W morzu prosumpcji. Nadawca i odbiorca narracji transmedialnych w

mgr Marta Gołda

Instytut Polonistyki Stosowanej Uniwersytet Warszawski

W morzu prosumpcji. Nadawca i odbiorca narracji transmedialnych w

nowych mediów In the sea prosumption. The sender and recipient of transmedia narrative in the world of new media

Streszczenie: „Nowe media'' to termin nie zawsze jednoznacznie definiowany przez badaczy me- diów i kultury. Granica między starymi a nowymi mediami nie powinna być rozumiana jedno- znacznie jako pojawienie się internetu. Dla kultury i komunikacji ważną granicą jest pojawienie się

Web 2.0. Konsekwencją kultury Web 2.0 jest wykrystalizowanie się w sztuce kultury prosumpcji.

To pozwoliło na zaistnienie narracji transmedialnych. W artykule omówione zostaną cechy nar- racji transmedialnych i sposób komunikacji z odbiorcami na przykładzie projektu „Ojciec Bóg''.

Słowa kluczowe: prosumpcja, nadawca, odbiorca, narracja transmedialna

Summary: New media is a term that is not always clearly understood by media and culture spe- cialist. The boundary between old and new media should be clearly understood as the beginning of the Internet. For culture and communication major overseas is the emergence of Web 2.0. The consequence of the culture of Web 2.0 is the emergence of the art culture produsage. This allowed for the emergence of transmedia narrative. This article will discuss the features of transmedia nar- ratives and the way to communicate with customers on the example of the "Father God''.

Keywords: presumption, sender, recipient, transmedia narrative

„Nowe media" to termin, który pojawia się coraz częściej, w każdej dziedzinie naszego

życia. Obecne są one zarówno w sferze ekonomicznej, politycznej, w edukacji. Również kul- turoznawcy w niezliczonych publikacjach opisują wpływ „nowych mediów" na dziedziny sztuki i szerzej - życia społecznego. Termin „nowe media" wszedł już na stałe do języka

polskiego, zarówno użytkowego, jak naukowego. Warto jednak zastanowić się nad jego de- finiowaniem oraz nad faktyczną „nowością'' owych mediów opisywanych przez badaczy.

„Nowe" i „stare" media

W powszechnym użyciu „nowe media'' oznaczają dziś głównie internet i media cy- frowe. Badacze mediów przyrównują pojawienie się internetu do takich przełomowych

188 Problemy konwergencji mediów II

momentów w historii jak wynalezienie druku czy rewolucja przemysłowa. Istnieje jednak

duże grono badaczy, którzy zdecydowanie nie w momencie pojawienia się internetu upa-

trują granicę między starymi a nowymi mediami. Jednym z nich jest Maryla Hopfinger, która wyróżnia nowe media na podstawie innych kryteriów:

Główną cechą nowych mediów - która odróżnia je od tradycyjnego słowa i obrazu -jest ich inuna- nentny związek z techniką, to, że powstają przy współdziałaniu człowieka z „maszyną''. A jest tak nie tylko wtedy, gdy chodzi o powielanie gotowego już przekazu czy też o jego rozpowszechnienie, jak było już

w przypadku druku. Tutaj maszyna niezbędna jest przede wszystkim do powstania przekazu. Taką pierw-

szą maszyną był aparat fotograficzny (1839), uznany przez zdecydowaną większość ówczesnych myślicieli

za wynalazek zagrażający uznanej tradycji. Od początku został okrzyknięty mechanizmem eliminującym człowieka z procesu twórczego, narzucającym mu własne reguły i podporządkowującym go sobie. Ma- szyna dyktuje swoje warunki, wymusza określone przez siebie postępowanie, uzależnia człowieka. O ile

pędzel, pióro czy flet są narzędziami, nad którymi człowiek panuje i potrafi sobie podporządkować, o tyle wszelkie technologie mechaniczne czy elektroniczne zdobywają nad ludźmi władzę. ¹

Jak widzimy, utożsamianie pojawienia się internetu z przełomem między „starymi"

i „nowymi" mediami jest zbytnim uproszczeniem i może prowadzić do niebezpiecznych, a nawet fałszywych wniosków. Przykładem wynalazku, który znacząco wpłynął na myśle­

nie o mediach w kulturze, może być równie dobrze aparat fotograficzny, zmieniający dia- metralnie postrzeganie sztuk wizualnych, jak i pierwsze nośniki dźwięku, dzięki którym

możliwe stało się utrwalenie i przekazanie audialnych tekstów kultury. Dlaczego zatem to internet w dalszym ciągu w ocenie wielu badaczy jest na tyle rewolucyjnym wynalazkiem,

że wyznacza początek nowej epoki w komunikacji i szerzej - w kulturze?

Internet

Web 2.0

Kluczowe może być tu oddzielenie dwóch, często niestety mylonych aspektów: po- wstania internetu jako sieci służącej do wymiany informacji i Internetu Web 2.0.

Historia internetu rozpoczęła się 29 października 1969 roku. W Uniwersytecie Kalifornij- skim w Los Angeles (UCLA) rozpoczęto eksperyment finansowany przez ARPA (Advanced Research Project Agency), zajmującą się koordynowaniem badań naukowych na potrzeby wojska. Celem tych działań było stworzenie sieci komputerowej bez wyróżnionego punktu centralnego, sieci, która mogłaby funkcjonować mimo uszkodzenia którejkolwiek z jej części.

Do tej pory bowiem wszystkie istniejące sieci zarządzane były przez jeden główny komputer.

Jego awaria paraliżowała całą sieć. Podczas wojny główny węzeł sieci byłby oczywistym celem ataku wroga. Tak powstała ARPANET, oparta na koncepcji sieci rozporoszonej Paula Barana.

Z czasem internet jako sieć stał się platformą, na której zaistnieć mogły różnego rodzaju teksty kultury - od tekstowych, poprzez wizualne, audiowizualne, aż po multimedialne komunikaty.

Był on jednak nośnikiem, tubą, za pomocą której twórcy docierali do swoich odbiorców, uży­

wając narzędzi i kodów, które używane były już w komunikatach przekazywanych za pomocą

1 M. Hopfinger Literatura i media po 1989 roku, Warszawa 2010, s. 54-55.

W morzu prosumpcji. Nadawca i odbiorca narracji transmedialnych w świecie nowych„. 189

innych mediów²• Sam tekst na poziomie nadawca - odbiorca nie różnił się w swoim odbiorze od tekstu czytanego w książce, jego kodowanie i dekodowanie odbywało się podobnie jak w przypadku innych tekstów na ekranie telewizora, plakacie czy w książce. Podobnie rzecz się miała z filmami, fotografiami czy nagraniami muzycznymi. Prawdziwą rewolucją w komuni- kacji między autorem a czytelnikiem, słuchaczem czy widzem okazało się nie tyle wprowadze- nie samego medium, jakim jest Internet, ile jego nowe wcielenie Web 2.0.

Web 2.0 to potoczna nazwa, która wykorzystywana jest do opisu serwisów interneto- wych, które zaczęły powstawać w 2001 roku. Warto zaznaczyć, że nie mówimy tu o no- wej wersji sieci (jak mogłaby sugerować nazwa), ale o innym sposobie jej wykorzystania, w tym użytkowania stron już istniejących. Web 2.0 opiera się więc na zmianie paradygma- tu komunikacji między twórcami serwisów internetowych a ich użytkownikami. O tym, jak duża jest to zmiana, może świadczyć pojawienie się pojęcia „kultura Web 2.0" i wielu prac naukowych poświęconych tej tematyce. Jedną z nich jest raport Kultura 2.0. Wyzwa- nia cyfrowej przyszłości, gdzie znalazły się teksty takich autorów jak Edwin Benedyk, Mi-

rosław Filiciak czy Justyna Hofmokl. Warto zaznaczyć, że choć kultura Web 2.0 jest silnie

związana z Internetem, zdaje się coraz bardziej przekraczać jego ramy, stając się silnie

związana nie tylko z pozostałymi mediami, ale także z innymi sferami życia człowieka.

Pojęcie Kultura 2.0 nie oznacza kultury internetu, kultury cyberprzestrzeni czy innych form życia

kulturalnego specyficznych dla nowych mediów. Kultura 2.0 to ogół fenomenów rozgrywających się

w przestrzeni kulturowej współczesnego społeczeństwa, które określa się takimi pojęciami, jak: społeczeń­

stwo informacyjne, społeczeństwo sieciowe, społeczeństwo wiedzy. Pod wpływem przemian społecznych,

gospodarczych, naukowych i technologicznych przemianom ulegają wszystkie sfery życia, w tym tak-

że kultura. Pojawiają się nowe, autonomiczne formy kultury, związane z rozwojem nowych technologii medialnych i produkcyjnych. Cyfryzacja i rozwój internetu umożliwiły rozkwit multimediów: interak- tywnych serwisów informacyjnych, edukacyjnych i rozrywkowych, gier komputerowych, nowych form literackich, jak blogi i hiperliteratura. Wspomniane przemiany oddziałują także na klasyczne, zdawałoby się utrwalone formy kultury; jak kino, książka, prasa, telewizja. Sposób uczestnictwa w kulturze zmienia

się zarówno pod wpływem globalizacji i propagowanej przez nią zjawiska nazywanego przez Henryego Jenkinsa „popkosmopolityzmern': jak i rozwoju nowych form kultury, które walcząc o odbiorcę wywierają wpływ na formy stare. W efekcie krajowi producenci telewizyjni muszą walczyć zarówno z producentami zagranicznymi (efekt globalizacji), rodzimymi i zagranicznymi producentami multimediów, jak również

z pojawiającymi się co chwila nowymi graczami. Mogą nimi być wielkie korporacje z segmentów ryn- ku dotychczas odległych od kultury; jak np. telekomunikacja, która na skutek konwergencji technologii zaczyna wkraczać w obszar produkcji i dystrybucji dóbr kultury. Mogą to być także producenci, którzy znajdowali się poza profesjonalnym obiegiem kultury ze względu na bariery dystrybucji. Dziś bariery te, na skutek rozwoju internetu praktycznie zniknęły. Kultura 2.0 to kultura epoki, w której każdy konkuruje z każdym na wielu poziomach: producenckim, dystrybucyjnym, technologicznym.³

2 Oczywiście mowa tu o sposobie kodowania tekstu przez autora (czyli w przypadku literatury używanie od- powiednich struktur gramatycznych, słownika, chwytów stylistycznych itp.) oraz dekodowanie przez odbior- cę (czytanie, oglądanie). System kodowania informacji w komputerze, stającym się narzędziem, za pomocą którego użytkownicy kodują i dekodują informacje, a także w internecie, za pomocą którego możliwe jest

przesyłanie danych, jest daleko bardziej skomplikowanym procesem, ale nie to stanowi przedmiot niniejszego

artykułu, dlatego nie po 'więcę mu w tym miejscu uwagi.

3 Kultura 2.0 Wyzwania cyfro ej przyszłości, red. E. Bendyk M. Filiciak J. Hofmokl, T. Kulisiewicz, A. Tar- kowski, www.kpbc.urnk.pl

190 Problemy konwergencji mediów II Web 2.0 a komunikacja w kulturze

Komunikacja w Internecie w swojej pierwotnej wersji zakładała przekazywanie ko- munikatu jednostronnie od nadawcy do odbiorcy, podobnie jak w przypadku innych, analogowych nośników. Użytkownik Interentu nie miał wpływu na kształt komunikatu,

decydował jedynie o tym, czy wejdzie w rolę jego odbiorcy, czy też nie. Komunikacja od-

bywała się więc jednokierunkowo.

Nadawca -7 Odbiorca

Dlatego z punktu widzenia komunikacji oraz roli nadawcy i odbiorcy w świecie me- diów internetowych rewolucją okazało się dopiero pojawienie się kultury Web. 2.0. Od tego momentu możemy bowiem obserwować zmianę paradygmatu interakcji między właścicielami serwisu i jego użytkownikami, polegającą na oddaniu tworzenia coraz więk­

szej części treści w ręce użytkowników. Komunikacja przestała przebiegać w jednym kie- runku. Coraz silniej konstytuował się model, w których obie strony komunikacji stawały się równorzędnymi partnerami dialogu, tak samo pełniąc rolę nadawcy, jak i odbiorcy.

Znany od wieków schemat komunikacji rozpoczął zbliżanie się do nowego paradygmatu.

Użytkownik ~ Użytkownik

Od konsumenta do producenta

Pojawienie się nowego paradygmatu kultury prowadzi z kolei do zmian w obcowaniu z kulturą. Jeśli bowiem nie możemy wyróżnić nadawcy i odbiorcy komunikacji medialnej, trudno jest mówić o konsumentach kultury, zwłaszcza w tradycyjnym rozumieniu kon- sumpcji. Dlatego coraz częściej mówimy o kulturze prosumpcji. Jak zauważa Piotr Siuda, opisane przez Axela Brunsa „produsage" (tłumaczone na język polski jako prosumpcja -

połączenie produkcji i konsumpcji) to forma produkcji powstała wskutek przekształcenia się użytkowników mediów masowych z konsumentów poddanych reżimowi tradycyjnych strategii biznesowych w nowych aktywnych wytwórców. Zmiana ta uwarunkowana jest

także zmianami społecznymi i pojawieniem się tzw. kultury prosumpcji4.

Właśnie ta zmiana stała się z jednej strony fundamentem pozwalającym na pojawie- nie się narracji transmedialnych, z drugiej umożliwiła wyróżnienie cech dystynktywnych takiej właśnie formy komunikacji.

4 P. Siuda, Kultura prosumpcji. O niemożliwości powstania globalnych ponadpaństwowych społeczności fanów, Warszawa 2012, s. 28.

W morzu prosumpcji. Nadawca i odbiorca narracji transmedialnych w świecie nowych„. 191

Narracje transmedialne

Analizując opowiadania transmedialne, warto odwołać się do definicji przytoczonej przez Henry'ego Jenkinsa (wielowątkowa i zróżnicowana historia, która odsłaniana jest na różnych platformach medialnych, przy czym każde medium ma swój oddzielny wkład

w tworzenie i rozwijanie fikcyjnego świata)⁵• W odróżnieniu od tekstów intersemiotycz- nych możemy zatem założyć, że w opowiadaniu transmedialnyrn narracja tworzy się poza granicami medium, przekracza jego granice. Tymczasem omawiając zależności polise- miotyczne, najczęściej mówimy o dwóch lub więcej tekstach tyrnrzonych w obrębie jed- nego medium, połączonych ze sobą różnymi związkami (fabularnymi, osobą głównego

bohatera, przeróżnymi nawiązaniami).

We współczesnym świecie jednak problemem nie jest znalezienie tekstów, które w prowadzeniu narracji wykorzystywałyby różne platformy medialne. Multimedialność

zdaje się być bowiem tym, co w większości cechuje współczesne teksty kultury. Zdecy- dowanie większym wyzwaniem jest wyróżnienie narracji transmedialnych na tle innych multimedialnych narracji. I tu właśnie z pomocą przychodzą nowe zadania i aktywności,

jakie we współczesnej komunikacji przypadają nadawcy i odbiorcy.

Cechami wyróżniającymi narracje transmendialne spośród innych narracji multime- dialnych są bowiem według mnie:

świadomość instancji nadawczej - twórca (autor lub kilku autorów) opowiadania transmedialnego umieszcza świadomie fragmenty jednej spójnej opowieści w różnych

mediach. Rozbicie historii planowane jest od początku powstania narracji (inaczej niż

w przypadku fan fiction, gdzie teksty poboczne tworzone są przez fanów. Autor w mo- mencie tworzenia tekstu głównego nie planuje umieszczenia wątków pobocznych w fan fiction);

nielinearność opowieści - fragmenty nie są publikowane chronologicznie, co zmusza odbiorców do nielinearnego odbioru całej narracji;

aktywność odbiorcy - opowiadanie nabiera trnasmedialnego charakteru tylko wtedy, gdy czytelnik zdecyduje się na taką formę lektury. Fragmenty narracji mogą stano-

wić także oddzielne spójne historie.

„Ojciec Bóg" jako

narracji transmedialnej

Teorię narracji transmedialnych, która ukazuje, jak wielki wpływ na ich konstytu- owanie się ma rola wykształconego w kulturze Web 2.0 odbiorcy-prosumenta, możemy prześledzić na przykładzie projektu medialnego „Ojciec Bóg''. Jego główną osią jest sztuka teatralna, monodram pt. „Ojciec Bóg" opowiadający o relacjach ojca i syna na przykładzie

Boga i Jezusa. W rolę tytułowego Boga wciela się Marcin Perchuć, muzykę skomponował

Wojciech Waglewski, reżyserował Waldemar Śmigasiewicz. Premiera sztuki miała miej-

5 H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Warszawa 2008, s. 260.

192 Problemy konwergencji mediów II

sce 8 stycznia 2011 roku w 1500 m2 do wynajęcia. Narracja w sztuce prowadzona jest już

po narodzeniu Syna Bożego.

Jednak to, co dzieje się na deskach sceny, nie jest jedyną częścią narracji. W czerwcu 2010 roku na profilu społecznościowym pojawił się bowiem profil Ojca Boga - początko­

wo niemówiący wiele na temat związków z planowaną premierą sztuki. Na stronie od tego momentu regularnie pojawiały się wpisy od Boga. Jeden z pierwszych mówi o terminie porodu:

Jest zimniej? Bo potrzebowałem ochłody: termin porodu na 25 grudnia. A ja mam wtedy

najwięcej zleceń. Podsumowanie roku, wyliczenia grzechów od aniołów stróżów. Kiedy jest

się absolutem, kiedy świat do ciebie należy. Ale pono po dziecku świat sie zmienia: co do cie- bie należy, do dziecięcia też należy. Ale co do niego należy, do ciebie już nie należy. Pytanie:

co sobie schować? Żeby dziecko się nie dobrało?

Narracja na portalu Facebook rozpoczyna się więc dużo wcześniej niż ta prowadzona w sztuce, od momentu gdy Maria jest jeszcze w ciąży. Dzięki temu stworzony jest kolejny element opowiadanej historii.

Śledząc narrację na stronie internetowej, możemy zaobserwować, że jej główna część dotyczy dylematów, które większość ojców przeżywa w oczekiwaniu na narodzenie dziecka.

Duch święty przyszedł i pyta: Boże, co ja mam robić? Jakby nie był mną, to bym mu po-

wiedział, co o nim myślę, ale sam siebie nie mogę obrażać. Jak się zmieni moje życie? Miałem już przedsmak w rozmowie z Marią: nie będzie trąb jerychońskich, bo mały śpi? Nie będzie

Sodomy i Gomory, bo co to za wzór dla dziecka? I ta przykra świadomość, że dziecku trzeba by ciągle wybaczać, bo to jednak dziecko ... ⁶

Ja uważam, że potomek powinien mnie słuchać bezwzględnie, wtedy będzie szczęśliwy,

bo Ja tatuś wiem, co dla niego dobre, on nie musi sam do tego dochodzić, na własnych gu- zach. No jak tu mnie nie ufać, skoro Ja wszystko wiem, co jak trzeba robić? ⁷

Z czasem na stronie zaczęły pojawiać się nawiązania do projektu teatralnego. Począt­

kowo subtelne, z czasem coraz bardziej otwarte:

Duch wymyślił jakąś akcję w teatrze, że tam będzie o tym, jak to naprawdę było z Mło­

dym. Ale po co ja miałbym się zwierzać? Coś czuję, że Duch chce pewnie Marii zaimpono-

wać, bo ona taka kulturalna się zrobiła. Mówiła nawet, że teraz są inne wymogi kultury i że

przeszkadza jej ten hymen. ⁸

<tu Duch mówi>: No dobra. Maria ma swoją wersję, Ojciec Bóg ma swoją, a tylko ja wiem, co się naprawdę działo po narodzinach. Dobrze jest popatrzeć na wszystko z trzeciej strony.

Zrobimy tak: pogadam z Ojcem, zrobię mu małą psychoterapię, ⁹

(pod powyższym wpisem na profilu znalazł się plakat z zaproszeniem na premierę

sztuki)

6 Ibidem.

7 Ibidem.

8 Ibidem.

9 Ibidem.

W morzu prosumpcji. Nadawca i odbiorca narracji transmedialnych w świecie nowych... 193

Rysunek 1. Plakat zapraszający na premierę sztuki „Ojciec Bóg" umieszczony na fanpage'u projektu

Rysunek 2. Fanpage „Ojciec Bóg"

~·

I

I

1-... _{Oś cz~su} Informacje Zd_ę<ia Osoby lC:óre :o h ... biJ. \lo:a:k1

LUDZIE

14 931 /

Mnni Włoczyk1J Magdalena KJsoerowicz i 7 innych osób !vt:1ą to

A.

>

a

(""I Ojciec Bóa

„ ... j : < ::~·. '1•l:

•

Zapraszamy do pclubieilla suonJ Joanny Adamkiewicz rna1ark1. autorki scencgrnfi1 i kcstiumów eto sztuki OJ~1ec Sog

.1.• Czat

lofty Wł)fOl'llCU0bi~

1'fOIO'l1C::lQC~ p ZJm~s:iaj we wspanlałeJ o"'o icy 1:;!ko t~rJ.: promcc 8SOOzl1Trt.2!

194 Problemy konwergencji mediów II

Profil projektu „Ojciec Bóg" spotkał się z ogromną aprobatą odbiorców. Po roku od uruchomienia fanpage'a (w czerwcu 2014 roku) „Ojciec Bóg" na Facebooku miał 14 tys.

zarejestrowanych fanów.

Dzięki aktywnemu uczestnictwu w prowadzeniu narracji i komentowaniu wpisów narracja rozrosła się, pojawiło się wiele nowych wątków.

Ojciec Bóg:

Duch święty przyszedł i pyta: Boże, co ja mam robić? Jakby nie był mnq., to bym mu po-

wiedział, co o nim myślę, ale sam siebie nie mogę obrażać. Jak się zmieni moje życie? Miałem już przedsmak w rozmowie z Mariq.: nie będzie trq.b jerychońskich, bo mały śpi? Nie będzie

Sodomy i Gomory, bo co to za wzór dla dziecka? I ta przykra świadomość, że dziecku trzeba by ciq.gle wybaczać, bo to jednak dziecko„.

Iwona Garwol: Czy mi się wydaje, czy się przy dziecku nauczysz wybaczać i odpuszczać

grzechy?

Marek Dreinert: A najlepsze, że skończy się tym, że każdy człowiek będzie Ci mógł mó-

wić per Tato:)

Ojciec Bóg: Wybaczać? Odpuszczać? Po diabła?

Przykład projektu medialnego „Ojciec Bóg" pokazuje, że w dobie prosumpcji odbior- cy stają się równoprawnymi twórcami tekstów kultury. Dzięki aktywnemu zaangażowa­

niu odbiorców pomysłodawcy projektów z jednej strony zyskują grono wiernych fanów, z drugiej także współautorów narracji. Dzięki umiejętnemu dobraniu mediów i modero- waniu pracy fanów możliwe jest stworzenie bardzo ciekawej narracji.

Oczywiście możemy zastanowić się nad tym, jak zmiana paradygmatu komunikacyj- nego wpływa na kulturę. Z jednej strony możemy mówić o niemalże całkowitym uwol- nieniu kultury. Każdy, kto ma dostęp do komputera podłączonego do sieci, może stać się twórcą, i bez ogromnych nakładów finansowych podzielić się swoją twórczością ze

światem¹⁰• Coraz częściej pojawiają się opinie głoszące, że zmiany te przynoszą kultu- rze więcej szkody niż pożytku. Jednym z przykładów negatywnego nastawienia może być chociażby postawa Andrew Keena, który wróży, że interent nie tylko nie pomoże kulturze, ale wręcz ją zniszczy¹¹• Jednak warto pamiętać, że internet jest tylko narzędziem, które

użytkowane w umiejętny sposób może być bardzo przydatne w ułatwieniu ludziom ko- munikacji. Co ważne, rewolucja Web 2.0, którą umożliwił właśnie internet, stała się z ko- lei przyczynkiem do określenia nowych, bardziej zaangażowanych form odbioru tekstów kultury. Dzięki temu możemy na własne oczy obserwować, jak zmienia się paradygmat komunikacyjny i jak role nadawcy i odbiorcy przeobrażają się, dając możliwość wybrania

każdemu z użytkowników, kim w procesie komunikacji poprzez sztukę chce być i w jaki sposób będzie się definiował.

10 Warto jednak pamiętać o ogromnej grupie osób wykluczonych z tego sposobu komunikcji, o któych pisze M. Filiciak w raporcie Kultura 2.0 Wyzwania cyfrowej przyszłości, red. E. Benedyk, Warszawa 2011.

11 A. Keen, Kult amatora -jak internet niszczy kulturę, Warszawa 2007.

W morzu prosumpcji. Nadawca i odbiorca narracji transmedialnych w świecie nowych„. 195

Bibliografia

Kultura 2.0 Wyzwania cyfrowej przyszłości, red. E. Benedyk, Warszawa 2007.

Hopfinger M„ Literatura i media po 1989 roku, Warszawa 2010.

Jenkins H„ Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Warszawa 2008.

Keen A„ Kult amatora - jak internet niszczy kulturę, Warszawa 2007.

Siuda P„ Kultura prosumpcji. O niemożliwości powstania globalnych ponadpaństwowych społeczno­

ści fanów, Warszawa 2012.

hwww.facebook.com/OjciecBog