ROLA POCZUCIA UMIEJSCOWIENIA KONTROLI W KSZTAŁTOWANIU WYBRANYCH ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH ADOLESCENTÓW THE ROLE OF LOCUS OF CONTROL IN SHAPING SELECTED HEALTH BEHAVIOURS IN ADOLESCENTS

(1)

WOJCIECH STRZELECKI*, MARCIN CYBULSKI*, MAJA STRZELECKA**

ROLA POCZUCIA UMIEJSCOWIENIA KONTROLI

W KSZTAŁTOWANIU WYBRANYCH ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH ADOLESCENTÓW THE ROLE OF LOCUS OF CONTROL

IN SHAPING SELECTED HEALTH BEHAVIOURS IN ADOLESCENTS

*Zakład Psychologii Klinicznej Wydział Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr n. biol. Ewa Mojs

**Katedra Profilaktyki Zdrowotnej Wydział Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Jacek Wysocki

Streszczenie

Wstęp. Tekst określa rolę poczucia umiejscowienia kontroli w kształtowaniu wybranych zachowań zdrowotnych w okresie dorasta- nia. W części wstępnej zdefiniowane i opisane zostały terminy: adolescencja, tożsamość zdrowotna, umiejscowienie poczucia kontroli, grupa rówieśnicza, zachowania antyzdrowotne, rozumiane jako przyjmowanie substancji psychoaktywnych.

Cel pracy. Określenie wpływu poczucia wewnętrznego lub zewnętrznego umiejscowienia kontroli na wykorzystanie substancji powszechnie uznawanych za uzależniające: alkoholu, wyrobów tytoniowych i narkotyków.

Metodyka. W badaniach wykorzystano dwa narzędzia badawcze – narzędzie do badania zachowań zdrowotnych własnej konstrukcji oraz narzędzie do badania poczucia umiejscowienia kontroli – Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) autorstwa G. Krasowicz i A. Kurzyp-Wojnarskiej. W badaniach wzięło udział 456 uczniów z 4 szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z woj. wielkopolskiego.

Wnioski. Poczucie umiejscowienia kontroli wpływa na przyjmowanie przez adolescentów substancji psychoaktywnych. Wykazana w badaniach zewnątrzsterowność sprzyja zachowaniom antyzdrowotnym, nie bez wpływu pozostaje też grupa rówieśnicza oddzia- ływująca na swoich członków w zakresie propagowania zachowań antyzdrowotnych związanych ze stosowaniem substancji psychoaktywnych, czyli kształtowania tzw. uzależnienia społecznego.

SŁOWA KLUCZOWE: poczucie umiejscowienia kontroli, adolescenci, zachowania zdrowotne, zachowania antyzdrowotne.

Summary

Introduction. The text determines the role of locus of control in shaping selected health behaviours in the adolescent period. The following terms have been defined and described in the introduction: adolescence, health identity, locus of control, peer group, anti- health behaviour, understood here as taking psychoactive substances.

Aim of the essay. Determining the influence of the sense of internal or external locus of control on using substances generally re- garded as addictive: alcohol, tobacco products and drugs.

Method. Two research tools were used in the study – a self-constructed tool for studying health behaviours and a tool for studying the locus of control (KBPK – Questionnaire for Locus of Control Study (QLCS) by G. Krasowicz and A. Kurzyp-Wojnarska). Four hundred and fifty-six students from four junior and upper-junior schools from the Polish region of Wielkopolska participated in the study.

Conclusions. Locus of control influences adolescents to take psychoactive substances; the external control shown in the studies fosters anti-health behaviour. Additionally, the peer group affecting its members does not remain without influence in the field of anti-health behaviour connected with using stimulants (that is shaping a so-called social dependency).

KEY WORDS: locus of control, adolescents, health behaviour, anti-health behaviour.

Wstęp

Istnieje szereg czynników wpływających na zachowania zdrowotne człowieka, przy czym ich rola nie jest taka sama w poszczególnych fazach rozwoju jednostki. Stadium adolescencji jest, według Eriksona, szczególnie ważne dla kształtowania osobowości dojrzałego człowieka z uwagi na zachodzące wówczas zmiany w obrębie procesów psy- chicznych [1]. Za najistotniejsze przejawy szeroko rozu- mianego zdrowia w tym okresie uznaje się: poczucie toż-

samości, stałości, odrębności i zdolności wyboru celów.

Wśród przejawów patologii wymienić należy brak poczucia tożsamości, rozproszenie ról, przyjęcie tożsamości od- zwierciedlonej, a także podkultury i przestępczość [2].

Adolescenci unikając trudnych niekiedy poszukiwań toż- samości przejmują gotowe jej wzory stworzone przez zbio- rowość, którą może być grupa rówieśnicza – jest to tzw.

tożsamość syntetyczna [3]. Okres adolescencji to również czas kształtowania się tożsamości zdrowotnej, związanej z rozwojem świadomości zdrowotnej oraz stosunku do

(2)

zdrowia jako wartości. Istotne jest też określenie potencjal- nych zagrożeń dla zdrowia, których przejawem może być realizowanie antyzdrowotnego trybu życia, prowadzące do konsekwencji zdrowotnych. Według Eriksona i jego mode- lu tożsamości zdrowia (identity health model) wraz z formowaniem się własnej tożsamości kształtuje się rów- nież własna definicja zdrowia [4]. Dojrzała ukształtowana tożsamość obejmuje spójny wizerunek samego siebie, budowany w oparciu o różne dziedziny życia i płaszczyzny zdrowia (soma, psyche, etos). Według Eriksona tożsamość zdrowotna powstaje dzięki mechanizmowi identyfikacji, który do okresu dorastania jest dla jednostki głównym sposobem uzewnętrzniania społecznie przyjętego obrazu zdrowia [5]. Adolescenci zwracają się niekiedy w kierunku alternatywnych sposobów ujmowania zdrowia, kształtowa- nych przez subkultury. Poszukując własnej tożsamości zdrowotnej dorastający może przyjąć czasowo różne sys- temy, z którymi się w danym momencie identyfikuje. W sys- temach tych zdrowie może zajmować naczelną pozycję, bądź też jego wartość może być deprecjonowana. Niebez- pieczeństwa zdrowotne w poszukiwaniach zdrowotnej toż- samości wiążą się w dużej mierze z tzw. idealizmem mło- dzieńczym, który może skłaniać do poświęcania zdrowia (a niekiedy i życia) dla określonej idei [5]. Może tym sa- mym ukształtować się pozytywna, bądź negatywna tożsa- mość zdrowotna (np. tożsamość anorektyczki, bądź osoby uzależnionej od substancji psychoaktywnych) [6].

Wspomniana grupa rówieśnicza odgrywa szczególną rolę w okresie adolescencji. Według T. Pilcha grupa rówieśnicza wyróżnia się spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną, jaką jest wiek jej członków, lecz ze względu na typ więzi oraz bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo [7]. Z. Skorny twierdzi natomiast, że grupa rówieśnicza jest niewielką liczbą osób pozostających ze sobą w bezpośrednich kontaktach i mających poczucie swej odrębności grupowej oraz wspólne wartości. Grupy te skupiają zazwyczaj dzieci lub młodzież w podobnym wieku i tej samej płci. Osoby te przeważnie w swoim gronie czują się najlepiej, ich towarzystwo wzajemnie im odpowiada, a co za tym idzie utrzymują ze sobą stałe kontakty [8]. Psychologia roz- wojowa określa dynamikę tworzenia się grup rówieśni- czych, jednocześnie wskazując różnorodność tych grup.

Często istotnym motywem dla tworzenia tych wspólnot jest wpływ rówieśniczy budowany w oparciu o dycho- tomię – podział na „my” i „oni” [3]. Według Z. Bau- manna „my” oznacza grupę do której dana jednostka sama należy, a co za tym idzie dobrze rozumie to, co dzieje się w jej obrębie, a ponieważ rozumie i wie jak postępować, dlatego też czuje się bezpiecznie. „Oni”

stanowią natomiast grupę, do której jednostka nie może, bądź nie chce, należeć, przez co obraz tego, co dzieje się w jej strukturach jest niepełny i fragmentaryczny. Powo- duje to niejasność oczekiwań, a co za tym idzie lęk.

Zatem dychotomia – podział na „my” i „oni” odgrywa istotną rolę w kształtowaniu tożsamości, jako że każda strona uzyskuje tożsamość dzięki temu, że rozpoznaje siebie jako przeciwstawioną drugiej. Wynika z tego, że

„oni” są tym przeciwstawnym obrazem, którego jednostka potrzebuje dla własnej tożsamości, dla spójności grupy, jej solidarności i stabilności [9]. Sprawia to, że dla wzmocnienia poczucia przynależności jednostki do danej grupy przejawiają zbliżone zachowania w odniesieniu zarówno do zewnętrznych przejawów, takich jak strój czy fryzura, jak i do wartości (w tym również zdrowia), poprzez przejawianie określonych zachowań zdrowotnych, przy czym dla określania przynależności grupowej częściej rolę istotną odgrywają zachowania antyzdrowotne. To, jak szybko nastąpi identyfikacja z grupą rówieśniczą i jak będzie przebiegać, wreszcie jak silne będzie poczucie zależności od grupy, związane jest z bliskością uczuciową z rodzicami lub jej brakiem. W przypadku braku więzi emocjonalnej dorastające osoby silniej identyfikują się z grupą rówieśniczą, a czasami dochodzi nawet do silnej zależności od niej. W przypadku zaist- nienia uzależnienia od grupy rówieśniczej pojawia się u jej uczestników nasilony konformizm w znaczeniu normatywnego wpływu społecznego [3], ponie-waż chcą być oni lubiani i akceptowani [10]. Wspomniana już kultura młodzieżowa również jest w dużej mierze wyni- kiem konformizmu. Zbliżanie się do rówieśników polega też na bardziej aktywnym poszukiwaniu kontaktów z nimi, a relacje wiążą się już z wymianą myśli i współdziała- niem. Przyjmowane bezrefleksyjnie wzorce zachowania, przybierające charakter prostego naśladownictwa mogą nieść ze sobą szereg zagrożeń – możemy wówczas mó- wić o tzw. uzależnieniu społecznym, które wiąże się z całkowitym podporządkowaniem panującym w grupie normom, zwyczajom i systemowi wartości [11]. Mło- dzież często staje przed trudnym wyborem, który wiąże się z różnicami w normach rodzicielskich i rówieśni- czych. Każda grupa społeczna tworzy normy, określają- ce jak jednostka należąca do grupy powinna się zacho- wywać, a niekiedy również co myśleć i co czuć. Normy usprawniają interakcje przebiegające w grupie, zwięk- szają satysfakcję z nich płynącą, ujednolicają zachowanie, zapewniają spójność grupy oraz zapobiegają kon- fliktom [12, 13]. Normy określają też wzory zachowań, w odniesieniu do podzielanych przez członków grupy wyobrażeń oraz pożądanych i niepożądanych sposobów postępowania [14]. Niekiedy normy rówieśnicze i normy rodzicielskie są w dużym stopniu sprzeczne ze sobą, a czasami wręcz wzajemnie się wykluczają. Wówczas wspomniany konflikt norm może skończyć się wyborem norm rówieśniczych. Stopień, w jakim młody człowiek będzie podlegał wpływom grupy rówieśniczej, związany jest z natężeniem potrzeby uzyskania statusu dorosłego [15].

Podatność jednostki na wpływ grupy rówieśniczej, z uwagi na szczególną rolę, jaką wówczas grupa odgrywa, najbardziej zarysowana jest w okresie adolescencji.

Jednak nie należy w tym miejscu umniejszać roli, jaką odgrywają predyspozycje jednostki. Istotnym z tego punktu widzenia czynnikiem jest poczucie umiejscowienia kontroli jednostki. U podstaw teoretycznych poczucia umiejscowienia kontroli, leży teoria społecznego uczenia się J.B. Rottera [16, 17]. Wyjaśnia ona celową

(3)

aktywność podmiotu, posługując się takimi pojęciami, jak: wzmocnienie, oczekiwanie, pojawienie się wzmocnienia i wartość wzmocnienia. Poczucie umiejscowienia kontroli w sensie obiektywnym definiuje się jako „zwią- zek przyczynowy zachodzący między czyjąś aktywno- ścią a zdarzeniami, które tę aktywność wywołały” [18], w sensie subiektywnym natomiast jest to „świadoma i celowa aktywność, ukierunkowana na osiągnięcie okre- ślonego skutku” [18]. Subiektywne przekonanie o wła- snych możliwościach i stopniu decydowania o własnym losie mieści się w obszarze różnic indywidualnych. Oso- by zewnątrzsterowne wychodzą z założenia, że rządzi nimi los, świat, bądź środowisko społeczne, wszystko w ich życiu zależy od czynników zewnętrznych, na które nie mają wpływu. Jednostki wewnątrzsterowne wycho- dzą z założenia, że człowiek sam decyduje o własnym losie, stąd też warto podejmować wysiłki i działania, aby osiągnąć określony cel [19, 20]. Z punktu widzenia wła- ściwego funkcjonowania psychospołecznego jednostki, bardziej korzystna jest wewnątrzsterowność. Jednak niekiedy z powodu braku chęci ponoszenia odpowie- dzialności za własne działania, przy czym najczęściej dotyczy to działań, które zakończyły się porażką, ludzie wolą lokalizować przyczyny zaistniałych zdarzeń i sytu- acji na zewnątrz. Zapewnia to poczucie komfortu psy- chicznego, który w tym momencie wiąże się zachowa- niem pozytywnego obrazu własnej osoby [21]. Osoby wysoce autonomiczne potrafią wyznaczać sobie odległe, długofalowe cele, a następnie konsekwentnie je realizo- wać, nawet pomimo zmieniających się warunków ze- wnętrznych [22]. Osoby takie nazywa się niekiedy stra- tegami. Ich przeciwieństwem są tzw. taktycy – jednostki wysoce reaktywne, zależne od otoczenia zewnętrznego, starające się przystosować do czynników sytuacyjnych.

Osoby takie mają trudności z wyznaczaniem i realizacją celów długofalowych. W skrajnej postaci zależność od innych ludzi może być czynnikiem zaburzającym poczucie własnej tożsamości [23]. Podkreślanym przez W. Ban- durę czynnikiem kierującym zachowaniami jest samosku- teczność, czyli przekonanie jednostki o swych zdolnościach do osiągnięcia wyznaczonego celu [24]. Z punktu widzenia niniejszej pracy najistotniejsze jest to, że osoby o zewnętrz- nym poczuciu kontroli są bardziej konformistyczne [25, 26, 27], co wiązać się może ze wzmożonym wpływem grupy rówieśniczej na kształtowanie się wybranych zachowań zdrowotnych. Tym bardziej, że, jak udowodniono, naciski konformizmu społecznego odgrywają największą rolę w kształtowaniu się zachowań antyzdrowotnych, takich jak zażywanie narkotyków, czy nadużywanie alkoholu [20].

Celem przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy badań było określenie wpływu poczucia umiejscowienia kontroli na wybrane zachowania zdrowotne – badaniu poddano zachowania antyzdrowotne związane ze stosowaniem popularnych substancji psychoaktywnych wśród adolescentów.

Materiał i metody

Badaniu poddano 456 uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z Wielkopolski. Dla uzyskania repre- zentatywnej próby badawczej wybór osób do badań został przeprowadzony metodą doboru losowego. Z metryczki uzyskano dane socjodemograficzne dotyczące badanej grupy: wśród 456 badanych adolescentów ponad 52%

uczestników grupy stanowiły kobiety (239 osób), natomiast prawie 48% mężczyźni (217 osób); badaniu poddano 217 uczniów gimnazjów (47,7%) i 239 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (52,3%). Wiek badanych osób uczestniczą- cych w badaniu mieści się w przedziale 13–20 lat. Najbar- dziej liczną grupę stanowiła grupa 17-latków (122 osoby, prawie 27% próby). Następnie odpowiednio: 15-latkowie (90 osób, 19,7%), 18-latkowie (87 osób, 19%), 14-latkowie (82 osoby, 17,9%), 13-latkowie (39 osób, 8,5%), 16- latkowie (31 osób, 7,1%). Najmniejszy udział w badaniu przypada na grupę najstarszą 19-latków (3 osoby, 0,7%) i 20-latków (2 osoby, 0,4%). Badania zostały przeprowa- dzone w 2007 i 2008 roku w czterech szkołach wojewódz- twa wielkopolskiego: Zespole Szkół Mistrzostwa Sporto- wego nr 2 w Poznaniu, Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych im. H. Sienkiewicza w Trzciance, Zespole Szkół Ogólno- kształcących nr 1 w Poznaniu i XX Liceum im. K.I. Gał- czyńskiego w Poznaniu.

Zastosowano dwa narzędzia badawcze, które uzyskały pozytywną opinię Komisji Etyki: narzędzie do badania zachowań zdrowotnych oraz narzędzie do badania poczucia umiejscowienia kontroli.

Do badania zachowań zdrowotnych posłużył kwestionariusz własnej konstrukcji. Składał się on z sześciu pytań dotyczących prezentowanych przez badanych zachowań antyzdrowotnych związanych ze stosowaniem używek.

Pytania odnosiły się do nadużywania alkoholu, zażywania narkotyków oraz palenia tytoniu. W każdym przypadku badani określali, czy dane zachowania kiedykolwiek prze- jawiali, przejawiają, czy też nie miało to miejsca. Dodatko- wo osobno zapytano o tzw. narkotyki „miękkie” i narkotyki

„twarde”, przyjęto bowiem założenie, że stosunek młodzie- ży do marihuany może być znacząco różny niż np. stosunek do heroiny, zatem potraktowanie wszystkich narkotyków łącznie mogłoby być mylące i fałszować wyniki. W celu sprawdzenia rzetelności narzędzia badawczego, zamiesz- czone zostały również pytania synonimiczne dotyczące dwóch zachowań zdrowotnych: nadużywania alkoholu oraz używania narkotyków miękkich. Rzetelność narzędzia badawczego stwierdzono na podstawie analizy pytań syno- nimicznych i zbadano za pomocą testu chi-kwadrat Pearso- na. Wyniosła ona p = 0,824. Wyniki pomiaru rzetelności zastosowanego narzędzia badawczego można uznać więc za zadowalające.

Do badania poczucia umiejscowienia kontroli posłużył Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) autorstwa G. Krasowicz i A. Kurzyp-Wojnarskiej [27].

Kwestionariusz powstał w roku 1981, a jego ostateczna wersja ukonstytuowała się dwa lata później. Jest używany głównie do celów badawczych i dotyczy dorastającej mło-

(4)

dzieży w przedziale wiekowym 13–17 lat. Służy on do pomiaru zmiennej osobowościowej, jaką jest poczucie umiejscowienia kontroli opisanej w teorii społecznego uczenia się J.B. Rottera [16, 17, 19, 27]. Kwestionariusz składa się z 46 pytań z wymuszonym wyborem, z czego 36 to pytania diagnostyczne, a pozostałe 10 to pytania buforo- we. Kwestionariusz ma dwie wersje – dla dziewcząt i chłopców, jednak różnią się one od siebie wyłącznie grama- tyczną formą pytań. Kwestionariusz przeznaczony jest do badania grupowego. Na podstawie analizy odpowiedzi badanych uzyskuje się informacje dotyczące poczucia umiejscowienia kontroli w porażkach i w sukcesach oraz informację dotyczącą ogólnego poczucia kontroli, bez podziału na sukcesy i porażki. Na podstawie kwestionariu- sza możliwe jest wykazanie poczucia umiejscowienia kontroli: wewnętrznego, nieustalonego i zewnętrznego. Dla potrzeb niniejszej pracy dokonano wyłącznie opracowania wyników dla ogólnego poczucia umiejscowienia kontroli, bez podziału na wyniki w sukcesach i porażkach.

Wyniki

Przejawiane, poddane badaniu zachowania antyzdrowotne odnoszące się do stosowania używek oraz ich zależ- ność od poczucia umiejscowienia kontroli przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Poczucie umiejscowienia kontroli a zachowania zdro- wotne

Table 1. Locus of control and health behaviour

Poczucie umiejscowienia kontroli Zewnętrz-

ne

Nieustalo- ne

Wewnętrz- Zachowania zdrowotne ne

% % %

tak 82,8% 79,0% 68,1%

Nadużywanie

alkoholu nie 17,2% 21,0% 31,9%

tak 44,1% 17,7% 17,4%

Zażywanie narkotyków

miękkich nie 55,9% 82,3% 82,6%

tak 17,1% 7,3% 7,2%

Zażywanie narkotyków

twardych nie 82,9% 92,7% 92,8%

tak 66,9% 53,2% 46,4%

Palenie tytoniu

nie 33,1% 46,8% 53,6%

W przypadku nadużywania alkoholu wśród osób z we- wnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli 31,9% nie prezentowało tego zachowania, wśród osób z nieustalonym poczuciem umiejscowienia kontroli 21%, natomiast wśród osób z zewnętrznym jedynie 17,2%. Po przebadaniu zależ- ności za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że wynik jest istotny na poziomie p < 0,05 (dokładnie p = 0,026) dla nadużywania alkoholu w zależności od poczucia umiejscowienia kontroli. Dokładne dane dotyczące zależ- ności statystycznych przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Istotność statystyczna poczucia umiejscowienia kontroli i poddanych badaniu zachowań antyzdrowotnych młodzieży Table 2. Statistical significance of locus of control and anti- health behaviour among adolescents

Zachowanie zdrowotne Poczucie umiejscowienia

kontroli Chi-

kwadrat 7,295

Df 2

Nadużywanie alkoholu

Istotność 0,026 Chi-

kwadrat 35,388

Df 2

Zażywanie

narkotyków miękkich

kwadrat 9,600

Df 2

Zażywanie

narkotyków twardych

kwadrat 12,963

Df 2

Palenie tytoniu

Istotność 0,002 W przypadku narkotyków miękkich różnice te są jesz- cze bardziej znaczące. Co prawda wśród osób z wewnętrz- nym poczuciem umiejscowienia kontroli do stosowania tych używek przyznało się 17,4%, a wśród osób z nieustalonym poczuciem kontroli podobnie – 17,7%, niemniej jednak wśród badanych z umiejscowieniem kontroli ze- wnętrznym aż 44,1%. Po przebadaniu zależności za pomo- cą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka jest istotna na poziomie p < 0,05 (dokładnie p = 0,000) dla używania narkotyków miękkich, w zależności od poczucia umiejscowienia kontroli.

Różnice wystąpiły również w przypadku narkotyków twardych, choć tu różnice były mniejsze. Nie miało z nimi kontaktu 82,9% badanych z zewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli, 92,7% z poczuciem nieustalonym i 92,8% z wewnętrznym. Po przebadaniu zależności za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona stwierdzono, że różnice są istotne na poziomie p < 0,05 (dokładnie p = 0,008) dla używania narkotyków twardych w zależności od poczucia umiejscowienia kontroli.

W odniesieniu do palenia tytoniu wśród badanych z wewnętrznym poczuciem kontroli 46,4% miało kontakt z nikotyną, z poczuciem nieustalonym 53,2%, natomiast z zewnętrznym aż 66,9%. Po przebadaniu zależno- ści za pomocą testu chi-kwadrat Pearsona stwierdzono, że wyniki różnicują się na poziomie p < 0,05 (dokładnie p = 0,002) dla palenia tytoniu, w zależności od poczucia umiejscowienia kontroli

Można zatem przyjąć, że poczucie umiejscowienia kontroli wpływa znacząco na przejawiane zachowania anty-

(5)

zdrowotne związane ze stosowaniem substancji psychoaktywnych przez adolescentów.

Wnioski

1. Poczucie umiejscowienia kontroli jest czynnikiem istotnie wpływającym na zachowania zdrowotne młodzieży.

2. Wpływa też istotnie na stosowanie używek, takich jak alkohol, narkotyki bądź nikotyna.

3. Zewnątrzsterowność sprzyja zachowaniom antyzdrowotnym na wszystkich badanych wymiarach.

4. Biorąc pod uwagę czynnik wpływu grupy rówieśni- czej na jednostkę w okresie adolescencji, jak również więk- szą podatność na wpływ otoczenia osób z zewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli, można przyjąć, że oddziaływanie rówieśników na adolescentów w dziedzinie zachowań antyzdrowotnych związanych ze stosowaniem używek jest bardzo istotne.

Piśmiennictwo

1. Hall C.S., Lindzey G.: Teorie osobowości. PWN, Warsza- wa 1998, 76-111.

2. Sęk H.: Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Wydaw- nictwo Scholar, Warszawa 2001, 38-50.

3. Obuchowska I.: Adolescencja. W: Psychologia rozwoju człowieka. Tom II, Harwas-Napierała B., Trempała J.

(red.), PWN, Warszawa 2001, 163-201.

4. Erikson E.H.: Identity and the Life Cycle. W.W. Norton &

Company, New York-London, 1980, 139-144.

5. Kasperek-Golimowska E.: Orientacje zdrowotne młodzieży w okresie dorastania. W: Młodzież w świecie współczes- nym. Z badań orientacji biograficznych młodych okresu transformacji, Piorunek M. (red.), RYS, Poznań 2004, 141- 165.

6. Gąsiorek P.: Zdrowie w cyklu życia jednostki. W: Pro- mocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe, Głowacka M.D. (red.), WOLUMIN, Poznań 2000, 161-177.

7. Pilch T.: Grupa rówieśnicza jako środowisko wycho- wawcze. W: Pedagogika społeczna, Pilch T., Lepalczyk I.

(red.), Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1995, 174-185.

8. Skorny Z.: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli.

PWN, Warszawa 1987, 38-48.

9. Baumann Z.: Socjologia. Zysk i Spółka, Poznań 1996, 47- 49.

10. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.: Psychologia spo- łeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka, Poznań 1997, 262-310.

11. Szilagyi-Pągowska I.: Zachowania zdrowotne i styl życia.

W: Opieka zdrowotna nad rodziną, Bożkowa K., Sito A.

(red.), PZWL, Warszawa 1994, 97-107.

12. Borkowski J.: Podstawy psychologii społecznej. ELIPSA, Warszawa 2003, 37-67.

13. Stanisławiak E.: Co warto wiedzieć o grupie społecznej?

W: Wybrane problemy psychologii społecznej, Stanisła- wiak E. (red.), Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004, 161- 173.

14. Muszyński H.: Rozwój moralny. WSiP, Warszawa 1983, 9-60.

15. Senejko A., Lachowicz-Tabaczek K.: Podmiotowe i spo- łeczne czynniki ryzyka uzależnienia młodzieży od alko- holu. Psychol. Rozw., 2003, 2 (8), 81-96.

16. Domachowski W.: Poczucie umiejscowienia kontroli jako wymiar osobowości. W: Z zagadnień psychologii spo- łecznej, Domachowski W., Kowalik S., Miluska J. (red.), PWN, Warszawa 1984, 40-54.

17. Drwal R.Ł.: Poczucie kontroli jako wymiar osobowości – podstawy teoretyczne, techniki badawcze i wyniki badań.

W: Materiały do nauczania psychologii. Tom III, Woło- szynowa L. (red.), PWN, Warszawa 1978, 307-345.

18. Gliszczyńska X.: Poczucie sprawstwa. W: Człowiek jako podmiot życia społecznego, Gliszczyńska X. (red.), Osso- lineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, 133-166.

19. Bartkowiak G.: Umiejętności kierownicze. Akademia Eko- nomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, 9-31.

20. Zimbardo P.G., Ruch F.L.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1996, 267-309.

21. Doliński D.: Orientacja defensywna. PAN, Warszawa 1993, 17-54.

22. Obuchowski K.: Autonomia jednostki a osobowość. W:

Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości, Reykowski J., Odczynnikowa O., Obuchowski K. (red.), Ossolineum, Wrocław 1985, 112-139.

23. Stojanowska E.: Co dzieje się między ludźmi. W: Wy- brane problemy psychologii społecznej, Stanisławiak E.

(red.), Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004, 9-15.

24. Bishop G.D.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2000, 103-132.

25. Kofta M.: Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie a adaptacja psychologiczna. W: Złudzenia, które pozwalają żyć, Kofta M., Szustrowa T. (red.), PWN, Warszawa 2000, 199-222.

26. Kofta M.: Samokontrola a emocje. PWN, Warszawa 1979, 57-59.

27. Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A.: Kwestionariusz do badania poczucia kontroli. PTP, Warszawa 1990, 5-36.

Adres do korespondencji:

Zakład Psychologii Klinicznej Wydział Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego ul. Bukowska 70

60-812 Poznań