AKTYWNOŚĆ SENIORÓW W ŚRODOWISKU WIEJSKIM – DONIESIENIE Z BADAŃ

Monika Maciejewska

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

AKTYWNOŚĆ SENIORÓW W ŚRODOWISKU WIEJSKIM – DONIESIENIE Z BADAŃ

Streszczenie: Artykuł porusza istotne kwestie funkcjonowania seniorów w środowiskach wiej- skich województwa warmińsko-mazurskiego. Podstawą do podjętych badań i wynikających z nich diagnoz są analizy przemian zachodzących w postrzeganiu starości i starzenia się w kon- tekście polskim i międzynarodowym. Istotny wydaje się być również czynnik regionalny, który ma wpływ na poziom aktywności społecznej ludności zamieszkującej region objęty badania- mi. W opracowaniu przedstawione zostały wyniki badań dotyczące aktywności osób starszych w środowiskach wiejskich. W odniesieniu do tego autorzy zastanawiają się nad możliwościami aktywizacji seniorów na wsiach Warmii i Mazur, odpowiadającej ich rzeczywistym potrzebom, oczekiwaniom i możliwościom.

Słowa kluczowe: czwarty wiek, środowisko wiejskie, aktywizacja seniorów.

Wstęp

Długowieczność, która przez wiele tysiącleci była marzeniem ludzi pragną- cych oszukać zegar biologiczny, wydaje się być obecnie coraz powszechniejszym zjawiskiem. Marzenie to udaje się realizować dzięki szeroko rozumianemu rozwo- jowi cywilizacyjnemu. Żyjemy coraz dłużej, a jakość życia w okresie starości popra- wia się. Wydłużanie się życia jest ogromnym sukcesem rozwoju ludzkości i choć jest pozytywnym zjawiskiem, to niesie ze sobą pewne ryzyka, które powinny być uwzględniane w prognozach społeczno-gospodarczych najbliższych dekad. Skut- kiem wydłużania się życia ludzkiego jest zjawisko demograficznego starzenia się społeczeństwa, rozumiane jako wydłużanie się życia przy jednocześnie malejącym przyroście naturalnym. Na taki stan rzeczy składa się kilka czynników, z których najistotniejsze dotyczą długookresowej przemiany dwóch elementów ruchu natu- ralnego – rozrodczości i umieralności.

W okresie ostatnich dwóch wieków w krajach europejskich zmianie uległy wzorce reprodukcji, przechodząc od reprodukcji rozrzutnej, polegającej na dużym natężeniu zarówno urodzeń, jak i zgonów, do reprodukcji oszczędnej, charaktery- zującej się niską rodnością i umieralnością¹.

1 P. Błędowski i in., Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce: http://senior.gov.pl/source /raport_osoby%20starsze.pdf [dostęp: 20. 10. 2016].

Proces sukcesywnego starzenia się demograficznego ludności świata obrazuje poniższy wykres ukazujący prognozowaną dynamikę tego zjawiska w skali naszego globu do 2050 r.

Wykres 1. Struktura wieku ludności świata w latach 1900 – 2050

Źródło: S. J. Olshansky, B. A. Carnes, Ch. K. Cassel, Starzenie się gatunku ludzkiego, „Świat Nauki” 1993, nr 6 (22), s. 20.

Polska jest krajem, którego problem starzenia się demograficznego nie omi- nął. Skalę i dynamikę tego zjawiska w naszym kraju obrazuje poniższy wykres przedstawiający prognozowany przyrost grupy seniorów do 2050 r. Zgodnie z za- łożeniami prognozy demograficznej opracowanej przez GUS, obejmującej okres do 2050 r., w przyjętej perspektywie wystąpi znaczne zmniejszenie liczby dzieci (w wieku 0 – 14 lat) i osób dorosłych (w wieku 15 – 59), natomiast zwiększy się licz- ba osób w wieku co najmniej 60 lat. W rezultacie udział osób starszych w populacji mieszkańców Polski zwiększy się z 21,5% w 2013 r. (8,3 mln) do 40,4% (13,7 mln) w ostatnim roku prognozy (wykres 2).

Wykres 2. Udział ludności w wieku 60 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności Polski (w %).

Źródło: Prognoza ludności na lata 2014 – 2050, „Studia i analizy statystyczne”, GUS 2014.

Starzejące się społeczeństwo Polskie charakteryzować się będzie specyficzny- mi, coraz wyraźniej zarysowującymi się cechami seniorów: feminizacją, singulary- zacją i długowiecznością.

Pierwszą z wyżej wymienionych cech jest feminizacja starości, która jest cha- rakterystyczna dla starzenia się ludności w skali całego świata. Kobiety żyją dłużej, choć starości dożywają w gorszej kondycji finansowej niż mężczyźni i stosunkowo częściej doświadczają ubóstwa. Drugą cechą starzenia się jest singularyzacja, czy- li życie w jednoosobowym gospodarstwie domowym. Cecha ta ma ścisły związek z poprzednią i dotyczy częściej samotnych kobiet niż mężczyzn. Zjawisko to za- zwyczaj warunkowane jest sytuacją niezależną od seniorów, powstającą wskutek owdowienia².

Ostatnią z wymienionych cech jest podwójne starzenie się, tj. wzrost w popu- lacji seniorów osób powyżej 80 roku życia, określane mianem długowieczności, czy czwartym wiekiem.

Przemiany środowisk wiejskich

Analizując pejzaż współczesnej polskiej wsi należy podkreślić, że w dużej mie- rze został on ukształtowany przez integrację Polski z Unią Europejską. Dzięki ko- rzyściom płynącym z działań wspólnotowych, pozytywne przemiany o charakterze społeczno-gospodarczym nabrały tempa, a ich zakres i dynamika odcisnęły trwały ślad na nowo zarysowującym się obrazie wsi. Badany przez różne ośrodki (CBOS,

2 P. Błędowski i in., Raport na temat..., dz. cyt.

GUS, „Diagnoza społeczna”) poziom kapitału ludzkiego, społecznego oraz kondycja ekonomiczna polskiej wsi i rolników wskazuje na zmniejszanie się dystansu między środowiskiem wiejskim i miejskim. Wieś stanowi coraz atrakcyjniejsze miejsce do życia dla wielu osób migrujących z miasta. Zmniejsza się również przepaść w obsza- rze edukacji, korzystania z nowoczesnych technologii, jak i w obszarze społecznej aktywności.

Wieś polska boryka się nadal z wieloma problemami, m.in. z ubóstwem i bez- robociem. Mieszkańcy wsi stanowią ponad 60% osób żyjących w naszym kraju w skrajnym ubóstwie, a najwyższa stopa ubóstwa występuje w województwach war- mińsko-mazurskim i świętokrzyskim. Stopniowo, choć dość wolno, zaciera się po- dział na Polskę A i Polskę B, np. pod względem poziomu dochodów, wskaźników edukacyjnych i podstawowej infrastruktury.

Przemiany na wsiach nie ominęły żadnego ze środowisk wychowawczych, tj.: rodziny, środowiska sąsiedzkiego, szkoły, środowiska lokalnego czy okolicznego.

Dynamicznie zmieniające się realia dotknęły również bardzo delikatnej sfery życia mieszkańców wsi, a mianowicie sfery społeczno-obyczajowej. Szczególnie dotkliwa jest izolacja i wykluczenie osób starszych, a wiąże się to z wydłużaniem życia se- niorów coraz częściej żyjących tylko ze współmałżonkiem bądź w jednoosobowym gospodarstwie domowym. Osamotnieniu temu towarzyszy zjawisko osłabienia po- zarodzinnych, nieformalnych związków na wsiach, w tym kontaktów sąsiedzkich, a także brak miejsc sprzyjających integracji i brak działań motywujących do po- dejmowania aktywności przez osoby starsze. Uszczuplenie rodzinnych sieci, które będzie jeszcze bardziej zauważalne w najbliższych latach, a wynika z przemian de- mograficznych i przemian wartości społecznych, w perspektywie długookresowej rodzi konieczność wzmocnienia pozarodzinnych, nieformalnych związków w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu seniorów.

Mimo zmniejszania się społeczno-ekonomicznego dystansu dzielącego wieś od miasta, środowisko wiejskie zachowało pewną swoistość, której nie można pominąć w działaniach o charakterze inkluzyjnym, w szczególności w odniesieniu do senio- rów. Dla osób w trzecim i czwartym wieku trudne do przyjęcia są tempo i zakres zachodzących wokół nich zmian, na które w większości nie mają wpływu, ale które ich dotyczą i których skutki odczuwają. System aksjonormatywny seniorów nie przy- staje często do dzisiejszych realiów, w których czują się wyobcowani i zagubieni.

Historyczne i społeczno-kulturowe uwarunkowania aktywności seniorów Warmii i Mazur

Aby lepiej zrozumieć uwarunkowania aktywności społecznej seniorów Warmii i Mazur warto przybliżyć swoistość kształtowania się nowej tożsamości regionalnej, która wyrosła z tygla wielu kultur rdzennych i przybyłych na te ziemie mieszkań-

ców. Ten powojenny zlepek wielu koegzystujących ze sobą społeczności tworzących swoistą mozaikę ukształtował nową tożsamość regionalną Warmiaków i Mazurów.

Okres powojenny w tym regionie to także czas kolektywizacji wsi i tworzenia wielu Państwowych Gospodarstw Rolnych, których upadek w latach 90. ubiegłego stu- lecia znacząco wpłynął na funkcjonowanie wielu środowisk wiejskich w regionie.

Ze względu na te zjawiska stosunkowo wolniej, niż w pozostałych częściach kraju formowały się tu wspólnoty stanowiące podwaliny dla społeczeństwa obywatelskie- go, co z kolei wpłynęło w dużej mierze na niższy poziom partycypacji społecznej i aktywności społecznej seniorów.

Obszar określany dziś jako Warmia i Mazury jest regionem, który przez stulecia podlegał wielu przemianom polityczno-administracyjnym. Na współczesny obraz tego regionu jako całości, choć składa się on w przeważającej większości z dwóch odręb- nych krain historycznych – Warmii i Mazur oraz Powiśla, wpływ ma niewątpliwie powojenne postrzeganie tego regionu jako należącego do „ziem odzyskanych”. Ta stosunkowo bliska historia stanowi bezpośrednie doświadczenie seniorów objętych badaniami. To oni w sposób bierny lub czynny kształtowali bądź byli kształtowani przez tę społeczno-gospodarczą przestrzeń.

Dążąc do zrozumienia współczesnej tożsamości regionalnej Warmiaków i Ma- zurów, a w szczególności seniorów, należy mieć wzgląd na historię, która była ich udziałem po drugiej wojnie światowej.

Mroźna zima 1945 r., po ataku na Prusy Wschodnie Armii Czerwonej, stanowi umownie początek nowej ery dla tego regionu. To początek exodusu ludności nie- mieckiej okupionego wieloma ofiarami cywilnymi. Wśród tych ofiar byli również zniewoleni robotnicy przymusowi, a także jeńcy wojenni. Część ludności niemiec- kiej nie porzuciła swoich domostw, pozostając w swoich „małych ojczyznach” nie- zależnie od rozwoju wydarzeń w napięciu oczekując nadejścia rosyjskiego wojska³. Wojska rosyjskie dokonały wielkich spustoszeń, palono wsie i miasta, płonęły Olsztyn, Kętrzyn, Dobre Miasto i wiele innych miejscowości. Wojna przyniosła ogromne straty. W Prusach Wschodnich przed ofensywą radziecką żyło 2,3 mln mieszkańców, w marcu 1945 r. pozostało ich ok. 400 tys., co stanowiło ok. 17%

poprzedniego zaludnienia. Dramatyczny był również los wielu Warmiaków i Ma- zurów polskiego pochodzenia, którzy przez Rosjan traktowani byli jak Niemcy.

Spustoszenia dotyczyły również infrastruktury, zrujnowanej przez wycofujące się oddziały Wehrmachtu, a także dewastacje i grabieże ze strony armii radzieckiej.

Tutejsze miasta były w ponad 50% zniszczone. Niewiele pozostało także z przemy- słu, w poszczególnych branżach straty szacowano na poziomie 80 – 90%. Tragicznie przedstawiała się sytuacja w rolnictwie. Największe straty zanotowano w zabudo- waniach gospodarskich, gdzie uszkodzeniu lub całkowitemu zniszczeniu uległo ok. 20% wszystkich gospodarstw. Inwentarz żywy praktycznie przestał istnieć. Za-

3 Tamże, s. 270 – 271.

notowano stratę 97,3% koni, 98,3% bydła rogatego, 99,8% trzody chlewnej i 98%

kóz. Nastąpił czterokrotny spadek plonów zbóż⁴.

Niszczycielski wpływ na ten region miały również rządy sowieckiej komendan- tury wojskowej, trwające do końca lata 1945 r. Komendantury rzekomo „zabezpie- czały” obiekty gospodarcze, takie jak: młyny, piekarnie, gorzelnie, w rzeczywisto- ści jednak ogałacały je, wywożąc sprzęt i maszyny do ZSRR. Ludność niemiecka, a także polska została obrabowana niemalże z całego mienia. Zgrupowano ją i zmu- szano do różnego typu prac. Kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców Prus Wschodnich wywieziono na wschód, wielu nigdy już nie wróciło. Ludności rdzennej zagrażali również polscy „dzicy osadnicy”, wśród których wielu przybyło w celu dokonania grabieży i wywożenia mienia do Polski, jako swoistej rekompensaty za poniesione w czasie wojny szkody⁵.

Trwała wędrówka ludów, napływała ludność z województw kresowych, z wo- jennej tułaczki wracali Warmiacy i Mazurzy, tak polskiego, jak i niemieckiego po- chodzenia. W lipcu 1945 r. w okręgu mazurskim było już 36 971 przybyszów z kre- sów, 74 120 z Polski centralnej i tylko 40 412 ludności rodzimej⁶.

W dniu 29 marca 1947 r. biuro polityczne KC PPR zadecydowało o wysiedle- niu ludności ukraińskiej na ziemie zachodnie i ziemie Polski północnej. Do reali- zacji akcji pacyfikacyjnej utworzono Grupę Operacyjną „Wisła”, której zadaniem było rozbicie i całkowite zniszczenie oddziałów Ukraińskiej Powstańczej Armii działającej w południowo wschodniej części kraju. Najmniej zsocjalizowana część wysiedlanej ludności została skierowana na Mazury. Ogółem w województwie olsz- tyńskim do końca października 1947 r. osiedlono 55 448 osób narodowości ukraiń- skiej, co stanowiło prawie 11% ogółu ludności regionu⁷.

Ze względu na specyfikę regionu, 2/3 ludności napływowej osiedliła się na terenach wiejskich rozproszonych w malowniczej krainie, której nowa społeczność zaczęła tworzyć mozaikę różnych narodowości i kultur. Klimat społeczny był trud- ny. Wspólny los połączył ze sobą społeczność składającą się z ludności, która osie- dlając się na ziemiach Warmii i Mazur z nieufnością podchodziła do „innych”, do sąsiadów, którym nie od razu można było zaufać. Przesiedleńcy przywieźli ze sobą swoją tożsamość regionalną, zwyczaje i obyczaje, które długi czas stanowiły dla nich namiastkę ich porzuconych małych ojczyzn. Wiele lat żyli w poczuciu tym- czasowości i braku zakorzenienia, wciąż nie mając pewności, że Warmia i Mazury staną się ich nową ojczyzną.

Kolejne dziesięciolecia przyczyniły się do wytworzenia się nowej tożsamości regionalnej, na którą wpływ miała mozaikowość kultur osadników, ale również hi-

4 W. Gieszczyński, Państwowy Urząd Repatriacyjny w Osadnictwie na Warmii i Mazurach, Olsztyn 1999, s. 46 – 51.

5 Tamże.

6 Tamże.

7 Tamże, s. 113 – 122.

storia i kultura rdzennych Warmiaków i Mazurów. W regionie wolniej niż w pozo- stałych częściach kraju formowały się wspólnoty stanowiące podwaliny dla społe- czeństwa obywatelskiego.

Analizując wyniki badań istotne wydaje się podkreślenie, że doświadczenie życiowe seniorów mieszkających na wsi, a w szczególności ich podejście do aktyw- ności czy partycypacji społecznej, jest w dużej mierze ukształtowane przez czynni- ki zarówno społeczno-gospodarcze, jak polityczne i historyczne. Ważne wydaje się podkreślenie, że seniorzy poza wyżej opisanymi przemianami związanymi z kształ- towaniem „ziem odzyskanych” doświadczyli również skutków powojennej polityki socjalistycznej, w tym kolektywizacji.

Nota metodologiczna

Podstawę przedstawianych analiz stanowi materiał empiryczny uzyskany w wy- niku realizacji części badawczej projektu „Aktywizacja mieszkańców wsi na rzecz podejmowania inicjatyw służących włączeniu społecznemu, w szczególności osób starszych – Edukatorzy Silver Sharing”⁸. Projekt był realizowany na terenie woje- wództwa warmińsko-mazurskiego od czerwca do października 2016 r. Przedmiot badań stanowiła sytuacja życiowa osób starszych zamieszkujących w środowiskach wiejskich województwa, rozpoznawana poprzez pryzmat możliwości podejmowa- nia przez nich różnorakich aktywności w środowisku lokalnym.

Materiał gromadzono wykorzystując strategię badań mieszanych⁹, pozwalają- cych na stosowanie zarówno metod ilościowych, jak i jakościowych. Dane ilościo- we zostały zebrane z wykorzystaniem techniki ankietowej, natomiast do zbierania danych jakościowych wykorzystano zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview, FGI)¹⁰.

W badaniach zastosowano dobór celowy. Badaniami ankietowymi objęto 300 seniorów (osób powyżej 60. roku życia) zamieszkujących w środowisku wiejskim województwa warmińsko-mazurskiego. W ramach badań przeprowadzono również pięć zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) z udziałem praktyków prowadzą- cych działania skierowane na aktywizację społeczności wiejskich w województwie.

Analiza danych demograficznych pozwala na sporządzenie krótkiej charakte- rystyki badanej grupy i różnic, jakie zachodzą w grupach seniorów wydzielonych ze względu na zaawansowanie wiekowe. W wyróżnionych na potrzeby analizy trzech grupach wiekowych najliczniej reprezentowani byli najmłodsi seniorzy (60 – 69 lat) – 64,3% badanych, siedemdziesięciolatkowie (70 – 79 lat) stanowili 29,7% respon-

8 Projekt był współfinansowany ze środków pomocy technicznej PROW 2014 – 2020.

9 J. W. Creswell, Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane, Kraków 2013, s. 40.

10 R. Barbour, Badania fokusowe, Warszawa 2011.

dentów, zaś osoby najstarsze (powyżej 80 lat) to 6% próby. W badanej grupie do- minowały kobiety, które stanowiły 73,7% respondentów. Odsetek mężczyzn biorą- cych udział w badaniach był zdecydowanie niższy i wynosił 26,3%. Ta dysproporcja bardzo wyraźna w grupie sześćdziesięciolatków, zmniejsza się nieco w kolejnych grupach wiekowych, co obrazują wykresy 3 – 4.

Wykres 3. Płeć a wiek seniorów (dane dla N=300)

Źródło: badania własne

Wykres 4. Wykształcenie a wiek seniorów (dane dla N=300)

Źródło: badania własne

Różnice w wieku metrykalnym powiązane są także z poziomem wykształce- nia seniorów, tzn. im wyższy wiek seniorów, tym więcej osób z wykształceniem podstawowym. Odsetek osób, które ukończyły edukację na tym etapie zwiększa się z 34,7% wśród osób w wieku 60 – 69 lat do 83,3% w grupie seniorów 80+. Osoby starsze z wykształceniem średnim i zawodowym stanowią ponad połowę badanych sześćdziesięciolatków (odpowiednio 25,9% i 30,1% próby), gdy w najstarszej grupie jest to jedynie 11,1% respondentów, co jest niewątpliwie związane ze zmianami w dostępie do edukacji na terenach wiejskich w Polsce po drugiej wojnie światowej.

Zjawiskiem wyraźnie uwydatniającym się wraz z postępem lat w badanej gru- pie jest singularyzacja, czyli pozostawanie seniorów w jednoosobowym gospodar- stwie domowym. Jak pokazuje wykres 5, w badanej próbie odsetek osób starszych mieszkających samotnie, który wynosi zaledwie 10,9% w grupie wiekowej 60 – 69 lat, jest podwojony w grupie siedemdziesięciolatków – 22,5% i dochodzi do 38,9%

w grupie najstarszych badanych. Można również zaobserwować, że gdy ponad połowa sześćdziesięciolatków – 56% wskazań – mieszka ze współmałżonkiem, to w kolejnej grupie wiekowej odsetek pozostających we wspólnym gospodarstwie sta- nowi już tylko 38,2%, a wypadku osób powyżej osiemdziesiątego roku życia zmniej- sza się do 16,7%.

Sytuacja ta jest najczęściej przymusowa i stanowi następstwo śmierci współ- małżonka, na co wskazują również dane dotyczące stanu cywilnego seniorów.

Wśród objętych badaniem osób starszych wdowieństwo dotknęło 83,3% seniorów po 80. roku życia, połowę badanych siedemdziesięciolatków (51,7%) oraz co piątą osobę w wieku 60 – 69 lat (20,2%). Wyraźne zróżnicowanie związane z wiekiem badanych pojawia się również w dokonywanych przez seniorów ocenach własnego stanu zdrowia oraz sytuacji materialnej, co obrazują wykresy umieszczone poniżej.

Wykres 5. Ocena stanu zdrowia a wiek seniorów (dane dla N=300)

Źródło: badania własne

Wykres 6. Ocena sytuacji materialnej a wiek seniorów (dane dla N=300)

Źródło: badania własne

Stan zdrowia określany w grupach 60- i 70-letnich seniorów przede wszystkim jako przeciętny (odpowiednio 57,5% i 65,2%), ulega zdecydowanemu pogorszeniu w opiniach osiemdziesięciolatków, z których aż 61,1% ocenia go jako zły. Podobnie rozkładają się opinie wyrażane przez seniorów w odniesieniu do swojej sytuacji materialnej. Choć we wszystkich grupach około 50% respondentów określa ją jako przeciętną, to średnio co piąty senior w wieku powyżej 70. lat wskazuje, że jest ona zła.

Jak wynika z przedstawionych danych, wraz z wiekiem wyraźnie zmienia się sytuacja osób starszych. Wyodrębnia się grupa seniorów w czwartym wieku, sytu- owana powyżej 80. roku życia, którą charakteryzuje wyraźny spadek dobrostanu zdrowotnego i materialnego, oraz doświadczanie samotności. Sytuacja życiowa, realizacja potrzeb i możliwości podejmowania aktywności przez tę właśnie grupę będą stanowiły główny nurt dociekań w niniejszym opracowaniu.

Aktywność seniorów a miejsca spędzania czasu wolnego

Jednym z zamiarów badawczych było ustalenie miejsc, w których seniorzy spę- dzają swój wolny czas, co obrazuje wykres 7.

Wykres 7. Miejsca, w których spędzają czas seniorzy (dane dla N=300)

Suma % jest większa od 100, gdyż respondenci mogli udzielić kilku odpowiedzi Źródło: badania własne

Respondenci jako miejsce spędzania czasu wolnego najczęściej wskazywali na własny dom (81%). Dom sąsiadów, znajomych stanowił drugie ze wskazywanych miejsc (43,7%). Na kolejnych pozycjach plasowały się miejsca specjalnie przygoto- wane dla mieszkańców wsi (38,3%) i te, gdzie spotykają się ludzie ze wsi (35,3%).

Oznacza to, że seniorzy prowadzą „domocentryczny” styl życia, realizując swoją aktywność we własnym domu. Może to prowadzić do izolacji społecznej, zamy- kania się na świat zewnętrzny, a co za tym idzie, skutkować rozluźnieniem więzi społecznych i kontaktów ze środowiskiem lokalnym. Wybór miejsca spędzania cza- su wolnego przez seniorów nie jest zależy, jak mogłoby się wydawać, od stanu ich zdrowia, ograniczającego aktywność w innych obszarach. Z analizy statystycznej wynika, że niezależnie od oceny własnego stanu zdrowia, seniorzy najczęściej ty- powali własny dom jako miejsce spędzania czasu wolnego. Sytuacja materialna se- niorów oraz ich płeć również nie różnicują wyborów dokonywanych przez respon- dentów, konsekwentnie wskakujących dom jako miejsce realizacji czasu wolnego.

Seniorzy rzadko wskazywali na miejsca spotkań parafię (9,3%), co przy wysokiej religijności mieszkańców wsi jest zaskakujące. Osoby starsze wskazywały również na inne miejsca (11%) spędzania czasu wolnego, typując m.in. najbliższą rodzinę, działkę i ogród oraz las i jezioro.

Na wykresie 8 zestawione są wskazania respondentów pod kątem wieku me- trykalnego.

Wykres 8. Miejsca, w których spędzają czas seniorzy a wiek seniorów (dane dla N=300)

Suma % jest większa od 100, gdyż respondenci mogli udzielić kilku odpowiedzi Źródło: badania własne.

Opierając się na powyższych wynikach można stwierdzić, że prawie wszyst- kie osoby w wieku 80. lat i więcej (94,4%) jako miejsce spędzania czasu wolnego wskazują własny dom. Co czwarty osiemdziesięciolatek wskazuje na miejsca, gdzie spotykają się ludzie na wsi (sklep, przed kościołem), ale żaden nie wskazał miejsca, gdzie zbierają się parafianie. Osoby w wieku 60 – 69 lat (43,5%) częściej niż siedem- dziesięciolatkowie wskazują na miejsca specjalne przygotowane dla mieszkańców wsi, m.in. świetlicę, bibliotekę, klub. Można założyć, że młodsi seniorzy chętniej spędzają czas poza domem, w miejscach, gdzie mogą integrować się społecznie.

Kolejnym korelatem jest miejsce zamieszkania seniorów (wykres 9).

Wykres 9. Miejsca, w których spędzają czas a forma zamieszkania seniorów (dane dla N=300)

Suma % jest większa od 100, gdyż respondenci mogli udzielić kilku odpowiedzi Źródło: badania własne

Osoby mieszkające samotnie zdecydowanie najczęściej spędzają czas we wła- snym domu. Jedyną formą kontaktów ze społecznością lokalną są kontakty w miej- scach, gdzie spotykają się ludzie ze wsi (43,8%). Jednak miejsca te sprzyjają raczej krótkotrwałym, powierzchownym kontaktom interpersonalnym mającym miejsce pod sklepem, kościołem itp. Przyczyniać się to może do wykluczenia tej grupy seniorów z życia społecznego wsi. Spotkania u sąsiadów najchętniej wybierane są przez seniorów mieszkających ze współmałżonkiem (48,3%), osoby mieszkające ze współmałżonkiem i z najbliższą rodziną częściej spotykają się w miejscach specjal- nie przygotowanych dla mieszkańców wsi.

Ocena zmian zachodzących w środowiskach lokalnych w opinii seniorów

Zastanawiając się nad możliwościami podejmowania inicjatyw na rzecz środo- wiska wiejskiego i funkcjonujących w jego obszarze grup nie można zapominać, że ich skuteczność może zależeć od tego, na ile wpiszą się w dotychczasowy nurt życia, jak wykorzystane zostaną dotychczasowe doświadczenia i efekty działań, które już zostały wykonane. Dlatego za istotne uznano rozpoznanie opinii seniorów dotyczą- cych zmian w życiu osób starszych, jakie mogły pojawić się w wyniku podejmowa- nych działań aktywizujących prowadzonych w środowisku lokalnym.

Wykres 10. Zmiany na wsi (dane % dla N=300)

Źródło: badania własne

Na podstawie zebranego materiału badawczego można wnioskować, że ponad połowa respondentów we wszystkich wskazanych kategoriach nie dostrzega zmian w funkcjonowaniu osób starszych w środowisku wiejskim. Pozytywne zmiany w wi- zerunku funkcjonowania wsi i mieszkających w niej seniorów uwidaczniają się naj- bardziej w następujących kategoriach:

Zmiany zmobilizowały do wyjazdów rekreacyjno-turystycznych, m.in. wyciecz- ki, basen, rajdy, spływy (40,3%),

• spowodowały, że ludzie starsi chętniej spotykają się ze sobą (38%),

• spowodowały chęć uczenia się nowych rzeczy i zdobywania wiedzy (37,7%),

• zachęciły do wyjazdów kulturalnych, m.in. kino, teatr (35,7%).

Biorąc pod uwagę wcześniejsze analizy odnoszące się do uczestnictwa senio- rów w działaniach, które przez ostatnie lata miały miejsce na wsi, wskazujących na aktywność 48,7% z tej grupy, przedstawione powyżej dane procentowe tworzą dosyć pozytywny obraz zaangażowania osób starszych – około 1/3 badanych do- strzega zmiany na lepsze. Warto zwrócić również uwagę, że wskazywane kategorie odpowiadają najczęstszym kierunkom aktywizacji proponowanym seniorom nie tylko na wsiach.

Zmiany na gorsze, które zauważają seniorzy w funkcjonowaniu osób starszych w środowisku wiejskim, widoczne są we wskazywanych stwierdzeniach:

• zmiana stanu zdrowia seniorów (16,7),

• zmiana samopoczucia seniorów (12,7%),

Mają one charakter indywidualny, odnoszący się bezpośrednio do ich nieza- spokojonych potrzeb podstawowych (fizjologicznych i bezpieczeństwa) związa- nych z charakterystycznymi dla tej grupy społecznej zmianami chorobowymi, co w pewien sposób może wyjaśniać wysoki wskaźnik wypowiedzi o pogarszającej się w tym aspekcie sytuacji. Niepokojące natomiast jest stwierdzenie negatywnych zmian w obszarze relacji międzyludzkich:

• zmieniły się niekorzystnie stosunki między sąsiadami (7,3%).

Biorąc pod uwagę tendencje osób starszych do izolowania się oraz zmiany w strukturze przestrzennej polskich wsi w przyszłości warto przyjrzeć się bliżej przyczynom takiego stanu rzeczy. Aby dopełnić wyłaniający się z badań obraz zmian zachodzących w warunkach funkcjonowania osób starszych na wsi, pod- dano analizie zależność pomiędzy wskazaniami a płcią i wiekiem respondentów.

W pierwszej kolejności ukazano dane wyłaniające się z korelacji zmiennej, jaką jest płeć respondentów z poszczególnymi kategoriach (tabela 1).

Tabela 1. Płeć seniorów a ich opinie dotyczące zmian zachodzących na wsi¹¹

Płeć/ opinia na temat zmiany

Kategorie zmiany w środowisku wsi (%)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

K

zmiana na lepsze 32,1 24,4 38,9 30,8 14,5 28,1 31,2 39,3 37,6 42,1 zmiana na gorsze 2,7 7,4 1,8 4,1 15,8 12,2 1,8 1,4 1,8 0,9 brak zmiany 65,2 68,3 59,3 65,2 69,7 59,7 67,0 59,3 60,6 57,0

M

zmiana na lepsze 39,2 31,6 35,4 25,3 15,2 25,3 27,8 32,9 30,4 35,4 zmiana na gorsze 1,3 7,6 5,1 2,5 19,0 13,9 13,9 1,3 0 0 brak zmiany 59,5 60,8 59,5 72,2 65,8 60,8 60,8 65,8 69,6 64,6 Źródło: badania własne

Legenda: 1 – zmienił się udział osób starszych w życiu wsi, 2 – zmiana stosunków między sąsiadami, 3 – ludzie starsi chętniej spotykają się ze sobą, 4 – osoby starsze włączają się w organizację i organizują różne działania, 5 – zmienia się stan zdrowia seniorów, 6 – zmienia się samopoczucie seniorów, 7 – pojawia się lepsze podejście do osób starszych, 8 – zmiany spowodowały chęć uczenia się u seniorów, 9 – zmiany zachęciły do wyjazdów kulturalnych (kino, teatr), 10 – zmiany zachęciły do wyjazdów rekreacyjno–turystycznych (wycieczki, basen rajdy spływy); K – kobieta, M – mężczyzna

Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, że zależności pomiędzy płcią badanych seniorów a ich opiniami dotyczącymi zmian zachodzących na wsi nie są statystycznie istotne. Warto jednak podkreślić kilka zaobserwowanych tendencji:

• kobiety częściej niż mężczyźni oceniają pozytywnie zmiany na wsi szczegól- nie w obszarach związanych z podejmowaniem aktywności skierowanych na własny rozwój (m.in. zachęcenie do wyjazdów w celach rekreacyjno-tury-

11 Uzyskane wyniki analiz statystycznych dla poszczególnych kategorii zmian: 1 – χ²=1,66;

df=2; p=0,43; 2 – χ²=1,68; df=2; p=0,43; 3 – χ²=1,39; df=2; p=0,49; 4 – χ²=2,49; df=2; p=0,28;

5 – χ²=0,30; df=2; p=0,86; 6 – χ²=0,49; df=2; p=0,78, 7 – χ²=1,05; df=2; p=0,59, 8 – χ²=0,43; df=2;

p=0,80; 9 – χ²=1,91; df=2; p=0,38; 10 – χ²=3,01; df=2; p=0,22

stycznych czy kulturalnych, chęć uczenia się czy włączanie się w organizację różnych działań),

• żaden mężczyzna nie wskazał na negatywne zmiany w kategoriach związa- nych z wyjazdami kulturalnymi i rekreacyjno-turystycznymi,

• największe różnice pomiędzy wskazaniami seniorów w kategoriach polep- szenia sytuacji na wsi a płcią występują w odniesieniu do kwestii związanych z uczeniem się nowych rzeczy/zdobywania wiedzy (różnica 6,5%) i wyjaz- dów rekreacyjno-turystycznych (różnica 6,7%) po stronie kobiet, oraz sto- sunków pomiędzy sąsiadami (różnica 7,2%) i udziału seniorów w życiu wsi (różnica 7,1%) po stronie mężczyzn,

• kobiety częściej dostrzegają pozytywne zmiany w kategoriach związanych z aktywnością osób starszych.

W kolejnym kroku analizie poddano relacje między uzyskanymi opiniami se- niorów a ich wiekiem (tabela 2).

Tabela 2. Wiek seniorów a ich opinie dotyczące zmian zachodzących na wsi¹²

Wiek/ opinia na temat zmiany

Kategorie zmiany w środowisku wsi (%)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

60 – 69

zmiana na lepsze 40,4 34,2 44,6 35,2 19,7 33,2 37,3 39,4 46,2 42,4 zmiana na gorsze 1,6 6,7 2,1 3,6 16,6 11,9 1,6 1,0 1,0 1,6 brak zmiany 58,0 59,1 53,3 61,2 63,7 54,9 61,1 59,6 52,8 56,0

70 – 79

zmiana na lepsze 25,8 13,5 28,1 20,2 5,6 16,8 19,1 32,6 33,7 32,6 zmiana na gorsze 1,1 6,7 2,2 2,2 15,7 13,5 1,1 2,2 0 1,1 brak zmiany 73,1 79,8 69,7 77,6 78,7 69,7 79,8 65,2 66,3 66,3

80 i więcej

zmiana na lepsze 5,6 5,6 16,7 11,1 5,6 16,7 11,1 11,1 11,1 11,1 zmiana na gorsze 16,6 16,6 11,1 11,1 22,2 16,7 11,1 0 0 0 brak zmiany 77,8 77,8 72,2 72,8 72,2 66,6 77,8 88,9 88,9 88,9 Źródło: badania własne

Legenda: 1 – zmienił się udział osób starszych w życiu wsi, 2 – zmiana stosunków między sąsiadami, 3 – ludzie starsi chętniej spotykają się ze sobą, 4 – osoby starsze włączają się w organizację i organizują różne działania, 5 – zmienia się stan zdrowia seniorów, 6 – zmienia się samopoczucie seniorów, 7 – pojawia się lepsze podejście do osób starszych, 8 – zmiany spowodowały chęć uczenia się u seniorów, 9 – zmiany zachęciły do wyjazdów kulturalnych (kino, teatr), 10 – zmiany zachęciły do wyjazdów rekreacyjno-turystycznych (wycieczki, basen, rajdy, spływy); K – kobieta, M – mężczyzna

12 Uzyskane wyniki analiz statystycznych dla poszczególnych kategorii zmian: 1 – χ² =28,02;

df=4; p<0,001; 2 – χ²=19,65; df=4; p<0,001; 3 – χ²=15,03; df=4; p=0,004; 4 – χ²=12,82; df=4; p=0,01;

5 – χ²=11,69; df=4; p=0,02 6 – χ²=9,43; df=4; p=0,05, 7 – χ²=20,40; df=4; p<0,001, 8 – χ² =7,28; df=4;

p<0,001; 9 – χ²=12,25; df=4; p=0,016; 10 – χ² =9,01; df=4; p=0,061

Analiza zmiennej niezależnej, jaką jest wiek respondenta, pozwala określić pew- ne zależności pomiędzy tą zmienną a szczegółowymi wskazaniach respondentów:

• im niższy wiek seniorów, tym częstsze postrzeganie zmian w środowisku wiejskim jako zmian na lepsze,

• wraz ze wzrostem wieku respondentów następuje pogorszenie sytuacji senio- rów na wsi w opisywanych kategoriach,

• największe dysproporcje (powyżej 15%) pomiędzy grupami wiekowymi 60 – 69 i 70 – 79 lat a opiniami o poprawie sytuacji funkcjonowania seniorów w środowisku wiejskim widoczne są w kategoriach: stosunki między sąsia- dami, włączanie się osób starszych w organizację różnych działań, częstsze kontakty osób starszych i zmiana samopoczucia oraz lepsze podejście do osób starszych na wsi.

Podsumowanie

Polska wieś się zmienia i choć zmiany niosą za sobą głównie pozytywne skutki, to w odniesieniu do grupy seniorów zamieszkujących tereny wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego pojawiają się również negatywne tendencje zmian. Gwał- townym zmianom uległo środowisko życia, począwszy od środowiska rodzinnego, które zdominowały procesy atomizacji i autonomizacji ich członków, a skończyw- szy na środowisku lokalnym, które w ciągu jednego pokolenia zmieniło się zarówno w kontekście ekonomicznym, jak i społeczno-kulturowym. Singularyzacja senio- rów na wsiach jest nowym zjawiskiem, z którym przyszło się zmierzyć szczególnie seniorom w czwartym wieku. Poza zmianą podejścia do opieki nad człowiekiem starszym na wsi, trzeba wziąć pod uwagę problemy takie, jak brak poczucia bez- pieczeństwa najstarszych seniorów w aspekcie ekonomicznym i zdrowotnym oraz ich poczucie wyobcowania w środowisku życia zarówno w rodzinie, jak i we wsi.

Poczucie wspólnoty na wsiach Warmii i Mazur nie jest spuścizną wielowiekowej historii regionu, lecz więzią zbudowaną relatywnie niedawno na fundamentach powstającego społeczeństwa obywatelskiego na „ziemiach odzyskanych”. Dają się zauważyć wśród najstarszych seniorów tendencje do wycofywania się, domocentry- zmu i wyłączenia z uczestnictwa oraz partycypacji społecznej. Z jednej strony, jest to związane z naturalnym procesem starzenia się w ujęciu biologicznym, jednak z drugiej, te procesy mogą być związane z brakiem odpowiedniej oferty organiza- cyjnej, społecznej i kulturalnej oraz stereotypów dominujących wciąż w myśleniu o aktywności osób starszych. Środowiska wiejskie województwa warmińsko-mazur- skiego stają się małymi ojczyznami coraz liczniejszej grupy seniorów, którzy poza doskwierającym im domocentryzmem i singularyzacją powiązaną z samotnością zasługują na uwzględnienie ich problemów i potrzeb w planowaniu działań inklu- zyjnych w ramach projektowanych polityk senioralnych.

Literatura

Barbour R., Badania fokusowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

Białobrzeska K, Głuszak B., Kurkowski C., Maciejewska M., Syndrom znikającej ławeczki, czyli o uwarunkowaniach aktywności seniorów w środowiskach wiejskich, Oficyna Wydawnicza Im- puls, Kraków 2016.

Błędowski P. i in., Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce, http://senior.gov. pl/source/

raport_osoby%20starsze.pdf. [dostęp 20. 10. 2016].

Creswell J. W., Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.

Gieszczyński W., Państwowy Urząd Repatriacyjny w Osadnictwie na Warmii i Mazurach, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 1999.

Olshansky S. J., Carnes B. A., Cassel Ch. K., Starzenie się gatunku ludzkiego, „Świat Nauki” 1993, nr 6 (22).

Wilkin J., Nurzyńska I., Polska wieś 2016. Raport o stanie wsi, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2016.

ACTIVITIES OF SENIOR CITIZENS IN RURAL ENVIRONMENTS RESEARCH RESULTS

Summary: The submitted paper focuses on the issue of how senior citizens function in rural environments in the Warmian and Mazurian woiewodship. Incentive and inspiration for the fol- lowing resurch plus analysis were resent research results on changes in the approach towards the phenomena of ageing and old age within both the international and Polish social and his- torical context. Of first rate significance turn out local and regional factors, which are of major influence on the social activities of the local residents subjected to our study. In the article we present and interpret the research results of our study on the activities of senior citizens in rural environments. Rounding out the paper the authors consider measures to be taken to enhance the activities of senior citizens in the villages of Warmia and Mazury, taking into account their actual needs, expectations and possibilities.

Key words: fourth age, rural environment, activation of senior citizens.