Elżbieta Samelska, Paweł Wierzbicki
Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie
ORGANIZACJA BEZPIECZEŃSTWA W MIEŚCIE NA PRZYKŁADZIE MIESZKAŃCÓW I TURYSTÓW
W KRAKOWIE
RAPORT Z OBSERWACJI WYKONANYCH 23 – 25 MARCA 2018 R. PRZEZ STUDENTÓW II ROKU SOCJOLOGII STUDIÓW LICENCJACKICH
Charakterystyka projektu i umiejscowienie w szerszym kontekście teoretycznym
Zasadniczym celem projektu jest opis – przedstawienie rozmaitych aspektów organizacji bezpieczeństwa w dużym mieście, wynikających ze współistnienia tury- stów i mieszkańców, w miejskich, publicznych przestrzeniach otwartych i zamknię- tych. Przestrzenią obserwacji będzie Kraków. Jest to wstępny ogląd, uwarunkowany ograniczonym czasem działania, koniecznością zdobycia doświadczenia i oswoje- nia się z proponowaną problematyką badawczą.
Kraków, drugie pod względem wielkości miasto w Polsce. Historyczna stolica państwa polskiego. Świadek wydarzeń mających ogromny wpływ na rozwój społe- czeństwa polskiego oraz społeczeństw niemal całej Europy na przestrzeni wieków.
Kraków jest ważnym punktem ma mapie Polski dla Żydów oraz katolików z całego świata. To miasto papieża św. Jana Pawła II, św. Faustyny Kowalskiej oraz wybit- nych rabinów, talmudystów, jak Mojżesz ben Israel Isserles. Kraków, z racji swoje- go położenia, od wieków był miejscem zetknięć wielu kultur. Odzwierciedleniem czerpania wzajemnych kulturowych inspiracji jest choćby unikalna w skali kraju architektura, w której odnaleźć można wpływy włoskie, francuskie, żydowskie, austriackie, niemieckie i inne. Ogromny turystyczny potencjał miasta w swoisty, specyficzny sposób wymusza otwartość i tolerancję wobec turystów, m.in. cudzo- ziemców, odwiedzających miasto.
Potencjał turystyczny Krakowa należy do największych w Polsce. Liczba tury- stów, która odwiedziła to miasto w 2015 r. przekroczyła 10 mln
1, w 2016 r. – 12 mln (uwzględniając Światowe Dni Młodzieży)
2, w 2017 r. – prawie 13 mln
3, gdy tymcza- sem liczba mieszkańców Krakowa w 2017 r. (stan na 30 czerwca 2017 roku) wyno-
1
http://krakow.pl/aktualnosci/195977,32,komunikat,ponad_10_000_000_turystow_w_
krakowie.html [dostęp: 4.03.2018]
2
http://www.gazetakrakowska.pl/swiatowe-dni-mlodziezy-2016/a/krakow-rekordowa-liczba- turystow,11526942/ [dostęp: 4.03.2018]
3
http://www.portalsamorzadowy.pl/wydarzenia-lokalne/krakow-odwiedzilo-w-2017-roku-
prawie-13-mln-turystow,101645.html [dostęp: 4.03.2018]
siła 766,7 tys. osób
4. Od 1999 roku w Krakowie jest realizowany „Program poprawy bezpieczeństwa dla miasta Krakowa pn. Bezpieczny Kraków”, czego rezultatem jest znacząca poprawa stanu bezpieczeństwa w mieście – oznacza to spadek prze- stępczości oraz obserwowany w sondażach opinii wzrost poczucia bezpieczeństwa mieszkańców
5. Potwierdzają to na przykład przeprowadzone w 2007 r. badania, w których 76% respondentów uznało Kraków za miasto „raczej bezpieczne”. Jed- nocześnie wskazali oni największe zagrożenia: „grupy agresywnej młodzieży (pra- wie 48% wskazań), następnie pseudokibiców (38,5% wskazań), na trzecim miejscu kradzieże i włamania do mieszkań (prawie 27% wskazań) na równi z zagrożeniami w ruchu drogowym i niebezpieczną jazdą (ponad 26% wskazań)”
6.
W ramach projektu zostanie uszczegółowione pojęcie bezpieczeństwa miesz- kańców i turystów w odniesieniu do celowych działań podejmowanych przez wła- dze miasta. Organizacja bezpieczeństwa będzie obejmować przede wszystkim działania nieformalne, które można nazwać doraźnymi, sytuacyjnymi, które nie wynikają z przepisów porządkowych. Elementy proceduralne organizacji bezpie- czeństwa zostaną przedstawione w celu zachowania równowagi i dla porównania z innymi obserwacjami.
Wyjazd studyjny do Krakowa obejmuje piątkowe popołudnie, sobotę i pół nie- dzieli, czyli czas, który standardowo przeznacza się na weekendowe zwiedzanie.
Piątkowe popołudnie zostało wykorzystane na rekonesans krakowskich przestrzeni publicznych otwartych i zamkniętych, żeby odnaleźć „ducha turysty” w badaczu.
Będzie to również czas na wizytę w Bibliotece Jagiellońskiej, aby uruchomić my- ślenie analityczne i zapoznać się z łatwiejszą strona analizy, czyli z procedurami bezpieczeństwa towarzyszącymi odwiedzinom w specjalistycznej instytucji, której określone przestrzenie są z założenia otwarte dla osób z zewnątrz.
W sobotę przewidziana jest kontynuacja tego rodzaju obserwacji. Ich przed- miotem będzie zamek wawelski – muzeum, katedra, dziedzińce. Obok procedur bezpieczeństwa, badaniu będą poddane zachowania turystów – zwiedzających, po- zostających pod szczególną kontrolą opiekunów ekspozycji, strażników, kamer etc.
Odrębnej obserwacji zostanie poddany symboliczny proces podporządkowywania się miejscu: stan szacunku wyrażany przez style komunikacji, style przemieszcza- nia się, zakres postaw roszczeniowych wynikających z posiadania biletu i upraw- nień do przebywania w przestrzeniach zamkniętych.
W niedzielę podobne obserwacje zostaną przeprowadzone w otwartej prze- strzeni Kazimierza – dawnej żydowskiej dzielnicy Krakowa. Będzie to kontrolowa-
4
http://krakow.stat.gov.pl/ [dostęp: 4.03.2018]
5
Zob.: Załącznik do uchwały nr XCIII/2417/18 Rady Miasta Krakowa z dnia 24 stycznia 2018 roku, https://www.bip.krakow.pl [dostęp: 29.06.2018]
6
Bezpieczeństwo w Krakowie. Raport z badań, UJ, Instytut Socjologii, Kraków 20 listopada 2008 r. (badanie zrealizowane w 2007 roku przez Biuro Badań Społecznych Obserwator na zlecenie Urzędu Miasta Krakowa. W badaniu wzięło udział 1006 mieszkańców Krakowa), https://www.bip.
krakow.pl [dostęp: 29.06.2018]
ne spacerowanie z przewodnikiem. W trakcie tego zwiedzania w kręgu zaintereso- wań badaczy znajdą się, po pierwsze, własne reakcje na wskazania przewodnika, konieczność podporządkowania się tempu, pogodzie, stanom znudzenia, zmęcze- nia czy pobudzenia i zainteresowania. Po drugie, przedmiotem obserwacji będą elementy architektoniczne, świadczące o rozmaitych typach kontroli dostępu, ochrony własności, mienia, wizerunku – w odniesieniu do turystów i mieszkańców.
Podstawowe pojęcia i ich definicje Bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo rozpatrywane w skali mikro dotyczy jednostki i jest najczę- ściej opisywane przez brak zagrożenia dla wartości fizycznych, jak zdrowie, oraz duchowych, jak przekonania i idee
7. Przejawia się również w poczuciu wolności jed- nostki, wyrażanym w działaniach, a także w samoograniczeniach, wywołanych so- cjalizacją nakazującą unikanie określonych miejsc i osób. Jest to również obostrze- nie zawarte w niepodejmowaniu działania
8. Bezpieczeństwo skali mezzo dotyczy zdarzeń, organizacji, grup społecznych i przestrzeni objętych kontrolą i odpowie- dzialnością określonych podmiotów administracyjnych, politycznych i społecz- nych
9. Dotyczy goffmanowskiego teatru – kulis i sceny poszczególnych wycinków społecznego życia, których turysta i mieszkaniec doświadczają w rozmaity sposób:
muzea, restauracje, szatnie, toalety, środki transportu, poszczególne ulice i zaułki, parki etc. Bezpieczeństwo w skali makro nie jest tu przedmiotem zainteresowania, aczkolwiek literatura przedmiotu wskazuje na silny związek bezpieczeństwa w skali mikro i makro
10.
Bezpieczeństwo definiowane jest przez stan kontroli sprawowanej przez jed- nostki, instytucje i organizacje. Kontrola sprawowana przez jednostki wyraża się w spojrzeniach, zmianie dystansu fizycznego, a także w działaniach werbalnych – formach ośmieszenia, plotkach, w publicznie wyrażanych opiniach. Kontrola w szerszym wymiarze przejawia się w działaniach ekonomicznych (np. ceny w loka- lach, bilety wstępu), wymogach społecznych – np. ograniczeniach czy zwiększeniu
7
F. O. Hampson, Bezpieczeństwo jednostki, [w:] Studia bezpieczeństwa, [red.] P. D. Wiliams, Kraków 2012, s. 227 – 228.
8
S. Kowalczyk, Wolność naturą i prawem człowieka. Indywidualny i społeczny wymiar wolności, Sandomierz 2000, s. 99 – 106; M. Nowak, Trzy generacje praw człowieka. Ich znaczenie w świetle przesłanek ideowych i historycznych oraz w świetle ich genezy, [w:] Prawa człowieka. Geneza, koncepcja, ochrona, [red.] B. Banaszak, Wrocław 1993, s. 114 – 115.
9
F. Znaniecki, Relacje społeczne i role społeczne. Niedokończona socjologia systematyczna, Warszawa 2011, s. 324 – 325.
10
F. O. Hampson, Bezpieczeństwo…, dz. cyt.
swobody ze względu na zawód lub cechy społeczno-demograficzne
11. W przeprowa- dzonych obserwacjach uwaga badacza skupiona jest na tych cechach bezpieczeń- stwa, które ujawniają się w przestrzeni publicznej.
Organizacja bezpieczeństwa
W przypadku organizacji – bezpieczeństwo wyrażane przez kontrolę wiąże się z procedurami działania, dyrektywami i ich przejawami (zakazy, nakazy, kierun- kowskazy, informacje zwerbalizowane bądź w postaci znaku niewerbalnego etc.).
Są to także niesprecyzowane sugestie – w rodzaju barier architektonicznych i wszel- kich form wymuszania określonego kierunku przemieszczania się, podejmowania konkretnych działań i zachowań w określonych miejscach. Organizacja bezpieczeń- stwa to zasadniczo struktura formalna, która powstała w efekcie administracyjnej obróbki interakcji między turystami i mieszkańcami, tych zachodzących lub prze- widywanych.
Z kolei organizacja bezpieczeństwa wynikająca z interakcji to struktura niefor- malna – zawarta jest w oczekiwaniu, że role turysty i mieszkańca będą realizowane ze wzajemnym poszanowaniem. Wyraża się również w działaniach i zachowaniach.
Przedmiotem zainteresowania badaczy będą tu oba wymiary organizacji bezpie- czeństwa.
Turysta i mieszkaniec
Turysta to obcy, mieszkaniec to tubylec, role te we współczesnym świecie są najczęściej wymienne
12. W każdej z nich uwypuklają się te elementy, które dotyczą bezpieczeństwa realizacji roli. Obok stanu fizycznego (zdrowie, życie, dobrostan wynikający z sytości, zaopatrzenia w ubranie) jest to także możliwość wyrażania tożsamości. Autoidentyfikacja turysty i mieszkańca zyskuje na wyrazistości w efek- cie interakcji, relacji, wszystkich styczności, które wynikają z komunikowania się w tej samej przestrzeni publicznej. Język w aspekcie werbalnym i niewerbalnym jest używany do autoidentyfikacji, zaznaczania odrębności, upewniania się co do bezpieczeństwa
13. Tożsamość współczesna wymaga formalnego potwierdzenia, np. w postaci przynależności do państwa – zwróciła na to uwagę m.in. Hannah Arendt
14– dlatego obserwacji podlegają te elementy tożsamości, które wskazują na identyfikację z określoną przynależnością społeczną: turysta lub mieszkaniec.
11
E. Goffman, Relacje w przestrzeni publicznej. Mikrostudia porządku publicznego, Warszawa 2011, s. 137 – 140; P. L. Berger, Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1999, s. 70 – 78.
12
D. MacCannnell, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, Warszawa, s. 20 – 23.
13
Ch. Tylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, Warszawa 2012, s. 68 – 70.
14
H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 2014, s. 360 – 361.
Metodologia
Zakłada się, że organizacja bezpieczeństwa, ujęta w paradygmacie interpreta- tywnym, wyłania się przede wszystkim z cech interakcji między mieszkańcami a tu- rystami. Aspekt komunikacyjny tych interakcji wywołał powstanie w miarę trwa- łych struktur wzajemnych kontaktów, a w efekcie także procedur wynegocjowanych przez urzędy odpowiedzialne za ruch turystyczny i za mieszkańców.
Przyjęto również, że bezpieczeństwo jest nieodzowne zarówno dla każdego mieszkańca jak i turysty. Przykładem takiego elementu, który kontroluje miasto, może być organizacja ruchu drogowego, zabezpieczenie w wodę oraz kanalizację, utrzymanie porządku i czystości, zaopatrzenie w energię elektryczną, organizacja lokalnego transportu zbiorowego.
Poprawa poczucia bezpieczeństwa osób przebywających w mieście, zarówno mieszkańców jak i turystów, jest realizowana poprzez uaktywnienie służb odpowie- dzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny. Są to m.in. policja, straż pożar- na, pogotowie ratunkowe, straż miejska, zakład usług komunalnych.
Cele projektu podporządkowano następującym kierunkom myślenia, zawar- tym w pytaniach:
Pytania badawcze główne:
• Na czym polega organizacja bezpieczeństwa w mieście?
• W jaki sposób miasto, a także sami mieszkańcy i turyści, organizują sobie stany bezpieczeństwa, poczucie bezpieczeństwa?
• W jaki sposób mieszkańcy zabezpieczają swoje potrzeby, interesy, stany do- tyczące bezpieczeństwa?
Pytania badawcze pomocnicze:
• W jaki sposób turyści manifestują stan/poczucie bezpieczeństwa?
• W jaki sposób miasto kontroluje stan bezpieczeństwa?
• Jak estetyka przestrzeni wiąże się z bezpieczeństwem mieszkańców i tury- stów?
• Jakie są wizualne przejawy władzy mieszkańca nad turystą?
• Jakie są wizualne przejawy władzy turysty nad mieszkańcem?
• Jak miasto dba o bezpieczeństwo mieszkańca?
• Jakie formy przyjmuje opieka roztaczana nad turystą?
• Jak miasto steruje turystą?
Zasadniczą metodą badawczą jest obserwacja oraz założenie o podwójnej hermeneutyce, według Anthony Giddensa. Metoda ta uwzględnia również proces zmiany rzeczywistości, wywołanej przez wkroczenie w nią badacza
15. Pozostawanie w roli badacza (socjologa) i turysty (obcego) umożliwia wykorzystanie indywidu-
15
B. Tedlock, The Observation of Participation and the Emergence of Public Etnography, in:
The Sage Handbook of Qualitative Research, 3
rd. [red.] N. Denzin, London, New Delhi 2005, s. 473;
A. Wyka, Badacz społeczny wobec doświadczenia, Warszawa 1993, s. 14 – 15.
alnych stanów zaangażowania w zwiedzanie, zapewnienie sobie bezpieczeństwa, poczucia beztroski i odpoczynku w autoanalizie. Spojrzenie z zewnątrz na problem jest charakterystyczne nie tylko dla badacza, ale i dla turysty, dla którego podróż jest „domeną wzroku”, co podkreślił Krzysztof Podemski
16. „Patrzenie” jest także zasadniczym narzędziem obserwacji, w rozmaitych stanach „bezpośredniego do- stępu do danych empirycznych”
17. Przedmiotem „patrzenia” są cechy (zmienne):
wszelkie niewerbalne znaki, symbole, sygnały, stany, drobne wycinki rzeczywisto- ści, które przedstawiają wybrany aspekt organizacji bezpieczeństwa.
Szczegółowym obserwacjom poddano następujące elementy przestrzeni pu- blicznej: działania służb miejskich, policji, rozmieszczenie i widoczność znaków zakazu i nakazu, kraty, bramy, zamknięte lub otwarte wejścia do budynków, in- formacje praktyczne – godziny otwarcia, cenniki, informacje o opiece medycznej, ułatwienia w rodzaju ścieżek dla rowerów.
Obserwowane były również zachowania ludzi w przestrzeni publicznej: dzia- łania służb miejskich, obecność policji, sposób przemieszczania się ludzi – w gru- pach (dużych/małych/zwartych/rozproszonych), pojedynczo, dbałość o torby, ple- caki, aparaty fotograficzne (np. skłoność do proszenia obcych o zrobienie zdjęcia);
dbałość o bezpieczeństwo poruszania się – przestrzeganie przepisów.
Rozmaite aspekty organizacji bezpieczeństwa – w świetle obserwacji
Ogólnie rozumiana organizacja bezpieczeństwa dotyczy zaspokojenia nie- uświadamianych czasem, a oczywistych potrzeb i turysty, i mieszkańca, związanych na przykład z przemieszczaniem się. Dlatego jednym z najważniejszych czynników, który oddziałuje na każdego człowieka, jest przestrzeń publiczna. Jest ona wspól- nym dobrem wszystkich. Lata PRL-u pozostawiły szarość, brzydotę i bylejakość, dlatego dzisiejsze społeczeństwo chętnie otacza się luksusem i chęcią kolorowania otoczenia. Jest to obserwowalne także w Krakowie. Przesadne wydaje się montowa- nie rażących czy rozpraszających uwagę reklam wielkoformatowych, bądź instalo- wanie ich w nieodpowiednich miejscach lub w zbyt dużym zagęszczeniu. Tworzenie zielonych przestrzeni w dużych aglomeracjach pozwala się wyciszyć, zrelaksować, inspirować, często budować więzi społeczne. Takie miejsca pełnią również funk- cje pożyteczne dla środowiska, gdyż oczyszczają glebę oraz powietrze, a także dają schronienie wielu gatunkom zwierząt. Takie zadanie pełnią w Krakowie na przykład Planty. Istotnym elementem, który wkomponowuje się w estetykę miasta i jednocześnie wiąże się z bezpieczeństwem mieszkańców, są ścieżki rowerowe czy ścieżki dla pieszych, które są bardzo często uczęszczane.
16
K. Podemski, Socjologia podróży, Poznań 2005, s. 13.
17
