BIBLIOTEKA 750-LECIA ELBLĄGA 5
Stanisłaiu Gierszewski
ELBLĄG -
dziejoiue
znaczenie
i funkcje
miasta
i
\ i
I
I
>*
f -
B I B L I O T E K A 7 5 0 - L E C I A E L B L Ą G A
StanisiaiD G ierszeiuski
ELBLĄG - dziejoiue znaczenie i funkcje miasta
E lbląskie T o iu a rz y stiro K u ltu ra ln e
E lbląg 1984
/
a k c j a i o p r a c o w a n ie g r a f i c z n e : R. Tomczyk
" i l b l ą g ~ a z i o j ó z e z n a c z e n ie - - i u n i c j e m i a s t a ' 3 i a a i s ława G i e r s z e w a s i e g o
^ e s t r e f e r a t e m wygłoszonym p r z e z a u t o r a ru d n i u 10 l u t e g o 1984 r o k u na u r o c z y s t e j S e s j i 12JP i n a u g u r u j ą c e j obchody 7f>0 - l e c i a I l b l ą g a .
E l b l ą s k i e T c w a r s y s t a o K u l t u r a l n o s k ł a d a t ę skrom ną e d y c j ę 73 r ę c e 'Czyt : . n ik ó ^ ze ' św ia d o m o śc ią :; a g i z a d a r t y c h -r r e f o r a c i e u o g ó l n i e ń n o r y - o r j a s n y c h i p r o p o z y c j i m e t c e o l o g i c s a y c h , j a k ? tr.:'.ież z . p r z o -
om o \'.
ś eŚ
z$ ~ £'dr;ej p o t r z e b i e upov:s••eóhniania- i a r t e s e i p o b u d z a j ą c y c h ^ ' l e p P j ę P is- .. . c s n ą .
.p;*a'.vr;icpoo ::,o sta n o -'; i l o c . rpi:-5v: r e a l i z a c j i p r o p : a s u : p a " . n i c . .•...:o :PP I a s k i a g :. o:varpyo t n a Ku i v •orał-.. :po .t r . ; a s j 1. ,75y ~ ' l e c i a J lb ir .~ s
v» yP 1 .1
s t . I .• 1 7 ' , ■ .5 ' G - L P 'J X
(l
Z b l i ż a j ą c e s i o 750 - l e c i s p o w s t a n i a E l b l ą g a s k ł a n i a - . j a i każda podobna o k a z j a - dc s i ę g a n i a
t
,a y ś l ą . ku p r z e s z ł o ś c i , do r e f l e k s j i nad j e j se nsem , dc m y ś l e n i a o r o l i m i a s t a . W sumie c h o d z i o 7 0 , ca ago u c z y t a p r z e s z ł o ś ć . P .ó żnia k o r z y s t a n o z f o r muły u t r z y m u j ą s e j , ż e h i s t o r i a j e s t n a u c z y c i e l k ą t y c i a . N i e r a z - a u r;?, 2 ara, że n i e s ł u s z n i e - t r a k t o wano i t r a k t u j e s i ę h i s t o r i ę ”c i e kav?ostkovio” l u b t e ż t a k zwany oh nauk s z u k a n o s z d a r z e n i a c h s z c z e g ó ł r a / y c h , i n d y w i d u a l n y c h , ? y cz asem r o z k a ż d n i a o !’a e n e i a h i s t o r i i ' * , o rrć<* 3 z ł o ś c i j a k o t r ó ć i a n a u k i ż y c i c ;aj n:ają
,.yik;: ^aaa^aa, gdy p o t r a f i m y a n a l i z a a n i e j ódpoz.ie dź na p y k a n i e o wskaże -"i u n i w e r s a l n e ,
. m a ; . i e h i s t o r i i ma a s a s .-c.nas r ó / ; a i e ż , ady p o j -
■ z :i e j . ' ... ‘ . ące x os . a » e ó - r a l n y a n c z y .-©ż pazaerro a z o su n k u do z r a c a s óv? d z i e j 0-
y c h 7 i r . a 'c y o h a i a z a:r r o d z a j u iudzk:' -rf:c.
V;o r o l a n i : : 1 . . / i a . .. r-pa /.a L aa / a i a a k t y l ko pod ^ a r u n a i e n p o s i a d a n i a s in e g o o c n n i . : c i e na m ia r ę i s t n i e j ą c e g o s . a n u r i a d z y / obra?:.- ;: r z a s z ł o ś c i . .“aż da o s i a j a o ansa k o.-a, .: a a o a a z r u o s ia n a , j e s t t y l k o p ó ł p r a w d ą .
d e u;V 0 5 i c g a l n e można c i n i o s ć z a k ż e ic z ł o ż o n y c h
. : s i e j o mi I . ., .a .. Li .-g 3 :-
. sole ■ ■ z ■ - :u ' .
77 o d n i e s i e n i u do t e g o d z i e d z i c t w a odaofeosaao j u ż r ó ż ne p o g l ą d y , <a tym t a k ż e t e , k t ó r e p r z e d p ó i a i a c z s a w y r a ż a ł y s i ę h i s t o r i o g r a f i c z a ą t e z ą o " n i e a i a c k o ś c i ” c z y w rę c z ”p r a g e r m a n a k o ś c i ” Ś l b l ą g a .
P rz e ło m 1845 s o k u , z a p o o z ą tk o s ta a y zwycięstw em a a j s k r a d z i e c k i c h w krwawych s a l k a c h o m i a s t o , p r z e z n a j wyższe greBl-Jta s i ł k o a l i c y j n y c h p o s t a n o w i o n y w J a ł c i e i Po ••'zdanie, s t w o r z y ł t e ż nowe s z a n s e h i s t o r i o z o f i c z n e . Z n i c h j e d n a k można b y ł o s k o r z y s t a ć w r ó ż n y s p o s ó b . Można b y ł o na p r z y k ł a d po p r o s t u negować t e z y a l o s l e c — k io l u b t e ż z a s t ą p i ć e t y k i e t y n i e m i e c k i e p r z e z p o l s k i e , c z y l i d o k o n a ć r e i n t e r p r e t a c j i n a c h a n i c z n e j* P o l a c y n z r - t a r y c y , w swym powojennym -dorobku l e g r z y s r o j ą c y s r ę waż
nymi o s i ą g n i ę c i a m i a z a k r e s i e h i s t o r i i E l b l ą g a , n i e po
s z l i j e d n a k na ż a k a ł a fcwizaę*Wydobywając z za p o m m P ru e f a k t o g r a f i ę , mówiącą '.akżo o po „.-.o w c i P l b l r p . z , ' z b a c z a s k a r a l i wiz taki;;; tw ó rc z o r e i n c e r p r c t c w a c ca usnę, k to ze znane Ju ż b y ł y z p r a c n ie m ie ckm c n. ..'izzpauz u;;gz pz w koz~
t e k ś c i e d z i e j ó w P o l s k i , nożna t a ż b y ł o p o k u s i ć s i ę o p i e r w s z e s y n t o z y . i' r z ab?* bow i on p r z y p o m n i e ć , ze aoc-., d z e n i o do prawdy ma c h a r a k t e r w ie l o e ta p o w y i d i a l e k t y c z n y . Od - n a l i z y fa k tó w dochodzim y z cz as em do u j ę ć s ; / n t e t y c z n y c h , d o u o g ć lr,P e ż s k ł a d a j ą c y c h s i ę z fa k tó w s z e z o g ó ło w y c h , ze s o b ą s k o j a r z o n y c h z w ią zk a m i wewnę
t r z n y m i i a z b a d a c z a z i n t e v p •? o t ow a nyc h .
Pak p o w s t a j jso&ele z je j i s k o r a z o r i e l i s t o r c z u e , kg one k o n i e c z n e , j o ś l i chcemy z r o z u m ie ć z e s p o ł y f a k t ó w j e d n o s t k o w y c h . z e c r i a , s y n t e z a c - - możol - - P o i a l - . ^
cod:m.awa do f o rm u ło w a n ia nowych py za k pod . ."asem i n t e
r e s u j ą c e g o n a s z a k r e s u p r z e s z ł o ś c i .
T ak, w u p - - c z c z e n i u , n a k r e ś l o n a k w e s t i a c i ą g ł o ś c i i p o s t ę p u m y ś l i n a u k o w e j, może t e ż być o d n i e s i o n a dc d z i e j ó w P l b l ą g a , tym r ó w n i e ż do z ł o ż o n e g o - j a k s i ę p rze konam y - p r o b le m u tz w . a i e n i e c k o ś c i c z y p o l s k o - y:‘- z r a s t a . O d c i n a j ą c s i ę oz m e c h a n ic z n e j r e i n t e m r e t a c j i d o r o b k u h i s t o r i o g r a f i i p r u s k o - n i e m i e c k i e j , s p ró b u jm y -»-'OTrzeć na z z z e j e z l b l ą g a p o p r z e z s z e r o k o •wytyczone z,-.y~erium ' ' p o l s k o s c i ” , o p a r t e o j a s n o w ytyczony p u n k t o d n i e s i e n i a . Chodź; o odpow iedź na p y t a n i e , j a k ą r o l ę po.naucz a s o v ą z w p o s z c z e g o l n y c n f a z a c h r o z w o j u m i a s t a ' s p e ł n i a ł o ono wobec n a j b l i ż s z e g o z a p l e c z a , d l a r e g i o n u
z kra-! u . On od za. o z n a c z e n i e P l b l ą g a d l a j e g o o k o l i c y , d l a Pomorza i c a ł e j ł z e c z y g o s p o l i t e j , t a k w d z i e d z i n i e g o s n o d ^ r p z z cez p o lim y k z c z y k u l t u r y . C h o d z i o r z y
tym o o k r e ś l e n i e t y p u g o s p o d a r k i i k u l t u r y a .7 związku
; . yn ze z i - u a n c s c i , t ę g o s p o d a r z ; i k u l t u r ę k s z c a ł t u j a - e e j .
E l b l ą g p o d o b n ie j a z Gdańsk od p o c z ą t k u swego i s t n i e -
i*—a C jł ...raz - en portowym z j a k o t a k i e s c e ł n i a ł — w s t o
s u n k u do r e g i o n u i r-r- z t y ziem p o l s k i c h - f u n k c j ę w p i e
rwszym r z ę d z i e na n u lo w ą. ..zaszo c y ł o w ięc z n a t u r y r z e
c z y i n s t y t u c j ą g o s p o d a r c z ą i z t e g o w ł a ś n i e p u n k t u w id z e
n i a n a l e ż y w p i e r w s z e j k o l e j n o ś c i r o z p a t r y w a ć j e g o r o l ę
i d z i e j o w e z n a c z e n i e . r a k j a k d z i ś P l b ł ą g d l a r e s z t y k r a -
j u , n_a c a ł e j g o s p o d a r k i p o l s k i e j , j e s t n i e z a s t a o i o n y m
c e n -rum p r o n u k c y jn y m w z a k r e s i e t u r b i n r ó ż n e j mocy, ~ak
w p r z e s z ł o ś c i o d g r y z a ł on o k r e ś l o n ą a c z h i r z o r y c z n i e
zm ienną r o l ę g o s p o d a r z a w z a k r e s i z h a n d l u i s t o c z n i .
-
1 0 -
W t e j z m i e n n o ś c i ', do ic o n u jąc ej s i ę na t a k z * * z » 3 d ł u g i e j f a l i h i s t o r y c z n e j , i s t n i a ł a pe-zna t e n d e n c j a k o n i e c z n a , o * y U t a k a , k t ó r a n i e b y ł . d z i e ł e m p r z y p a d k u .
' p r z e d e a s z y s z k ż m n a p o m n i j m y o r o l i o ś r o d k a p o r t o w e go z IX w i e k u zdanego T r u s o . A D S t r a Ł :x j^ z a w-
nych d o t y c h c z a s r o z a t r z y g a ż co do j e g o l o k a ł i z a c o i s w r e j o n i e d z i s i e j s z e g o B i a s t a o ą d z vi o k o n o j ,
g ę s t o u s i a n e j o s a d a m i l u d z k i m i t r o r z a e y m i - 4 e u ż y j ę n o a o e z o s n e g c t e r m i n u - r o d z a j p o o a ż n e j a g l o m e r a c j i h a n d lo w o - r z e m i e ś l n i c z e j . R o z s t r z y g n i e c i e t y c h r o z b i c ż -
■ a o ś c i n a l e ż y do p r z y s z ł o ś c i . D z i ś j e d n a k j u ż z a k ła d a n i" , i e t o l u d n e T r u s o , a n a l o g i c z n i e j a k z s p b ł o z e s n a B i r k a a d z i s i e j s z e j S z z e c j i o z y j u t l a n d z k i e H a l t n z z ■, o.-
„ . ł o poważną r o l ę o r e j o n i e B a ł t y k u i na s z y n b e z p o ś r e dnim , s t a r o p r i s k i n z a p l e c z u . ;?ia<io«o z e z , .0 » _ ,
w iek u , ;dy zapewne z n i k ł y ńl> f t e g o p c r t u , aa wj.uj~
>oąl d z i e j o w e j p o j a w i ł s i e G daźaa, k t ó r y
" p a ł e c z k ę " j a k o c e n tr u m handlem . aa do pozowp.- •U X ;' At' b y ł ważnym .1 naszym r e g i o n i e u .o r te ś n o r a k i a . ISbudowa- n i e i l l b l ą g a w 12 3 7 r o k u i u c z y n i e n i e s a ń p o r t u u pa s t w i e k r z y ż a c k i m - handlowym i p o w i ą z a n i a m i s i ę g a j ą c e g o poza B a ł t y k o r a z na p o b l i s k i e z i e m i e K s i ą ż ą t _pol2 fc3.cn
/ Mazowsze, Kidawy, W i e l k o p o l s k a / - o z n a c z a ł o o d s u n i ę ć ^ Gdańska j a k o p o r t u na d r u g ą p o z y c j ę . To c i e k a w y p r z e j a t wzajemnych sto sunków .obu m i a s t , wyraz k u p r e c k - e .j
a a o j i . B ? i t o r y s , k t ó r y o d t ą d p r z e w i j a ł s i ę j a k c z e r w o na n i ć w a i a P a c h obu-o śro d k ó w . ‘Także a? n ł a s z - z y z n i e p o l i t y c z n e j . l a r y w a l i z a c j a , ‘ d ~ść częsu- . s t o r n mia, •
--■•-wis to'- ż z-rzy k ł a d u K ró lew ca i K ł a j p e d y ,
S z c z e c i n a i K o ło b r z e g u , B r u g l i i A n t w e r p i i , p o n o w n ie d a ł a o s o b i e znać v. ko ń cu 2X7 / i i s k u . Z a z n a c z y ł a s i ę w z r o ste m z n a c z e n i a p o r t u g d a ń s k i e g o , n a r a s t a j ą c ą j e g o d o m i n a c j ą w wymianie to w a ro w e j p o l s k i e g o z a p l e c z a z z a g r a n i c ą . B y ł y t e ż o k r e ś l o n e p r z y c z y n y . N ie w n i k a j ą c w i c h s p l o t s t w i e r d ź m y t y l k o , że ~'uakc?a G-dawska j a k o p o ś r e d n i k a , w ią ż ą c a s i ę z p o t r z e b ą o b s ł u g i nowego r o d z a j u obrotó w
•/ t o j e s z tow arów Kasowych/ o r a z o b s ł u g i n a r a s t a j ą c e j cd .17 .7 i ©ku towarowej p r o d u k c j i falwarfców s z l a c h e c k o - - pa b s s s z y z n i a n y c h . z n a t u r y r z e c z y p r e f e r o w a ł a k o r z y s t n i e j u sy tu o w a n y p o r t g d a ń s k i , b a r d z i e j do in w es to w an y ni.'; p o r t e l b l ą s k i , w t a j z y t u a c j i Z ł b l ą g o w i p o z o s t a ł y f u n k c j e u z u p e ł n i - i ą c a o b s ł u g ę t ę p o samego z a p l e c z a i t y c h samych - w s e n s i e g e o g r a f i e z s y m - k o n tr a h e n tó w z a g r a n i c z - aych.-Puś ta _ k o n s t a t a c j a p r o w a d z i do su-, i a r d z e n i a ś c i s ł e j z a j.e ń n o ś c ; r o s w o j ą g l b l ą g a o d , z •;imaków z r e s z t ą ziem - o ł a z P o h . Pa i v ż n o t a i i s z n i w - j zew*; b z z -:zpiędu na w i e l k o ś ć z, z 'w orew ó , dykt-'.w. c' po:ń.awaw i n a z s t y c j i p o r t o w o - - . . ... z p a n a . P p; s i . . . n i a j a o o r a p a k a p i t a ł u . Owa z z ł e ż - n e ź ć y a s po-..arena i t r w a ł a . - c k o n z a k te w u z a w n ę t r s r d a ł a s i ę w z; o s ó b n i e m a l n a d a, w m o m e n ta c h z z e z a g ó i n y z h : w l a
t a . . n c n f l i k t u P a z c r e p o a .' w wieź: i z r a z w o t r w a ł e p o
proP-ż a o g a n i a p a a a ż k r ó l a p o r ” u e i b l ą s a i a p a . a o s z r z e p s a y
t o rów.wiaż aa p z a p /-.la o s i e d l a n i ' ; ; i ę w ń i b l z z n w k o z -
c u ń7P a ń a :z .-:upcż 7 a n g i e l s k i c h s p o d z n a k u P a s t i a n P aom pa-
:.p o r a z s t w o r z e n i u / i z i a z i i c h z a w i t a ł e m / g łó w n e g o t a
. . a a :. . Lamp a z ż o s i a m i p c l s :ń:P , a. a 3 z e z a p s y c h o d z i
o . . l e j ja k ó w a s u n n o ' w a : P : P a a z d r u g i e j s t r o n y -
pc-PPP. w w i s , . -; z . .1 . i i i - u - w o l s a i c h o ^ r c -
bach m o r s k ic h w z r ó s ł wówczas n i e b y w a le / w s t o s u n k u do Gdaż a k a / i utrzy m y w a ł s i ę aż do 1628 r o k u , do c z a s u p r z e n i e s i e n i a - na s k u t e k s t a r a ń Gdańska - k a n t o r u an
g i e l s k i e g o do n a d m o tła w s k ię g o g ro d u . T a k i ż p r z e j a w o r g a n i c z n y c h związków g o s p o d a rc z y c h B l b l ą g a z p o l s k i e z a p l e czem z n a jd u je m y w o k r e s i e r o z b io r ó w k r a j u , k i e d y t o d l a p o g n ę b i e n i a p o z o s t a j ą c e g o p r z y P o l s c e Gdańska k r ó l p r u s k i o t w o r z y ł s y s t e m c e l n y p r e f e r u j ą c y p o r t e l b l ą s k i . Ponownie udowodniono w t a k p a r a d o k s a l n y s p o s ó b , ż s e k s p o r t p o l s k i j e : ' : l i n i e p r z e z Gdańsk t o mógi hyc k ie r o w a ny w p i e r w s z e j k o l e j n o ś c i p r z e z i l b l ą g . Zarazom o k r e s r o z b io r ó w ponownie ud o w o d n ił w n ro n z ez n ą s ł a c o s z e .ozy—
s k i e g o k a p i t a ł u waadłowego, t a k d u ż ą , iw s ż a .je s i c z r o - wumir .i w c i ą g ł a od ki w ieku niem ożność z g ró z ' w w..n nywa- l i z a ć j J bow;:- .-ww w bdn wolom. .■" 'm ożność wwc.w; '.:wj;::
a w kortsok,;:, i c j i n a w ig a c y jn a i , -T ukiaunawowz,
. ) , haścrwe ' szyć kim ośrodkom fcup.3 sc win flza jea n e ,yw ier.z nie a l e z ranków d o s ta w c y i o d b i o r c y , o:.,,' i a - 1.,:; przypadku p r z e n i o s ł o s i o z czasom do s f e r y przem y s ł o w e j . kaw iww w: o t o w ram ach p r z e o b r a ż e ń obu m i a s t , id ą c y c h :cie;www:u s t r u k t u r k a p i t a l i s t y c sny o h .
Ogólny w s k a l i f a ł t y k u s p a d e k z n a c z e n i a wymiany h a n d l o wej w o rz y p a d k u ń ib lc w a spOwozował s z y b s z e i s i l n i e j s z e p r z e s u w a n i , k a p i t a ł u handlowego do p r o d u k c j i / - monu- T.c k t u ? a c h w f a b w y k a ó h / . d i e l n i t e n p r o c e s i n d u s t r i a l i z a c j i z a y o c z ą : n o n z y W : 1. rI I I -wieku, d o p r o w a d z i ł - : r e s u l t a c i o
■ v g 3 5 z i a ł a n i . >nie .. ~ . c
p o w s t a n i a / znanego z w i e l u p u b l i k a c j i n i e m i e a k i c h - 1 2 -
i •
a na nowo z b a d an e g o i - z i n t e r p r e t o w a n e g o w n i s p u b l i k o w a - n z j j e s z c z e p o l s k i e j d y s e r t a c j i d o k t o r s k i e j / w i e l k i e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a f e z ń y n a n d a S c h i o h a u . Była t o f i r m a s k ł a — lwj':;sa s i r z f a b r y z ż w s z y n , s b o c z n i , f a b r y k i lokomotyw i wnrmy ż e g l u g o w e j , da wej samej f a l i w y r o s ł a duża f a b -
f
r y z a maszyn r o l n i c z y c h i s c schodów; y , g e m n ic n a , f i r m a żeglu gowa b r a c i G runa u, f a b r y k a c y g a r k o l f z i l o e s e r a o r a z w i e l e p o m n i e j s z y ć a .
Z b r a k u m i e j s c a p o m i j a j ą c t u w y j a ś n i e n i e p r z y c z y n r e w sw a n ia t u t a k i e r o fenomenu przem ysłow ego* zwróćmy
w ł a ś n i e na sło w o "f e n o m e n " , k t ó r y b y ł nim w s k a l i c a ł e g o w a b o r u . p r u s k i e g o . Z a b o r u , k t ó r y i s k u t e k z w ią - rnw iz z u p rse m y s l ' . i o ry n . i o b s z a r a m i z r u s i 'w ę sz y z d a -
•;:/ j. .-.o w.'.? zn l a n i e swego r o l n i c z e w o . c h a r a k t e r u i m i a ł 'ar:;: . g a ż : w : ń g i l a m i z ł a z i n d u s t r i a i i z o z . ".gch w r o w i n c j i
y .y ..u .'.. :. . ty.' k o n t o n ż c i e g n z o u y z o w y ' . I ń w ieku ...b 1 yg / wwsz z Gdańskiem / s ł u s s z i a zwżz kyć nazwany
" o z z e n y s i o " n zyzyw r o l n i c z y m morzu” : w; zzz wyou z i wz .w o r s i - z k , :ń:w:izw i s r.. .zzura ;.rzw - z. Lewo
Gzsńzk b o r i.w”. g o s i z i - - ' m n i e j s z y i. n z j z i
nu, V ..-.w.; y:y Wzńiohzu - nn.wu w :;zz d a l s z e j
rozbudowy swych zwzwmlśw w z i l ń yow.-: ;‘uco w si
u , : aaj i z z a
łam . t ć i e r :ystym j e d n o s t k i . w. z Lęksrze ni:: la oj jL?/; i'. 1? T ■ p o t e n c j a ł p rz . w . . . " 1 n.
■ ^ • 1 d . ń ■ wiewu, nań 1 y ^ www.nn ww - w m i u k ' .
r c j eg so w i p r z e m y s ło w a n łu i s ia s w s n a d rz e k < .; c ią g .# w ł ą — e a o n e g o w g r a n i c o P r u s W s c h o d n i c h c z y l i t w o r u s z t u c z n e g o g o s p o d a r c z o i p o l i t y c z n i e , o d e r w a n e g o o d w innych w i ę z i a s ą s i e d n i m i r e g i o n a m i a n i e z d o l n e g o d o a a m o d s ż a l n e g o ż y c i a . H a t y m o k r e s i e r a s j e s z c z e m o ż n a p o t w i e r d z i ć s t a r a r e g u ł ę o z a l e ż n o ś c i .l o s o w ia lb ł< £ g a o a zw.*.ązi£Ow' _ z o s t a ł y m i z i e m i a m i P o l s k i , o n i e d o r o z w o j u t e g o m i a s t a v -.ia'- u a k a c h u t r u d n i a j ą c y c h l u b u n i e m o ż l i w i a : ] 'jówc n a o r —
f a a In o f u n k c j o n o w a n i e .
S t w i e r d z a j , ą c , że n i e i s t n i a ł y i n n e m o z lzw o ^ ci o bie ktyw a o r o z w o ju w iaaua a n i ż e l i p o p r z e z i s t n i e n i e wid
zów -z R z e c z p o s p o l i t ą , d o d a j: ;, i ż p o c i ą g a ł o co za wohą p o l i t y c z n ą i icu.!.uur&i;.'ią z a i o z n o ś c on --ols<£X. ..nnn^~a.'~o t o i i i •: i innym i l a !; n . h w . : okwjewwone:;o wtoaun--.: . • ^a
.iona ’c h i i > J e g o -na jc ' - * ■ ■ -
kr z y ż a b n i o h . - ■ • - .■ k sa r a ... * »...■... > - -‘u min t o ■ pi*; ic Leż z a ł o • p - •' - -■ • ó - •2 l a n i u nnoca ni wwookiaw — n:.ą;. •'• • ■■■■ -J r- - • -w >- -•'i- • •
..■odjęło wakkw z Zakonem iii.?, B y ła t o n a j p i e r w wałka na p ł a .o z c z y ź n ie p ra w n e j o u c n y l a n i e k r e p u j ą c y c h r o z b ó j r a ia a ta ograniczę::'., p r z e z Znkoa n a r z u ć cn y c a z s t o s u n z u do nadane...' Z lb la g o w i ' 1246 r e k u p r a s a lu D e c k n e g o . ka walka o : o ss-so r ż e n i e z s k r e s u a u t o n o m i i s a m o rz ą d u z i a - s t a / o s z e r o k o a j g te -a p r a w i e lu b e c k im praw o a p e l a c j i ,
■ v ;o u c h w a l a n i a w i l s i e r z y p r z e z r a d y m i e j s k ą , o s ą z u — walcowo :;wńoza/ n:‘wam ponon z z a l a z i od a a n s u z s —- w 1146 d c v.5w r o k u . E s a o ż s g j i s s i - f p ełn y m a u z e a a e z : l U b l ą g a . e* p£iwegc ss-asa-Łeś » pa zw ie k r z y ż a c - i m p f e a
- 1 4 -
m o r s k ie g o i s i e d z i b y z w i e r z c h n i c h w ład z zakonu a ż w c z a s u p r z e n i e s i e n i a s t o l i c y z k e n e c j i do k a i b o r k a
<309 r o k u . Był t o j e d n a k s u k c e s , k t ó r y z czasem wyda
t n i e p r z y b l a d ł wobec c z ę s t s z y c h f a k tó w o g r a n i c z a n i a m o ż l i w o ś c i g o s p o d a r c z y c h m i a s t u p r z ę z d ą ż ą c y do monopo
lu Za kor. ...- w y ż a c k i. Do tewc i j s z ł a u;wsta w o ło w ie ...17 w ie k u na r z e c z Gdańska k i e r o w n i c : a j nad m i a s t a m i .-•or,'.o r sk im i r o l i w Związku l l d a s t H a n z e a t y c k i c h .
~w koksa k lv a l e e i a w noży ł y s i : n ie p o w o d z e n i a E l b l ą g a ,
• wwożący j e g o z ł a b " 03 e j r o l i w rw w io n ie . Zarazem n a r a - :w k. . a i o l a n i a — n Lbląga - ■ ■ z ?e- w n ę c r s n e j p o I i r / O i Zakonu K r z y ż a c k i e g o , wt a ł o s i o t o n i ż ą napę dów : iw r s u , i ' k i l : wg j a k o p i e r w s z e m i a s t o uchwy
c i ł s z : : : w , iwką Wwwało zw yc ięstw o w- wvai : k i e . x
•Już w l;wzy n i wo owe,i w i k t o r i i ż e i e g : c i w i a s : s t a n ę l i d a ę i e i ł n ko w I sww.;- ;w nu '".w:, wwżk i s k ł a d a j ą c
■- . : : . : o u d z i e l a j ą c .:w ::-iżz ew c:. owy p r z y z d o i y w a n iu l a l ' ; o r k a . k .. wuj w o l i w m c h u a;.wyk:‘ z y ż a c ł i m d owe u z i owi; wie w k l b l ą g u ;kynw. w. z j a s d n z : ■ r o k u , na k t ó ry:; pr w e d s w a n i c i e l e n ia w : i : :www;w \ "orww a z ł o ż y l i w ie lk ie m u . i er z o w i jekiemu owe K sk a rg na u e i r r i „ozyrwiWka o rtw k za'"w . w... Zib'w:wu w . k l u t e g o 14';-C r e k u o w by i niw z~ j s d , na www:yw wkw ww :onw w.że.: - wweję wiem i : kw; zwaną Zwiąs,.i..w .1: , w •:wpiającym c a i y r u c h an':y-.:;rzyżac^i Pon-orze, w w i i i kwzur.
kk -:w :W: : n z głównych prcnOtc-rów -n w z z y łą - '4zyi c i ę o cz y w iś d do a u t o ró w dokun ww ■ l u t e g o
- nu, 'ynowiakawncewo k r z y ż a k . p ó s ł u ; : . ■ o* •
ic z a s z a c z ę t e j rj o wczas wojny -w -na a t o l o r - i a j z Zw-
kc i m i a s t o , s i l n i e " a a n wekowane • ...w.,
c i ł o su i a . K a z im ie rz a J a g i e l l o ń c z y k a , gdy 11 c z e rw ca 1454 r o k u przyjm ow a ł t u h o ł d od y/armio. x r e j o n u e l b l ą s k i e g o . V; E l b l ą g u k i l k a k r o t n i e o d b y w a ły s i ę z j a z d y s t a no?;, o b r a d u j ą c y c h nad f in a n so w y m i spraw am i w ojny.
M ia sto Ja k o o ś r o d o k p o l i t y c z n y odgryw a ło t e ż pewną r o l ę ->o z a k o ń c z e n i u t e j w ojn y, p r z e d e w s z y s tk im j a k o p i a s ^ u n o i e c z ę c i stanów P ru s K r ó l e w s k i c h - symbolu sa m orz ądno
ś c i miesz kańców r e g i o n u . E l b l ą g o w i p r z y p i s u j e s i ę z n a - c r .o a ie ró w n i e ż w p o l i t y c e królów p o l s k i c h , w tym s z c z e -
• - .winie wobec Gdańska. E l b l ą g bowiem z r e g u ł y b y ł p r z y słowiowym j ę z y c z k i e m u wagi* ma o ącym powodować r e u i z ci § s t a n o w i s k a Gdańska wobec k r ó l e w s k i e g o m a j e s t a t u .
■ b y ł o oodczaś g ł o ś n e g o K o m l i k t u na ^mo1la?.s» >. -• ~a
•rodu z Satoeym, t a k t e ż w l a t a c h 163? - 1658: wcdczas o'1 u c e l n o o z a s t p o rto w y c n : itrc iem . . . - ■ -
; / v:3 k ą t e k n i e u s t ę p l i w o ś c i C .aaska / p e r t r a k t a c j e a . o . c ;:y s i ę j e d n a k ugod;:, n i e j a k o wymuszona na C- - a ka. < ,i o ' ta r:, . 0 jlc.i- y iw - ' w i ł m o n a rs z e . uo.j..a r.-rzed p r z e g r a n ą , p r z e d ponownym ~ j a k za B a t o r e g o - u a r ż y w i l e j o • aniem Elb l a a a ty;:, p r z e d o ae oraa~ :n:
Gdańskowi 10 l a t w c z e ś n i e j z d o b y t y c h praw do k a n t o r u kupców a w e l s k i c h , l e g ł a u ź r ó d e ł z a ł a g o d z e n i a s p o r u . K o n f l i k t y :-e m ia ły p o n ł o ń e g o s p o d a r c z e , a c z k o l w i e k i c h v /d ź w ięk b y ł oo-Lityczny • wae o z n a c z a ł o ^o jedi.±at- a o _ i — ty c z n e g o k r y z y s u w za kr as i-j zw ią zku z a z e c zyp o a p o - n 4 .
P rawda, bywały w t a L e ja c h E lb l ą g a w y d a r z a n ia w ska- z u j ą c e , j a k szybko m i a s t o k a p i t u l o w a ł o p r z e d obcymi:
w 1410, 1625, 1 655, 1696 i 177-' r o k u . S ą ‘t o f a i p y ^ a a - aa z u o s t ę p n y c h o p r a c o w a ń , n i e wymagające t u p e ł z c - e j s z e ^ o
- 1 6 - - 1 7 -
o p i s u . D z iś j u ż wiadomo, d z i ę k i s t u d i o m opublikowanym w " R o c z n ik u E l b l ą s k i m " / k tó rem u t a k w y tr w a le mecena
s u j ą w ła d z e m i e j s k i e / , że u p r z y c z y n t y c h s z y b k i c h k a p i t u l a c j i l e ż a ł y t a k i e f a k t y j a k n i k ł a l i c z e b n o ś ć z a ł o g i o b r o n n e j , s z c z u p ł o ś ć a m u n i c j i i n i e d o s t a t e c z n e u f o r t y f i k o w a n i e . Tym n i e m n i e ’ na p r z y k ł a d p o d d a n i e s i ę b ez w y s t r z a ł u Szwedom w 1626 r o k u n i e p r z y s p o r z y ł o mia
s t u ch w a ły i p o p s u ł o - n i e b ez pomocy g d a ń s z c z a n - o p i nię w c a ł e j R z e c z y p o s p o l i t e j , n i e w n i k a j ą c e j w r z e c z y w i s t e , g ł ę b s z e p r z y zyoy k a p i t u l a c j i .
n ie p o r ó w n a n i e s ł a b s z y n i ż d o b r z e z a b e z p i e c z o n y Gda :s k , E l b l ą g mimo w s z y s tk o o k a z y w a ł , że p r a g n i e w i e r
n i e s t a ć nr zy a o i a o e . . a c z w n i ł p o a c z a s noas - ^ n e ^ o nap a d u k r z y ż a c k i e g o w ''5 2 1 r o s u , t a s zew w 162c r o k u , k i e d y t o m ie sz k a icy n i e u l e g l i p ie rw s z e m u im pe tow i a a — j e ź d ź c y i j e g o żądaniom o t w a r c i a bram m i a s t a . P odobnie w w s tę p u j ą c w 135= r o k u i w końcu u l e g ł s z y gozężnemu n a j e ź d ź c y , o l b i ą ż a . n i e u r o c z y ś c i e - p r z e z n a s t ę p n e po.naa s t c l a t - c c r o k u s w i ę t a l i d z i e ń p o d l i z a n i a p o a c j u
V i a 5 maja 1660 r o k u i swój p c w r ć t ńz w z e c z y p o sp o -
l i t e j . Raaa m i e j s k a c ' a a w i a ł a wydania k lu c z y do oram
m i e j s k i c h ’ b r a n d e rb u r c z y k o m w 1656 r o z a w y j a ś n i a j ą c ,
że " n i a może w ta-z w aż nej m a t e r i i miar;- ar.i g r z a n k i
p o z w o l i ć , m n ie j s o b i e p o w a ż a ją c a z e a a . .w .:.a z e m a
a n i ż e l i ś w ie ż o n a j j a ś n i e j s z e m u k r o i : -.i . r z y r z e c z o n ą
p r z y s i ę g ę w i e r n o ś c i " . " O s k a r ż a n i , a 10 a - o r n i " cy-s-i więc
e l b i ą ż a n i e , t a k d o b r z e r o z u m i e j ą c y i s t o t ę swego b y t u
w R z e c z y p o s p o l i t e j , że j e s - c z e w p o ło w ie KIK s t u l e c i a
/ w o k r e s i e d ł u g o t r w a ł e g o j u ż w ładz tw a p a ń s tw a p r u s k i e
g o / e l b l ą s k i e k o ła sa m orządowe i gcor azowe o f i c j a ł -
n i e o ś w i a d c z y ł y , że u t w o r z e n i e n i e p o d l e g ł e j :l j e s t n ie z b ę d n e , t a k ż e d l a e g z y s t e n c j i t e g o a l r s c a .
w w óaaiane r o z u m i e n i e i s t o t y b y t u w odno- s i s i ę . -1 z o db s f e r y g o s p o d a r k i i Gar:..- ;no . ~ . j - s k i e j , D o ty cz y t e ż tw orzonyc h t u i kónsuuowanych. w a r t o ś c i k u l t u r o w y c h , K w estia t a z a s ł u g w j o ua kLik.-; u;..-,., wiadomo, ża p o j ę c i e " k u l t u r a ” :jzzzz r o z m a i c i e zosuud..! ?, poddawane j e s z r óżnorodnem u d e f i n i o w a n i u * P poponu^ę fe : z d e f i n i c j i , k t ó r a kultur*? spore;:;zeź s Swa t r a k t u j e uc.
u s t a w i c z n e fcwarz e n i e nowych dóbr i w a r t o ś c i ro żarna t b -
■.'ialnyoh ' n i e t y l k o w s f e r z e s p o ł e c z n e j ale* weź .v z.. a~
v?,e g e o g r a f l u ź n e j /'środo,;? sk a n a t u r a l n e g o / * Oznacza t e , że ^ k u l t u r a ” d o t y c z y n i e t y l k o z j a w i s k i n t e l e k i ; ; ; s i n y c h , :jlo t e ż w s z e l k i c h p r z e o b r a ż e ń w d z i e d z i n i e o r y z w ś z r e j l ż,,zww. r p o ł e c z n e po, w tym równie:; twórczych- p r z e m i a n
;ak o s i e s i ł Wytwórczych i s t . r^nkó™ p r o d u k c j i . Jo w i c o j , c h o d z i t u rówa l e ż o jhy . i d ą ż e n i e do p r wy;
i u p o w s z e c h n i e n ia owych n owych dóbr i w a r t o ś c i a %tlqc do r o z w o ju c y w i l i z a c y j n e g o , "'owyższa p r o p o z y c j a j e s t wż-y: o d n i a z i ezu eta do w s z y s t k i c h p ł a s z c z y z n p r o c as u h i s to r y c z n e g o i d r w s z y s t k i c h t a k r o z u r i a n ^ k u l t u r ę t w o r z ą c y c h , nr a l e ż n i e - na z r z y z i a d - od j ę z y k a c z y n a r o ż e - w o ź c i,
C:y możemy, czy w p r z y p a d k u d l b l ą g z ',1 t e o s t a t n i e dwa kry v a r i a b r a t pod uwagę p r z y o c o n i a j e g o t u z y i c u ] o ś c i d z i e j ó w ? H i s t o r y c z n i e • t rw a łe p r z e j a w y z e j ha t o r i i s t a ł y s i ę p r z e c i e ż c o r a z s i l a i e j u t r w a l a ń y a r k i a d n i k i e a n a s z e j w ie d z y h i s t o r y c z n e j i nasze.'- w . i a c o -
■f
mo.-o.i s u ż u r o w e j . Owe k r y t e r i a n i e pow inny p r o w a d z i ć
— 1 8 —
ao r o z r ó ż n i e ń /'z w ła s z c z a .? s e n s i e p e j o r a t y z ' a / ty p u : k u l t u r a p o l s k a , k u l t u r a n i e m i e c k a . Tak p o s u ę p u j ą c b y l i byśmy n i e k o n s e k w e n t n i wobec f a k t u , że w d z i e j a c h k u l t u r y p o l s k z a j pelfeo j esŁ n a z w is k obcych tw órców , k t ó r z y d z i a ł a j ą c r: P o l s c e p o z o s t a w i l i w s p a n i a ł e n i e r a z d z i e ł a , s t a n o w i ą c e t r w a ł y s k ł a d n i k p o l s k i e j s z t u k i ,
•jesz f a k b e c , ::s ś r e d n i o w i e c z n y E l b l ą g / p o d o b n i e j a k na p r z y k ł a d ZrakórJ/ p e ł e n t y ł przybysze- z o b s z a - _‘j u n i o z z e c k z e s , I n z z e z a y z z zzzeroami s z c z ę s n y c h o s i ą g n i ę ć k l b l r g a r -a., as i-i budownictwa i n s t y t u c j i ż y c i a p u c r e r n e g r ;yz wzrz; i r t y s : y c z . v oh i m y ś l o w y c h ,
•Jed:;-.-z-rozv c!w- w a sz e r ź r ó d e ł n i e pozw a la o k r e ś l i ć udzia-- ..u u n - w ; . - s r o a z . w z s ś n e j w s e j zw o z e se j d z i a ł a l n o ś c i , D l b l ą s c y P o l a c y ś r e d n i o w i e c z a b r a l i j e d n a k o d z i a ł i p r z y -
■r -'- v - - " :- 7 zy sr.i.z.;r ■ ■ ;. _nych, g u z - z i o p r z y n a l e ż n o ś c i :-;1-r' -v": - 1--: r w r o r c i c r o w s j H z a c z y y o z p e l i z e j f ao 1772 z ~ -
r do c z y n i a n i a z :w-.y epofc . y w z a l t u r y n i a s z a * z 0k r w e r na j b ijn L j s s . : | w.
*•;- * a n z e , j a za o y ł s ic n ^ t u r a , w.; ; wrdze i s t o t n e v3kże d l a w s p ó ł c z e s n e j o w i '- t e z o ... z i z . o r y c z n e j . B a d a n i a , z w ł a s z c z a oz a t n i o n k i l z u dwl r - i p c i c l s c i , wska
z u j e r..z z s z n z e z we t u l i c z n y c h w a r s t; la u r o w y c h , k t ó r e
s t a p i a j ą c s i ę w e r y g i n a l n ą c a ł c r c , oz iw. n ę ł y poziom
- z n a c z e n i e o s z a l i d a l e c e p r s e z r s c ;;:rr w r s a l c e l o -
.. ' - - - - r w. ^ .o, c.s . w; i — wraz z zszE w zz i r e f c r E a c . l i
/ ' ł ^ ś c i w y j j e j i ź a e l e g i i i n e n z s l n o w c i / - u t o r o w a ł
t u d r o g ę d a l s z y - w p ł y ^ r n i e z d e c k i m , we obok - e g o ,
oz £onoa a * i s z u _ e c r i f a a r a s t a ł a ekwwansja s s ^ u z i n i —
d e r i a n d s k i e j o r a z s p i j . i ars a n g l e l s „iow, d e s i t a i ? si-.
r ó i n e d z i e d z i n y w y t w ó r c z o ś c i a r z e m i e ś l m c z o - a:: . , • c z n e j , na p r z y k ł a d m a l a r s t w i e c z y n e b l s r s t w i e .
y n w is k a r e c e p c j i m i a ł y t e ż m i e j s c e v; budo d rw d tw ie k am ien ic m i e s z c z a ń s k i c h , r e n e s a n s o w y c h i k r o k o w y c h . ,
.a lew; p a m i ę t a ć , że d o c h o d z i ł o do t e g o t a k k e d z i ę k i Km-u.es £kiv :anlu a E l b l ą g u k o l e j n y c h p o k o l e ń im i g ra n tó w
• I d o r l a n d z k i c h o r a z przybyszów s z k o c k i c h i a n g i e l s k i c h Zarazem t o ż a k u l t u r z e e l b l ą s k i g o ’ azezaknżwa n a -
:• •. ;;a> uuv i. w o l s k i , m ia n o w ic i e z a i n t e r e s o w a n i a n a u a r
■; - .;go, n i e t y i ko p o p r z e z l e k t o r a t w t u t a j - s:-v> aazjum aka dem ickim , a l e t e z pot).-’ze z u. ran .-.ze•
5.. k r ó t s z e "kurny*"- n a u k i ję z y k a p olsk ie.;;u • cV..ag>; ńi : . . . a c h R z e c z y p o s p o l i t e j . - ■ ’ -' ’ • ' u“
. ,g s i ■' ■ asa a. -• ' ■-o.L'- cOj c. . ...- i w t a k ż e t e k s t y w j .. daku. gdaav i;;:.
1 d n .., i; m e l a k ty :..._ o ż y ły ■ \ j na 0.0 . : j a ż
■ . ...;i a l i s t e w r o z p e z n a n y k s z t a ł t k u l c aao.>ego . ; , Jo.-' C' l ■ d ÓW O O W.: 1.1.; l i nii. y i ko t:d\ ,,a .. G d, . -
’ k ' kk d - Wi O!'’ i..’ O ' Ł Hi ! ^ ^ , t '
o] . . . ' ' s i ę d n i a
ru;. . ' o .ya. I t e y e ' a : u .: adzen. .• - c y rc uo n i a c . .azosegoin w . -jn... . aada.cn s a u a z n a a nadcjdy o zi:-d.‘ kjj.'ii' d-.-Csypną . a n - t e j , - 1 .na-u y a - •—
a ; o-- ; iona o ś c i o : y~kć
on -■ byk. . żernym - o d c ic ie m s; ul 1 P° - : . c c ; - . , . . z j . j »
'mit . fc5. . . bog; 1 . - --J-
;j:nn i o k o u e e ku uyccne t y ł k a n a j b a r d z i e j
21 -
w y r a s t a j ą c y c h poza swe ś r o d o w i s k o m i e j s k i e . Wskażemy na o s o b y , k t ó r a swą r a n g ą i z n a c z e n ie m d z i e ł u c h o d z i ł y za w y b i t n y c h w s k a l i r e g i o n u a n i e r a z i w s k a l i c a ł e g o k r a j u . Oni t o k r z e w i l i k u l t u r ę muzyczną i t e a t r a l n ą , s z e r z y l i -sie d z ę s z k o l n ą , r o z w i j a l i n a u k ę i l i t e r a t u r ę , t w o r z y l i t r w a ł e s k ł ' m i k i n a s z e j t r a d y c j i k u l t u r a l n e j . I t a k na p r z y k ł a d b o g a t a j e s t , na w skroś r e n e s a n s o w a t w ó r c z o ś ć d r a m a t u r g i e zna ż / i l h e l n a Onaphe- u s s , w y b itn e g o n i d e r l a n d z k i e g o , p i e r w s z e g o r e k t o r a : y r o k e a o r a a n ż o ż c r :. ; w 1 5 3 5 r o k u e l b l ą s k i e j s z k o ł y ś r e d n i e j , n a s t ę p n i e p r z o k s z t a ł c o n e j w Gimnazjum Aka
d e m i c k i e o półwyśwzym p r o g r a m i e nauk:5. Gimnazjum t o s z y b k o z y s k a ł o sk -r.ę9 ś c i ą g a j ą c p r z e z t o na naukę
ta wie r a k . s z l a c h e c k ą z g ł ę b i P o l s k i . C h a r a k t e r i r a s - y , z z ko i, a d b l a s k i e j s t a r a l i s i ę p o a t r e y m a ć n a s t ę p n i r e k w «.•.?z„ . - e o fe s o r e w ie t a c y j a k na p r z y k ł a d d o k t o r .. - ..y : y Y v i*c--..em z o c ł a w i a - .-'.naszej A u r i f a o e r , u c z e ń
wk n-a.
■ d.h n n a a i s t y F i l i p a 'k o ia n c h to n a o r a z k s z t a ł - - k -w y ^ n d c ą godowi;../ e l b l y .d n in - -Jan S p a n y l e r .
•':ów k.d k w .-.VII i k k k lll w ie k u gimnażjiwz e l b l ą s k i e s t a n o w i ł o c e n tr u m ż y c i a k u l t u r a l n - go m i a c t * . Va z io td ts w ieku t e j u c z e l n i , ż b i e ga ją c w s i ę z l a t a m i r e k t o r s t w a J a n a - y w i u z a / — 1 5 2 9 / na z t'a a i ł y • e r a wazie l a t a
" c h u d s z e ” , a l e i wćw czas io k o n a n o gokwysn uwa .1 czynów -•a k s z t a ł t u c z e l n i o r a z k u l t u r y . a i , w i a s t a w y d a t n i e wówczas o d d z i a ł a l i . t a c y l u d z i e j a k r e k t e r z I I wołowy
• w ze ku u oac nim k a s w o r i u s c z y t e ż J a n J e S e y l e r -
wr ad es e r d r e k t o r w I p o ł e t i e n a s t ę p n e g o s t u l e c i a ,
l e n o s r a t u i człowić- w ie i o a w r a cn ie t t ć r z z y , w p e ł n i
c
;v
- 22 -
c a s ł u g u j e aa o d r ę b n ą m o n o g r a f i ę . On t o poważa;>a s_.jp*
u l u p r z y c z y n i ł s i ę do t e g o , ż e w p r o g r a m a c h gim nazjum l a z ł y s i ę t r e ś c i e u r o p e j s k i e g o O ś w i e c e n i a , ae r o z b i j a n o n a u k i ś c i s ł e , h i s t o r i ę i n a u c z a n o języków ob cy c h O s o b i ś c i e - j a k o b a d a c z - p r z y c z y n i a ł s i ę do s z e r z e n i a w gimnazjum o r a z wśród c z y t e l n i k ó w swych d z i e ł nowej wiedzy o P o l s c e o j e j p r z e s z ł o ś c i i w s p ó ł c z e s n y c h mu p r o b le m a c h u s t r o j o n y c h k r a j u * -Vśród • konsumentów j e g o t w ó r c z o ś c i s z e r z y ł w t e n s p o s ó b g ł ę b s z e pojm ow a nie spraw aołskń i n i e r a z i d e n t y f i k o w a n i e s i ę z n im i p r z e z e l b l ą s k i c h o b y w a t e l i R z e c z y p o s p o l i t e j . Na miano s z o r s r y - c i o l i tale r o z u m i a n e j p o l s k o ś c i z a s ł u ż y l i beż i r a i nau c z y c i e l e , że wymienię .znanego p o l o n i s t a i ł a c a a z i a a J a n a h a r n a ć k a z końca ł / I I w ie k u czy s z c z e g ó l n i e ■■■ u—
ł o n g o J a n a D a n i e l a H offm anna, zna nego p o l c ł a age j ;z; - i
"koznaw-;.;- od 'i7^5 r o k u i u a t o r a ję z y k a p o l e z i - p c : e ł ~ b l ą s k i r ' ■ wnazjum Akodercickir..
. S z kuły t a b y ł a więc s t a l e głównym cianaruu kar ;a.t~
ta w a z i a w ie s z e za ń s k i e j k u l t u r y am ysłav;ej, a gam t e : józ elementów p r z e n o s z o n y c h z g ł ę b i - p i s z :. a u m a c n i a j ą c y c h v/ięź m i a s t a z p o z o s t s z z n i r e g l e iaz;i i z - a ju . i.z p r o p o l s k i c h a r a k t e r k u l t u r y m i e s z c z a ń s k i e j w E l b l ą g u 3 k i a d a ł y s i § nać-.;-o p ry w a tn e k s i ę g o z b i o r y , z a w i e r a j a c e l i c z n e p o z y c j e
i otyć:-:'. ;e spraw p o l s k i c h i n i e r a z p i s a n e po p o l s k u . P: l i c z y ć t u t r z e b a d r u ż a r n i e , p u b l i k u j rgse k a i z a a i . syku p o ls k i a i ni< L z k i . Z g ry z ; k u j eay tw i i -,
m* a z t ą sz c z e g ó ło w e g o dowodu, że z ł a ... c i a " ł . ł l l l .. ..gaz., k u l t u r y ' ‘ogołuGurz nowej . ł u s i l - , z. znarU: . a .. : ...z.',: 3 :i c l o n e . : n i r h s t u -
/
- 2?
l e c i u z e w n ę t r z n i z y s i ę w s z y s t k i e t e w a r t o ś ć : , k t ó r e s t w o r z y ł y trwał-- t r a d y c j ę , zbudow ały z a d e k l a r o w a n y w o k re ś lo n y m k i e r u n k u r u c h k u l t u r a l n y . P-uch, k t ó r y wy
r ó s ł z d ą ż n o ś c i p a t r y c j a t u / t e j m i e s z c z a ń s k i e j e l i t y p o l i t y c z n e j / do l e g i t y m o w a n i a s i ę w ł a s n ą k u l t u r ą z n z a s -
n ą w a r s t w ą i n t e l e k t u a l n ą . Lmaszcańska k u l t u r a U b ł a g a dawnych c z as ó w , p o d o b n ie j a k g d ań s k a i t o r u ń s k a , w d z i e j a c h k u l t u r y p o l s k i e j s t a n o w i e l e m e n t o r y g i n a l n y . Ona t o w i s t o t n y m i ważnym z a K r e s i e wzbogaca z ł o ż o n y z r o ż nych barw b u k i e t k u l t u r y dawnej P o l a k i . Tan p o m e r s z i wykwit ż y c i a m i e s - c z a u s k i e g o b y ł kla so w o odmienny oa
k u l t u r y f e u d a l n e j s z l a c h t y , a l e t e ż n i e s t a n o w i ł z j a w i s ka znm znię zc go na "z sję m ne wpływy i z a i t e r s s o w a n i a . .. c c k eź la m y ; onoz ... ę , i e l a ł o s i ę t a k m ię sa &nie 0,-] -a, g z n a n i a ozy związkom o ^ n i c z n y z n .
T r z e b a t u w ięc z o n i e e s n i e p o s t a w i e r ? r y s io w ie w a .• : i ,?. pa l e ż y n z w i e r d z i c , ł e ;oceo ż a k t u e t n i -
, z r . e J n i e j z u n p r o d n o ś c i na p r z y k ł a d " n a r o d u s z l a a h e c k i e - 3 0 " / .ja k t e n s t a n c z ę s t o s i ę o k r c c i n ' / r o - z n a l i b y ś m y poważny b ł ą d myślowy / i uproi.-oil.zc. „ » ? « “ r z ą c na d z i e j e n i a z t r i j e p c k u le . - g ; r r e s p ry z m a t e t n i c z n e j s t r u k t u r y l u d n o ś c i . Co " ń - p - g ;, winniśmy z o z r o z u m i e ć , i ż św ia d o m o ś c i r.arodo- oj ł ń ' l e ż u n i e w o r a - :ry m e c h a n i c z n i e " p r z y k ł a d a ć ” żc ; o r r z t z a i c h s o u l e c i ,
o d n o s i ć j e j do odm ie nnego n i ż n z s z , cc c s u a a i n c - o swia t a w a r t o o z , p c n ę c . »•-• • •-
m ij a j ą c y m s i v g dawna r e o c z y w i z z o s ” i p budcm a.anu f i z - 0 ^'gaa-ro o b r a z u d z i e ż o w . - r~ ed dmusru i — ^ —
- j
mi l u d z k o ś ć z l a s y f iz e w a n o p r z e d e -.zyszzim za re 1 1 . . a ,
p a ń s t w a , s t a n y , grupy l o k a l n e , •» s t o s u n k u do z t o z y z h n a r o d o w o ś ć b y ł a cał& iem o b o j ę t n a zuc :-cug-..
„•'ród w i e l k i c h n a s m i e s z c z a ń s z c a z ..k a s z c z z luzuoźe.;
c h ł o p s k i e j w i f z i l o k a l n e i k o ś c i e l n e n ie m a l c z ł k o w i c i e .w z es ł a n i a ł y w s z e l k i e e l e m e n t y św ia d o m o ś c i e t n i c z n e ; ) . J a k p i s a ł B e n ed y k t Z i e n t a r a , " t a o s t a t n i a w y stę p o w a ła .je d y n ie s p o r a d y c z n i e , pod wpływem e m o c j i z w i^ ż a n y c a z k o n k re tn y m i momentami h i s t o r y c z n y m i ” . I s t o t ą więc f o r m a c j i , f e u d a l n e j b y ł o m ię dzy innym i t o , że p o w s t a wały różneKC s z c z e b l a s t o s u n k i z a l e ż n o ś c i , i -•..x...«
związków. Z czasów ś r e d n i o w i e c z a wywodzi s i ę p o j ę c i e '‘k r a j " , ro z u m i a n e j a k o sy nonim swego duże g o r e g i o n u ,
/
vzz zna c z one go h i s z ozyc z n i e uks z g a - ^ owany mi •’ ■ -•■ - • •■1 i upraw ti.iehiaia i, i ‘en " k r a j ” nazwany b y ł no j c z y z n ą r n i e t y l k o p r z e z K o p e r n ik a / gdy c h o d z i o z r u s y rz
; c./ 9 i e :oż - z n a c z n i e p ó ź n i e j i w od n i e z le n ie . do in n y c h s t z o n - p r z e s M ic k i e w i c z a , z n e z y n a j w ,go z z o j
oemat od s łó w : " L it w o , O jcz yzno m o ja '5.
kanwie.
D o p ie r o na t a k i e j ;1?ojęć t w o r z y ł o s i ę - j a k o n ad r z ę d n e ~ p o c z u c i e w i ę z i p a ń s tw o w e j, p r o w a d z ą c e do p o j ę c i a t e j o g ó l n o k r a j o w e j o j c z y z n y . 71 w arunkac h p o l s k i e - wo f oudal.' zmu i t e g o w ie lo n a r o d o w o ś c io w e g o k r a j u i s t n i a - ł y r ó ż n e , ł ą c z n i e zw ią z a n e z i n t e r e s a m i p a ń s t w a w s p ó ł ż y j ą c e ze s o b ą g ru p y e t n i c z n e , l a f o r m u ł a o a n o s i s i ę r ó w n i e ż do m o z a ik i e t n i c z n e j p r z e r o z b i o r e w e g o E l b l ą g a , ., którym , w s z y s t k i e - g r u p y ję z y k o w e , mimo we kla sowo • i k u ltu r o w o b y ł y n i e j e d n o l i t e , o k r e ś l a ł y s i ę jamo
" e l b l ą ż a n i e " a n i e S z k o c i , H o le n d r z y c z y ITiemcy.
.Tarto zauważyć, że m e y e n n o n w ą s r - r u n s u r ~ e _■n~czru- - a —
■dacze d o s t r z g a d a r ó w n i e ż w p ó p r zecmi.zsce -.izxą g a , . ' - 2 4 -
w T r u s o . 7 IX - X I I w ie k u b y ł t o r e j o n p r z e n i k a n i a s i ę grup i k u l t u r : s ł o w i a ń s k i e j , s z a r o p r u s k i e j . i b a ł t y c k i e j w s p ó ł i s t n i e j ą c y c h j u ż od c z a s u p o j a w i e n i a s i ę t u w n eo l i c i e p i e r w z z y c h s i e d l i s k l u d z k i c h . Owa w ł a ś c i w o ś ć n i e z a n i k ł a w ś r e d n i o w i e c z u , i s t n i a ł a od momentu p o w s t a n i a i ś l b l ą g a i o s i e d l e n i a s i ę w im przybysz ów z L u b s k i, h e s s f a i i i , z w i e l k o p o l s k i , - Kujaw, ń a z o w s z a , Pomorza i d z i z i e j s z e d karmi.' w s * ...z.m i. „zka- m oz aika oj-ła c n a — r s kz e r y s t y zznz d i z wie.wz mzzzz e r en n i o w i z s n y c n , zw ła
s z c z a l e ż ą c y c h na z - l a k a c h han d lo w y c h . .7 prw. rz ą d k u I l b l ą m a p r z y b r a ł a ona nowych barw od I I poło.-..' a 71 w ie
ku z r a z z o s i e d l e n i e m s i ę w z i z ź c i e H o le n d r ó w , Szzotow i k n z l i ' - ż w , mn.ło ■' e s z c z e z n a n e j a z a ż n e j f a l i o s a d n i c z e j . l a l i zazuzne- z u z e z , s<coro - BzaCi.,..: jr. sz» - • - 6 '
-z i św\ r o l n a , z r z e j ą c y c h ? l b l i i t ę p a t r y c y 7rz i n z a c n 1: . - - 1 1 2 - n a l i c z o n o z z z e ł z
' •• ■; iz i.z -’ z no k i c h . Vszyscy o n i z o w i i w t u - :: : j : : z. :■ z z z 7s . z , 3 ■: z now i 1 i z c z z z : • : i . z : .: .: z e I n ą c z y ż ..•• i r y c j a z u z e s ł u y j w z z o s i ę ,j zzg ł e z n ż e z i e c -
z.-—r- - t r e z z r . z ’ •• :zow n i e r a z ... z z:z ' z.s k a r -
' ■ f “ - v
. ..•.-
r
- - - *r jn e h i s t
' /n i mnz
. . . ...zzo
j ..^ o c n o n z ii i do d‘ ż e 'z :..'.z'.''-..z .; z z _ a . s o z c z; zi o k u l t u r a l n y m i z o l i t y c z n y w . ł a j h a r d z i :-j :o;;o ' z z z , z z . p r z y k ła d e m z y l a 3 zkzckz z o . z z z n dzzz.zzz . , z i z h ■ z . z z z n z - d l a k u l t u r - i z z t z . Id c z a s u o s i k ’.!:; z : i ; . I k l z z u w 1611
'200 ' 5 t r z ch z z z p i s » i .. z ż y d i u p u b l i c z ^
- 26 -
J e s t f a k t e m , ż e w s z y s c y c i p r z y b y s z -.' -zasyć. - l i s i ę
2l u d n o ś c i ą n i e m i e c k o ; ]
ę z y ć z n ą, S a r k a m j e d n a k
c ; ;e z I . p o ł o w i e 2 I X s t u l e c i a k u l t y w o w a l i - .m i ę ć 3 »ar*o p o o h o d z e a t i a , w yodr/ębaiaś^o s i * 3 t o u - c,:;or; z ' ł u , s k o r o p o w s t a ł a w ów czas - s t a r a n i e m j e d n e g o z p o t o m - nów i m i g r a n c k i c h - g e n e a l o g i a o s ó b i . r o d z i n a n g i e l s k i e g o
i .3 £
k oc k i e g o p o c h o d z e n i a
,s i ę g a j ą c a 2 7 I I w i e k u . a l e d o p r o w a d z o n a - c o z n a m i e n n e - a ż do 2 x2 s t u l e c i a wz a c z n i e
.o c i e k a w y i c h a r a k t e r y s t y c z n y , d o k u m e n t m e n t a l n o ś c i - . . Owo p o c z u c i e . " o d r ę b n o ś c i ” p o c h o d z e n i a z o k r e ś l o n e g o k r a -
■ -ju i p o c z u c i e w i ę z i k u l t u r o w e j z t r a d y ^ g prze..:,.':.i wy
r a ż a ł o wie te.:- ' n a z w is k a c h : znany przywódca elbwgifc.Lwj b u r ż u a z j i l i b e r a l n e j w E l b l ą g u w p o ł o w i e 2 SC w l o t u ,
z e c l e i j u ż L, lor. l e c n i e t y l k o wiyba z j ę z y k a - p i s a - s i : ; van / a -wiać n i e ”v o n ’7 M a s o n .
yg/c może , i i ś w i a d o m o ś ć t e r ' p o c h o d z e n i a a z a r a - ...;.0 p a r w l ę c i z b i o r o w e j k s z t a ł t u p r z e - i r o z b i o r o - i e g o w z o r c a u s t r o j o w e g o , s p r z e c z n e g o Z a r u s k i m m odelom :v, ństw a a b s ó l u t y s t y c c n e g o , z i o w y ż y s i ę na t o , z e . *.«
■ . -. ,Słjj Q - ■ i i ów i ' - - z -: Z cc - o -, s t a n ę l i • c b c z ż e l i b e r a l n e j c g o z y c j i wobec pawnrwa p r u s k i e g o ! po- .. w .IZ . wianu*. Dprcoz J a k u b a v a a H i e s e n , ż y c z li w e g o p o l s k i m powstańcom 183"1 r a k a , s t a j ą c e g o 7 ocw-o- n io p r o f e s o r e w z G e t y n g i / r e le g o w a n y c n za pro--ws„ p r z e ciw l i k w i d a c j i kc-n.: r y t u c . i i h o n o r e r o z i e j / , w o k r e s i e w iosny ludów dom agającego s i ę n io p o d lo g : ło ś c i . o i s k i
015 zoprowad: l& ■ - 3 ■ ~* - ”
mlenim y t u L i l k a i n n y c h r weesniw-w- p a s c ę p u . n y i nim ^ na p r z y k ł a d „ 1 . •. Lr; ...: iwgo p o c b u L s e n ia wagmaz l l e r ó w '
- 27 -
- h e l l e n o f i l i r z e c z n i k pomocy Grekom w alc zącym u t u r e c k ą o k u p a c j ą . Z k o l e i wybitnym p o l o n o f i l e m t e g o c z a s u w E l b l ą g u b y ł wspomniany j u ż R i e s e n , p r z y j a c i e l g e n e r a ł a Bema o r a z duchowy i m a t e r i a l n y o p i e k u n o s a c z o n y c h o r s e z Prusaków powstańców L i s t o p a d a . .^olonci ixem b y ł k s i ę g a r z F r y d e r y k Hartm a rui . k u p i e c F r y d e r y k H a e r t e l a n a d t o K a r o l Abramowski, m a z u r s k ie g o p o o h o u z e n ia l a n d - r a t e l b l ą s k i . J a k p ó ź n i e j w spom inał p o r . A le k s a n d e r I k i e l s k i , dom t e g o p r u s k i e g o u r z ę d n i k a " b y ł wzorem d l a i n n y c h . L'ie .mów5l i w nim po p o l s k u , a l e c z u l i i my
ś l e l i j a k p o w i n n i P o l a c y ” .
Polaków, z a s i e d z i a ł y c h m ie sz k ań có w , b y ł o w l l b l ą g u wówczas j u ż n i e w i e l u , w rę c z g a r s t k a , k t ó r ą w 1844 r o k u
o d w ie d z iw s z y , p o l s k i p o d r ó ż n i k t a k o c e n i ł : "mało k t o uówi go p o l s k u , mole k i l k a d z i e s i ą t o s ó b " .
2 ożna a os t a w ić t e z ę , że połowa 2ILL w ie k u s t a n o w i ł a c . w a r ę , g cy c h o d z i o d z i e j e t r a d y c y j n y c h s t r u k t u r e t n i c z -
w w w s h
, 7.rw wczas w ł a ś n i e w l o k u u m a c n ia n ia s i ę f o r m a c j i
k a v ' i t n l i s : : y c z u o j i powww w wrwla now oczesnych narodów, t a k ż e - I l b - i ą g u - i y k r y s t a l i z o w a ł : ; s i ę fo rm y now ocz esne , p o w s t a ł n a r ó d nic-mieć L, w pewnymi s e n s i e b ę d ą c y am a lg a matem dawnyoh g r u p e t n i c z n y c h , Nie b y ł t o c a s u s w y j ą t
kowy. T akże n a f p r z y k ł a d w Gdańsku, g u z i e n c t y c h c z a s o w i
m ie s z k a ń c y / o k r e ś l a j ą c y s i ę j a k o n i e m i e c k o j ę z y c z n i
g d a ń s z c z a n i e , s t o j ą c y •/ o p o z y c j i l u b t y l k o z a c h o w u ją c y
r e z e r w ę wobec p a ń s tw a p r u s k i e g o , j e g o syszem u u s t r o j o
w ego/ -w l o ł o w i e 212 wioku s t o p i l i s i ę w j e d n ą , n i e -
c i e c k omyćl ą c ą ' c a ł o ś ć z u r z ę d n i c z y m i i w o j z k owymi p r z y -
by s z a n i . w -eh *w-^runnacn, rcwwcjw nowoczesnego — a — ^
; a :, nc:c.o:.; p o j a w i ł s i ę c z ł o w i e k , k t o s y swą d z i a ł a l n o * : o i ą n a w i ą z a ł do t r a d y c j i m in i o n y c h s t u l e c i . B y ł bo H e i n r i c h N its c h m s n n , p o e t a i k o m p o z y to r, j e d n o s t k a śyją tkov? a aa h l e s p r ^ ś c z o a W p j n ż . 3 l b l ; p . Saamy s&
j a k o g o r ą c e g o w i e l b i c i e l a k u x t u r y poiStC_e«;, .< ±e£^S~
i w 7,-trw a łe g o p r o p a g a t o r a p.olzkzeD A izerat-or,?,
ą u t o r a p r z e k ła d ó w aa j ę z y k a l e s i e c k i p r z o d s ssz y sb k zn : ii; vr o c ów A cle ma I = - o k lew i c z a .
.
7, " a o a a r ^ a a i o a s i ę s p r r . e c z a o s c i s p c k a c z n c - :.i.;:■■■;odi'.'rczych a aa i.->'der;ych, na dal:,. p a o .':a '.a w
P :a a .a a ia p o s ta w a a o j c n a l i s t y c z z y c - k w pa
■ ■ ■ •.o s 3y ai>; P .e c k i e j ,
. . . . . ■ ,-ajaw ia6 p o s jia a y i u z l a ł a aa. a s p r z e o z u o
■ . a i; z ;■.. o j ą . aa:. o y ła - - ■
5_, j ( / -j ‘ 'larui ó.?satowH^' i , a , a z t . a r * ... spj.o aa-: ■■■'•■;■" za s k u t k i sa a a i ę c a a
: j oz ...■
i v - ' f j ’ i > < * 1 ’ i . c l o r y l c w m c a a ^ a c . - - h
.... ., ;.. . >rox'ozQza ; - ■ ■ - -■ • i 4-5' j
a a b l a ; ; a a a ; - j o a . P a a a p ; ;■ z a ^ ;a . — / P - - - ' - - ”
r; : y v - a a z : P ' a a a : P p b a z a z / ’. : : . ; - a " . P aaa,' :. . ....
^ a a : a j k o a ó ż a i a a a a i o .a :P P p v , ' . a:;... ;a d ..y z a z - "*P;a:
l ą a a . ._ _ - ... .. .. _. . .. .vP:; ł e O.PP-.
~
