* Chair of International Relations and Contemporary History of the University of Białystok, Senior Probation Officer at the 3rd PST of the District Court in Białystok [beata.goworko@uwb.edu.pl]
** Chair of Social and Educational Studies of the University of Białystok, Probation Officer at the 1st PST of the District Court in Białystok [t.prymak@uwb.edu.pl]
Model of the preventive supervision institution in the system of preventive tasks of probation officers for adults
Abstract: The institution of preventive supervision is based on familiar solutions, existing in the applicable law. It is intended as a non-legal measure that could be used by family courts in situations of domestic violence. This supervision would be imposed on individuals using violence, against whom actions taken by the working groups of Local Interdisciplinary Teams would be ineffective, and whose behavior would not meet the criteria for a violent crime to the detriment of the relatives. This measure would additionally aim at strengthening the measures undertaken by the members of the said working groups. It would be executed by probation officers for adults, who are specialized in working with adults acting against the legal order in force.This institution broadens the catalog of powers of a probation officer for adults. At the same time, it is a new solution that offers new opportunities to confront domestic violence.
Key words: preventive supervision, probation officer, domestic violence, “Blue Cards”, Local Interdisciplinary Teams.
Introduction
In accordance with art. 1 of the Act of 27 July 2001 on probation officers, probation officers carry out statutory tasks of an educational and social rehabilitation, diagnostic, preventive and control nature, related to the execution of court judgments. The educational, social rehabilitation and preventive character of the tasks assigned to probation officers is also emphasized by the legislator in art. 147 § 2 of the Act of 27 July 2001 Law on common courts organization. Thus, the function of court probation service in the justice system is, on the one hand, to provide the court with knowledge about a person, his or her environment, disorders in social functioning, which is necessary to issue an adequate ruling, and, on the other hand, to help the court’s charges in developing or reconstructing proper mechanisms of social functioning, consistent with generally accepted and binding norms of social life (Jedynak 2008, p. 65).
Therefore, the probation proceedings should take the form of an expanded form of assistance and social work, rather than a criminal sanction, becoming an alternative to the unilateral juristic and corrective vision of social rehabilitation process, so typical of modern penitentiary systems (Ambrozik 2009, p. 113).
This assistance, taking place under the conditions of supervised freedom, is intended to create for the convicted person an opportunity to function properly in society and to boil down to: change of the client’s attitudes in accordance with social expectations, elimination of attitudes contrary to those expectations and compensation of retardation in the development of the prisoner’s pro-social personality (Bałandynowicz 2016, p. 41).
Unfortunately, in the diagnosis of the court probation service, the social rehabilitation pedagogues notice that the effects of the implementation of the humanizing function attributed to probation officers (Jedynak 2008, p. 65), coming down to maximizing the effects of preventive and educational and social rehabilitation measures, are still not fully satisfactory (Pytka 2005; Ambrozik 2016; Konopczyński 2006a, 2013, 2014; cited after Konopczyński 2019). Despite the declaration that the educational and social rehabilitation work is to be a priority, in reality “the juristic vision of the social rehabilitation process leads the way, while probation officers, in the light of the current regulations, are appointed to supervise the implementation or observance of the imposed measures rather than “to strengthen and encourage the desired way of life in accordance with legal norms in prisoners” (Ambrozik 2009, p. 112). This fact is also noticeable to practitioners, on the one hand emphasizing that the realization of the social rehabilitation function assigned to them is of the highest importance, and on the other hand admitting that they are not able to realize it effectively, citing being overburdened with cases as one of the reasons for this situation (Wójcik 2010,
p. 243). The problems related to the prioritization of the educational and social rehabilitation function of the court probation service also resound in the post- inspection reports of the supervisory authorities, which emphasize the excess of formalized duties resulting in the probation officer moving away from direct work with the client (Supreme Audit Office, 2015).
Meanwhile, the directory of tasks of institutions and bodies responsible for prevention and social rehabilitation, which include the court probation service, should include both the determination of the level of derailment and social harmfulness of the act, the decision not to impose penal sanctions, and instead to subject them to care, supportive and empowering measures, as well as the creation of a climate of acceptance for the perpetrator in the environment (Ambrozik 2016, p. 113). Of course, these measures cannot take place in isolation from social control, but it is important that they are incorporated into the educational or care measures, stimulating the individual to the desired social activity (Ambrozik 2009, p. 114).
In line with such thinking is the model of preventive supervision institution in the system of preventive tasks of probation officers for adults presented in this paper. This model takes into account the role of a probation officer consisting not only of tasks of a control character, but also of a pedagogical one, following the position of Marek Konopczyński (2012, p. 251), defining the problem of social pathologies, and thus crime, not only in a formal and legal context, but also in a pedagogical and educational one, as a problem that one may try to minimize and solve in a pedagogical (educational, social rehabilitation) way.
The authors see the benefits of involving them in measures aimed at preventing domestic violence not only at the stage of enforcement proceedings, oriented at the implementation of the imposed conditions for the adoption of a specific probation measure, but also earlier, at the stage of acknowledging a problem in the family of a potential perpetrator of violent behavior, where it is needed to implement preventive measures targeted at preventing the perpetration of a crime meeting the descriptive and evaluative criteria specified in art. 207 of the Penal Code (the Act of 6 June 1997 of the Penal Code (Journal of Laws 1997, No. 88, item 553 as amended.).
Excerpts from the submitted text served as a basis for a plenary lecture given by the authors of the text as part of the scientific conference “The presence of Białystok’s idea and activities over the 100 years of Polish court probation service.
A century of experience – how to turn law into practice” at the Faculty of Law of the University of Białystok on 15 November 2019.
Due to the conceptual character of the study, the sources include also the legal acts in force, which inspired the creation of the model of preventive supervision institution described below.
Current model of solutions for the prevention of domestic violence
Domestic violence is commonly associated with abuse. There are, however, significant differences between the aforementioned concepts. Domestic violence is considered a negative social phenomenon defined in the Act of 29 July 2005 on counteracting domestic violence (Journal of Laws of 2005 No. 180, item 1493 as amended), while abuse is a type of a crime against the family and guardianship (Chapter XXVI of the Penal Code), which in the currently binding Polish Penal Code is described in art. 207 (Journal of Laws 1997, No. 88, item 553 as amended.). Separation of the phenomenon of domestic violence and the crime of abuse, and adoption of regulations pertaining to them based on two different legal acts, imposes different methods of dealing with people who engage in these negatively regarded behaviors.
The Act on counteracting domestic violence „places particular emphasis on the development of prevention, as an effective form of assistance in situations where there is no domestic violence yet, but the family may be at risk of it”
(Council of Ministers 2009). The Act of 10 June 2010 amending the Act on counteracting domestic violence and certain other acts (Journal of Laws 2010 No. 125 item 842) introduced to the Act the „Blue Cards” procedure (hereinafter referred to as BC), which, in accordance with the adopted definition in art. 9d sec. 2 of the aforementioned Act, covers all activities undertaken and carried out by representatives of organizational units of social assistance, municipal commissions for solving alcohol problems, the Police, education and health care, in connection with a justified suspicion of domestic violence. The work on the BC procedure was initiated in 1994 by the State Agency for Solving Alcohol Problems. The idea attracted the interest of the Warsaw Police, which as a rule intervened most frequently in situations of domestic violence. Joint efforts resulted in the development of the BC documentation (Kozłowska 2015, p. 5). The procedure was legitimized by the Ordinance No. 25 of the Chief of Police dated 10 November 1998 on the manner of carrying out by police officers a domestic intervention against domestic violence under the name „Blue Cards”. However, it was only the aforementioned 2010 amendments to the Act on counteracting domestic violence that led in 2011 to the issue of the Regulation of the Council of Ministers of 13 September 2011 on the „Blue Cards” procedure and on the model
“Blue Card” forms (Journal of Laws 2011 No. 209 item 1245).
The concept referred to above was aimed at creating suitable conditions for a systemic and interdisciplinary model of working with a family affected by domestic violence (Sasal 2005, p. 69). This model assumed using the method of
„Local Interdisciplinary Teams” (hereinafter LIT), consisting of representatives of
the services that provide assistance on a daily basis. Therefore, the next step was to establish LIT and working groups1. The aforesaid method of work assumed that in the situation of involvement of many entities in the prevention of domestic violence, not only does this increase the effectiveness of the undertaken measures as a result of the family being provided with comprehensive assistance, but also the responsibility for the undertaken measures will not be borne by only one entity.
The legitimacy of LIT was provided by the introduction of this method of work into the Act on counteracting domestic violence by virtue of the aforementioned amendment of 2010. The composition of the LIT was established, consisting of representatives of social assistance, the Municipal Commissions for Solving Alcohol Problems (hereinafter MCSAP), the Police, education, health care, NGOs and probation officers. The composition of the working groups was determined in a similar way, except that the presence of the probation officer was optional and in practice based on whether the family was currently of interest to the court as part of the enforcement proceedings.
It should be noted that the amendment to the Act was then perceived as a modern legal solution, consistent with global standards in the field of counteracting domestic violence, although some of the solutions aroused controversy and public discussion (Nowak 2012, p. 351).
Role of the probation officer in the BC procedure
Expectations of the probation officers who are members of the working groups are always high, especially in the context of the legal response to the incorrect behavior of persons subject to the BC procedure. It also happens that these expectations often go beyond the statutory mandate of the work of probation officers and beyond the scope of their competences (Jurczuk, Staniucha 2015, p. 121).
In order to support the efforts of the working groups, a practice of the LIT notifying the family court of the occurrence of domestic violence in the family in which minor children are brought up has developed over the years, in order to subject the parental authority to constant control by the court by means of the supervision of the family probation officer (within the limits of parental authority).
This procedure aims to reinforce the measures undertaken by the working groups,
1 This method was promoted in the Podlaskie Voivodeship as part of a series of trainings on behalf of the Regional Social Policy Centre in cooperation with the Prevention Department of the Voivode- ship Police Headquarter in Białystok and the Child and Family Support Centre in Białystok in 2006.
At that time, the training team consisted of Anna Tuszyńska and Beata Goworko-Składanek from the Child and Family Support Centre together with Joanna Lisowska and Edyta Sokół-Górecka from the Prevention Department of the Voivodeship Police Headquarter in Białystok.
by the introduction into the family of another agent who will ensure that the well-being of the child, who has already been threatened by the occurrence of domestic violence, is not violated. The broadening of the circle of people involved in stopping domestic violence, in this case, is justified by the specificity of the phenomenon of child abuse, which is so complex and multidimensional that limiting and preventing it requires the involvement of many disciplines and many different professionals. For this reason, the modern standard of action in local systems of protecting children from abuse or, more generally, in actions against domestic violence, is and should continue to be the cooperation of institutions and services within multidisciplinary teams (Jarosz, Nowak, p. 53).
As a rule, the task of a family probation officer is to strengthen the parental attitudes of parents who have limited parental authority by supervision, contributing to the improvement of mutual relations between family members, control over the care of minors and whether the family provides children with appropriate conditions for their proper broadly understood development.
Family probation officers are usually active members of working groups because the law imposes on them the obligation to prepare and apply to the court with properly justified requests for a change of the court decision in a situation requiring such a change (pursuant to § 5 item 7 of the Regulation of the Minister of Justice of 12 June 2003 on the detailed manner of exercising the powers and duties of probation officers (Journal of Laws 2014, item 989, consolidated text). The tools available to the family probation officer who exercises supervision due to the limitation of parental authority of both or one of the parents, in a family subject to the BC procedure, in the absence of improvement of educational conditions in the environment of minor children as a result of the occurrence of domestic violence, are applying to the court to issue additional restrictive orders in the form of imposing on the parents certain obligations, such as undertaking specialist therapy or stopping violence, maintaining sobriety, as well as placing the minor children in foster care. Family probation officers also submit applications to entities other than the court, and notify the MCSAP of the need to initiate and conduct proceedings aimed at imposing an obligation to undergo withdrawal treatment or to the prosecutor’s office of the possibility of committing a crime by adult family members, e.g. abuse or other violent crime.
Family probation officers, due to their supervision over the treatment of alcohol addicts, can apply to the court for a change of treatment from outpatient to inpatient conditions, when the reason for the domestic violence in the family is the abuse of alcohol by the person subject to supervision.
Family probation officers may also participate in the working group in relation to the supervision of a minor. In this case, their measures are aimed at the parent or other family member using violence. In accordance with the § 9.2.
of the Ordinance of the Minister of Justice of 24 June 2014 on the Supervision of Minors (Journal of Laws of 2014, item 855), probation officers shall immediately
notify the court of events that require the issuance of guardianship orders, in particular in the case of a threat to the life or health of a minor or other persons, and at the same time take actions necessary to avert the threat. They may also submit motions to entities other than the court and notify the aforementioned entities.
The measures taken by the working group are also enhanced by the presence of a probation officer for adults, who supervises the person using violence in connection with his or her criminal activity. In such a situation, it is often the case that in a situation where the person using violence, and at the same time being under the supervision of the probation officer, still does not refrain from acts of violence against relatives, the probation officer for adults is the entity that can take quite restrictive steps aimed at applying to the court to resume a conditionally discontinued criminal proceedings or to order the execution of a conditionally suspended sentence, as well as to revoke conditional early release from serving the rest of the sentence. It should be noted that professional probation officers for adults, as part of their supervision of the perpetrator of domestic violence, have a legal obligation to participate in interdisciplinary team and working group meetings (Regulation 2016, § 16.1.5).
However, it should be remembered that the BC procedure is also carried out in families that are not of interest to the court. These are families in which violence occurs between adult members, e.g. the person using violence against an elderly parent or elderly parents is an adult child, or violence occurs in marriages/
concubinages where it’s just the spouses/partners sharing the apartment, as well as when violence occurs between adult relatives such as siblings living together.
In such situations, the possibilities of taking action against both the victims and the perpetrators of violence are reduced. In such situations, the composition of the working group is significantly reduced and it usually consists only of an officer of the district police patrol and social workers dealing with the prevention of domestic violence. The possibilities of institutional influence and control are thus significantly reduced.
The weaknesses of the procedure also include the fact that the social workers dealing with the prevention of domestic violence take up their duties only during working hours, for example, in Białystok between 07.30 am and 3.30 pm, except for Mondays when MOPR (Eng. Municipal Family Support Centre) works until 5 pm. Limited working hours lead to the social worker not being able to meet the person who is the subject of the procedure, especially if that person is only available at home after 5 pm. Another weakness of the procedure is that it does not apply to people between 17 and 18 years old who commit violence against their family members.
Model of preventive supervision institution
The Supreme Audit Office (hereinafter referred to as NIK – Pol. Najwyższa Izba Kontroli) has negatively assessed the effectiveness of the tasks carried out so far by the public administration in the field of preventing domestic violence.
The auditors’ report highlighted significant discrepancies between the assumed objectives of the amended Act on counteracting domestic violence of 29 July 2005, as well as the executive provisions in the form of the Regulation of the Council of Ministers on the BC procedure and their functioning in everyday practice.
The results of the audit emphasize the low effectiveness in ensuring permanent elimination of violence, which is mainly due to insufficient specialist assistance and the lack of effective methods of encouraging perpetrators to participate in the BC procedure (Supreme Audit Office 2016, p. 10). It turns out that in the units controlled by the Supreme Audit Office only 2–3% of perpetrators of violence took part in corrective and educational measures, while in general only 10–20%
of perpetrators of domestic violence appeared when summoned by the chairman of the interdisciplinary team (Supreme Audit Office 2016, p. 83–84).
Bearing in mind, in particular, the lack of effective methods of convincing the perpetrators to participate in the procedure, mentioned by the NIK report, it would be appropriate to consider the introduction of new solutions to the procedure. Especially since the current legal situation does not provide sufficient tools for members of working groups, apart from those they are equipped with due to their professional functions. The procedure itself is mainly based on non- legal measures of influence, consisting in building in the perpetrator a positive motivation to stop using violence and take part in the measures carried out by the working group. Legal measures of response are limited to applying for and conducting a procedure to impose an obligation to undergo withdrawal treatment or, if there are minor children in the family, to notify the family court, or, as a last resort, to notify law enforcement agencies of a crime of abuse or other violent crime. In order to broaden the catalog of legal measures of response, especially in the situation when there is no possibility of effective cooperation with the perpetrator or postponing the moment of initiation of criminal proceedings by the LIT, the solution proposed by the Authors is preventive supervision, an original concept consisting in the introduction into the BC procedure of a probation officer for adults at the request of the chairman of the LIT, submitted to the family court.
Preventive supervision, preceded by a final decision to apply this form of prevention to the perpetrator of domestic violence by the family court, would be carried out, as already mentioned above, by professional and social probation officers, performing their duties in cases falling under the jurisdiction
of criminal divisions, entities specializing in working with adults acting against the legal order in force and carrying out tasks in the field of broadly understood prevention. This is because, as stated by Marek Konopczyński (2006b, pp. 111–
–114), the work of the entities of the probation service should take into account those concepts of social rehabilitation that focus on the search for and support of development potentials in the individuals, which create an opportunity to build a completely new individual and social identity, completely different from the previous one.
Regulations legitimizing such institution should be included in the Act on counteracting domestic violence. The assumption was that the probation officer would be equipped with institutionalized, and thus feasible, means of influencing the persons covered by the procedure, which is discussed later in the paper. The Act should also provide for the possibility for the probation officer to submit appropriate applications under a special or simplified procedure under which law enforcement authorities would be obliged to take action to bring the perpetrator of violence to justice in a short period of time.
What remains to be explained is why preventive supervision should be ruled by the family court. Firstly, because this institution is treated as a non-legal measure.
Secondly, because domestic violence, defined as a negative social phenomenon, affects the members of the perpetrator’s family, and thus remains in the sphere of family cases. Thirdly, the inspiration for this concept was the institution of supervision over persons addicted to alcohol, in relation to whom the court ruled the obligation to undergo withdrawal treatment, which was included in the Act on Upbringing in Sobriety and Counteracting Alcoholism, which falls within the jurisdiction of the family court.
Tasks of the probation officer for adults in preventive supervision
The catalog of powers and duties of probation officers for adults, and especially their general outline is defined by the Act of 27 July 2001 on probation officers (Journal of Laws 2001 No. 98, item 1071, as amended) and specified in the Regulation of 13 June 2016 of the Minister of Justice on the manner and procedure for the performance of the activities of probation officers in executive penal cases (Journal of Laws 2016 item 969). This Act also provides a description of the procedure to be followed against a person who committed a crime under art. 207 of the Penal Code, in relation to whom the court imposed one of the probation measures and submitted it during the probation period under the supervision of a probation officer. The catalog of duties of the probation officer towards the perpetrator of domestic violence as defined in § 16, sec. 1 of the Regulation includes the following duties:
1. establishing and maintaining regular contact with victims of domestic violen- ce in a situation where they remain in the same household as the convicted person during the period of supervision;
2. cooperation with the Police, institutions and bodies of government admini- stration and local government involved in providing assistance to the vic- tims of violence in a given family and with non-governmental organizations operating in the area of residence of the victims in order to obtain, to the necessary extent, information about the family affected by violence;
3. if necessary, submitting to the court appropriate applications, in particular for the establishment, extension or modification of the duty: to fulfill the imposed obligation of the convicted person for the maintenance of another person, to refrain from the abuse of alcohol or other intoxicating substances, to undergo addiction therapy, to undergo therapy, to participate in corrective and educational measures, to refrain from staying in certain environments or places, to refrain from contacting the victim or other persons in a certain manner or to leave the premises occupied together with the victim;
4. becoming familiar with and, as far as possible, participating in programs for counteracting domestic violence implemented by local bodies of state gover- nment administration and local government bodies;
5. participating in meetings of the interdisciplinary team and the working group referred to in the Act of 29 July 2005 on counteracting domestic violence (Journal of Laws of 2015, item 1390).
The postulated institution of supervision over persons subject to the BC procedure due to the suspicion of domestic violence would be based on the above mentioned regulations. With regard to the principles and procedure of exercising supervision, according to art. 31 of the Act of 26 October 1982 on upbringing in sobriety and counteracting alcoholism (Journal of Laws 1982 No. 35 item 230, as amended), a person subject to the supervision would be obliged to appear on the summons of the court or probation officer and comply with their instructions concerning such conduct during the period of supervision, which may lead to stopping the violence. The supervision would be carried out by a probation officer enforcing rulings in criminal cases. Entrustment of supervision should take place as soon as the ruling to be enforced is received, to a probation officer with adequate preparation for proceeding with perpetrators of domestic violence. The preventive work of the probation officer would be preceded by a prior review of the entire documentation collected earlier by the working groups/LIT. The duties of the probation officer exercising preventive supervision over the perpetrator of domestic violence would include:
1. making the necessary efforts to ensure that the person subject to preventive supervision does not engage in behaviors meeting the description of domestic violence again;
2. maintaining regular contact with victims of domestic violence;
3. cooperation, where necessary, with local state administration bodies and social organizations in order to provide both the perpetrator and the victim of domestic violence with adequate assistance, especially aimed at undertaking corrective and compensatory therapy and other forms of therapeutic assistance;
4. participation in working groups/LIT in order to report on the progress of the preventive and intervening measures in the family affected by domestic violence and the development of future preventive strategies;
5. submitting written reports on the course of preventive supervision to the Court within the time limits specified by the Court, at least every three months;
6. applying for the revocation of the supervision in case of cessation of domestic violence;
7. Submitting a notification to the law enforcement agencies of a violent crime committed by the supervised person against his/her immediate family members.
In order to gather the necessary information on the behavior of the person subject to supervision and his/her performance of the imposed obligations, the probation officer, according to the proposed model, would be equipped with the following powers:
a) to summon the person under supervision, who would be required to appear on the summons and to give appropriate explanations about his or her behavior and the performance of the imposed duties during the period of supervision;
b) to demand the necessary information and explanations from such person;
c) to make arrangements in the place of residence or stay of the person subject to supervision (similarly as it is provided for in art. 169 §3 of the Executive Penal Code (Act of 6 June 1997 – Executive Penal Code (Journal of Laws of 1997 no. 90 item 557 as amended) the person subject to supervision would be required to allow the probation officer to enter the apartment;
d) to contact the family of the person subject to preventive supervision, including victims of violence;
e) to collect the necessary information from government administration bodies, local government, workplaces, associations, organizations and institutions;
f) to conduct tests for the presence of alcohol or other substances used for intoxication (the Regulation of the Minister of Justice of 16 January 2012 on methods of testing for the presence of alcohol, narcotics or psychotropic substances in the body of the convict or perpetrator subject to supervision or obliged to stop the use of alcohol or narcotic drugs or psychotropic substances, their documentation and verification (Journal of Laws 2012, item 104) would apply in this case);
g) to conduct community interviews at the stage of the examination proceedings.
In the case of committing by the person subject to supervision of a violent crime to the detriment of the relatives, the probation officer would be obliged
to notify the law enforcement agencies, which, under a special or simplified procedure, would be obliged to take action to bring the supervised person to justice in a short period of time.
Conclusions
Probation officers carry out statutory tasks of an educational and social rehabilitation, diagnostic, preventive and control nature, related to the execution of court judgments. This broad spectrum of tasks, which the Act imposes on probation officers, in the case of probation officers for adults comes down mainly to the control of behavior of the supervised and enforcement of their obligations arising from the ruling of the court. This means that, in accordance with the current state of the law, the formalization of the tasks of probation officers for adults has led to them carrying out mainly tasks of a control nature. The proposed preventive supervision institution by definition broadens the scope of the tasks they currently carry out to include those of a preventive nature that would actually be carried out prior to the criminal act being committed, when non- criminal reaction would still be possible, in order to prevent committing a violent crime by a person who uses domestic violence. On the other hand, because of its institutionalized nature, preventive supervision would have a greater impact on the supervised person than activities undertaken within the BC procedure.
Certainly, its aim is not to postpone bringing a person using domestic violence to justice for a violent crime, but to cause them to change his or her life, using much stronger measures than those that are in the competence of the LIT and a working group, and less rigorous than those of the criminal courts.
The presentation of the preventive supervision institution in this study was intended to initiate a discussion on the legitimacy of not only broadening the competences of probation officers in the area of preventing the phenomenon of domestic violence, but also to expand beyond the scope of executive penal proceedings.
References
[1] Ambrozik W., 2009, Postępowanie probacyjne z perspektywy pedagogiki resocjalizacyj- nej, „Probacja”, 1, s. 110–120.
[2] Ambrozik W., 2016, Pedagogika resocjalizacyjna. W stronę uspołecznienia systemu od- działywań, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
[3] Bałandynowicz A., 2016, Kurator jako podmiot integrujący przestrzeń osobową, społecz- ną i środowiskową w socjalizacji wtórnej osób wchodzących w konflikt z prawem, [w:]
Polska kuratela sądowa na przełomie wieków. Nadzieje, oczekiwania, dylematy, (red.) M. Konopczyński, Ł. Kwadrans, K. Stasiak, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
[4] Jarosz E., Nowak A., 2012, Dzieci ofiary przemocy w rodzinie. Raport Rzecznika Praw Dziecka. Funkcjonowanie znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w ro- dzinie, Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa.
[5] Jedynak T., 2008, Ustawa o kuratorach sądowych – „konstytucja” kuratorskiej służby sądowej, [w:] Zarys metodyki pracy kuratora sądowego, (red.) T. Jedynak, K. Stasiak, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis®, Warszawa 2008.
[6] Jurczuk D., Staniucha A., 2015, Współpraca kuratorów sądowych z innymi służbami w realizowaniu zadań profilaktyczno-resocjalizacyjnych, „Resocjalizacja Polska”, 10, s. 111–123.
[7] Konopczyński M., 2006a, Metody twórczej resocjalizacji, PWN, Warszawa.
[8] Konopczyński M., 2006b, Teoretyczne podstawy metodyki kulturotechnicznych oddzia- ływań resocjalizacyjnych wobec nieletnich. Zarys koncepcji twórczej resocjalizacji, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
[9] Konopczyński M., 2012, Dlaczego tak trudno być kuratorem sądowym i pedagogiem jednocześnie?, „Probacja”, 2, s. 247–251.
[10] Konopczyński M., 2013, Kryzys resocjalizacji, Pedagogium, Warszawa.
[11] Konopczyński M., 2014, Pedagogika resocjalizacyjna, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
[12] Konopczyński M., 2019, Polska Kuratela Sądowa. Potencjały i ograniczenia, „Resocja- lizacja Polska”, 17, s. 7–22.
[13] Kozłowska D., 2015, Procedura „Niebieskie Karty”. Geneza i rozwój, „Kwartalnik Po- licyjny”, 3.
[14] Nowak A., 2012, Poglądy kuratorów sądowych na temat nowelizacji ustawy o prze- ciwdziałaniu przemocy w rodzinie, „Resocjalizacja Polska”, 3, s. 351–359.
[15] Pytka L, 2005, Pedagogika resocjalizacyjna, APS, Warszawa.
[16] Sasal, H. D., 2005, Przewodnik do procedury interwencji policji wobec przemocy w ro- dzinie, Wydawnictwo edukacyjne PARPA, Warszawa.
[17] Wójcik D. (red.), 2010, Kuratela sądowa, Sukcesy i porażki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Internet sources
[18] Najwyższa Izba Kontroli, 2015, Wystąpienie pokontrolne LBI.410.009.02.2015, https://www.nik.gov.pl/kontrole/ wyniki-kontroli-nik/pobierz,lbi~p_17_106_
201806181047411529318861~id1~01,typ,kj.pdf (access: 11.02.2020).
[19] Najwyższa Izba Kontroli, 2016, Informacja o wynikach kontroli. Pomoc osobom dotkniętym przemocą domową, Warszawa 2016, https://www.nik.gov.pl/kontro- le/P/15/046/KPS/ (access: 12.02.2020).
[20] Rada Ministrów, 2009, Uzasadnienie do projektu nr 1698 zmian ustawy o przeciw- działaniu przemocy w rodzinie, http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/E7D206E- 9D4B5292AC 125756100371248/$file/1698-uzas.doc (access: 11.02.2020).
Legal acts
[21] Act of 26 October 1982 on counteracting alcoholism and upbringing in sobriety (Journal of Laws 1982, No. 35, item 230 as amended).
[22] Act of 6 June 1997, Penal Code (Journal of Laws 1997, No. 88, item 553 as amended.)
[23] Act of 6 June 1997, Executive Penal Code (Journal of Laws 1997, No. 90, item 557 as amended).
[24] Act of 27 July 2001 on probation officers (Journal of Laws 2001, No. 98, item 1071 as amended.)
[25] Act of 27 July 2001, Law on Common Courts Organization (Journal of Laws 2001, No. 98, item 1070 as amended).
[26] Act of 29 July 2005 on counteracting domestic violence (Journal of Laws 2005, No. 180, item 1493, as amended).
[27] Act of 10 June 2010 amending the act on counteracting domestic violence and certain other acts (Journal of Laws 2010, No. 125, item 842).
[28] Regulation of the Minister of Justice of 12 June 2003 on the detailed manner of exercising the powers and duties of probation officers (Journal of Laws 2014, item 989, consolidated text).
[29] Regulation of the Minister of Justice of 16 January 2012 on methods of testing for the presence of alcohol, narcotics or psychotropic substances in the body of the convict or perpetrator subject to custody or obliged to stop the use of alcohol or narcotic drugs or psychotropic substances, their documentation and verification (Journal of Laws of 2012, item 104).
[30] Regulation of the Minister of Justice of 24 June 2014 on the supervision of juve- niles (Journal of Laws of 2014, item 885).
[31] Regulation of 13 June 2016 of the Minister of Justice on the manner and procedure for the performance of the activities of probation officers in executive penal cases (Journal of Laws 2016 item 969).
* Uniwersytet w Białymstoku; starszy kurator zawodowy III ZKSS Sądu Rejonowego w Białymstoku [beata.goworko@uwb.edu.pl]
** Uniwersytet w Białymstoku; kurator zawodowy I ZKSS Sądu Rejonowego w Białymstoku [t.prymak@uwb.edu.pl]
Model instytucji nadzoru prewencyjnego w systemie zadań profilaktycznych kuratorów dla dorosłych
Abstrakt: Instytucja nadzoru prewencyjnego bazuje na znanych rozwiązaniach obecnych w obowiązującym prawie. W zamyśle jest to środek oddziaływania pozakarnego, który mógłby być stosowany przez sądy rodzinne w sytuacji wystąpienia przemocy w rodzinie. Nadzór ten nakładany byłby na osoby stosujące przemoc, wobec których działania podjęte przez grupy robocze Lokalnych Zespołów Interdyscyplinarnych byłyby nieskuteczne, a jej zachowania nie wypełniałyby znamion przestępstwa z użyciem przemocy popełnionego na szkodę najbliższych osób. Środek ten miałby na celu dodatkowo wzmocnienie oddziaływań podejmowanych przez członków wspomnianych grup roboczych. Wykonywany byłby przez kuratorów dla dorosłych, którzy są podmiotem wyspecjalizowanym w pracy z osobami dorosłymi występującymi prze- ciwko obowiązującemu porządkowi prawnemu. Instytucja ta poszerza katalog uprawnień ku- ratora sądowego dla dorosłych. Jednocześnie jest nowym rozwiązaniem, które daje nowe możliwości walki z przemocą w rodzinie.
Słowa kluczowe: nadzór prewencyjny, kurator sądowy, przemoc w rodzinie, „Niebieskie Karty”, Lokalne Zespoły Interdyscyplinarne.
Wprowadzenie
Zgodnie z art. 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych, kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-re- socjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wy- konywaniem orzeczeń sądu. Wychowawczo-resocjalizacyjny oraz profilaktyczny charakter zadań przewidzianych dla kuratorów sądowych ustawodawca podkreśla także w art. 147 § 2 ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszech- nych. Funkcją kuratorskiej służby sądowej w wymiarze sprawiedliwości jest zatem z jednej strony dostarczenie sądowi wiedzy o osobie, jej środowisku, zaburzeniach w jej społecznym funkcjonowaniu, niezbędnej do wydania adekwatnego orzecze- nia, z drugiej zaś pomoc podopiecznym sądu w ukształtowaniu lub odtworzeniu prawidłowych mechanizmów fun kcjonowania społecznego, zgodnych z ogólnie przyjętymi i obowiązującymi normami życia społecznego (Jedynak 2008, s. 65).
Tym samym postępowanie probacyjne powinno przybierać postać rozbudowanej formy pomocy i pracy socjalnej, aniżeli postać sankcji karnej, stając się alterna- tywą wobec jednostronnej jurystyczno-naprawczej wizji postępowania resocjaliza- cyjnego, tak typowego dla współczesnych systemów penitencjarnych (Ambrozik 2009, s. 113). Pomoc ta, odbywająca się w warunkach wolności dozorowanej ma na celu stworzenie skazanemu możliwości poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie i sprowadzać się do: zmiany postaw podopiecznego zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, eliminacji nastawień przeciwstawnych do tych ocze- kiwań oraz wyrównania opóźnień w rozwoju prospołecznej osobowości skazanego (Bałandynowicz 2016, s. 41).
Niestety w diagnozie kuratorskiej służby sądowej pedagodzy resocjalizacyj- ni, dostrzegają, że efekty realizacji przypisanej kuratorom funkcji humanizującej (Jedynak 2008, s. 65), sprowadzającej się maksymalizacji efektów oddziaływań o charakterze profilaktycznym i wychowawczo-resocjalizacyjnym, wciąż nie są w pełni zadawalające (Pytka 2005; Ambrozik 2016; Konopczyński 2006a; 2013;
2014; cyt. za Konopczyński 2019). Mimo deklaracji, że praca wychowawczo-reso- cjalizacyjna ma być priorytetem, w rzeczywistości „prym wiedzie jurystyczna wizja procesu resocjalizacji, zaś kuratorzy w świetle obowiązujących przepisów powo- łani są raczej do nadzorowania faktu wykonywania czy przestrzegania nałożo- nych środków niż »służą wzmacniającą i aktywizującą do pożądanego, zgodnego z normami prawnymi trybu życia«” (Ambrozik 2009, s. 112). Fakt ten dostrzegają również praktycy, z jednej strony akcentując, że realizacja przypisanej im funkcji resocjalizacyjnej jest najważniejsza, z drugiej zaś przyznając, że nie są w stanie jej skutecznie realizować, jako jedną z przyczyn tego stanu rzeczy podając nad- mierne obciążenie sprawami (Wójcik 2010, s. 243). Problemy związane z priory- tetowym postrzeganiem funkcji wychowawczo-resocjalizacyjnej kurateli sądowej
wybrzmiewają również w informacjach pokontrolnych organów nadzorczych, w których podkreśla się nadmiar sformalizowanych obowiązków skutkujących od- daleniem się kuratora od bezpośredniej pracy z podopiecznym (Najwyższa Izba Kontroli 2015).
Tymczasem katalog zadań instytucji i organów odpowiedzialnych za profilak- tykę oraz resocjalizację, do których należy kuratorska służba sądowa winien obej- mować zarówno określenie poziomu wykolejenia i szkodliwości społecznej czynu, podjęcie decyzji o odstąpieniu od nałożenia sankcji penalnych, a w ich miejsce poddaniu działaniom opiekuńczym, wspierającym i wzmacniającym, jak również stworzenie w środowisku klimatu akceptacji dla osoby sprawcy (Ambrozik 2016, s. 113). Oczywiście działania te nie mogą następować w oderwaniu od kontroli społecznej, istotne jest jednak by zwierały się one w oddziaływaniach wycho- wawczych czy opiekuńczych, aktywizujących zarazem jednostkę do pożądanych aktywności społecznych (Ambrozik 2009, s. 114).
W ten tok myślenia wpisuje się opisywany w niniejszym tekście model in- stytucji nadzoru prewencyjnego w systemie zadań profilaktycznych kuratorów dla dorosłych. Model ten uwzględnia rolę kuratora sprowadzającą się nie tylko do zadań o charakterze kontrolnym, ale również pedagogicznym, zgodnie ze stano- wiskiem Marka Konopczyńskiego (2012, s. 251), określającym problem patologii społecznych, a tym samym przestępczości, nie tylko w kontekście formalno-praw- nym, ale również pedagogiczno-wychowawczym, który w sposób pedagogiczny (wychowawczy, resocjalizacyjny) można próbować minimalizować i rozwiązywać.
Autorzy dostrzegają korzyści płynące z zaangażowania ich w działania ukierunko- wane na przeciwdziałanie przemocy w rodzinie nie tylko na etapie postępowania wykonawczego, ukierunkowanego na realizację orzeczonych warunków zastoso- wania określonego środka probacyjnego, ale już wcześniej, na etapie dostrzeże- nia problemu w rodzinie potencjalnego sprawcy zachowań przemocowych, gdzie należy wdrożyć oddziaływania profilaktyczne ukierunkowane na zapobieżenie popełnienia przestępstwa wypełniającego znamiona opisowe i ocenne określone w art. 207 kk (ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553 z późn. zm.).
Z uwagi na koncepcyjny charakter opracowania wśród źródeł znalazły się także obowiązujące akty prawne, które były inspiracją w stworzeniu opisanego poniżej modelu instytucji nadzoru prewencyjnego1.
1 Fragmenty prezentowanego tekstu stanowiły podstawę wystąpienia plenarnego wygłoszonego przez autorów tekstu w ramach konferencji naukowej „Obecność białostockiej myśli i działań w 100-le- ciu polskiej kurateli sądowej. Wiek doświadczeń – jak przekuć prawo w praktykę” na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku w dniu 15 listopada 2019 r.
Aktualny model rozwiązań w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie
Przemoc w rodzinie potocznie kojarzona jest ze znęcaniem się. Między wspo- mnianymi pojęciami zachodzą jednak duże różnice. Przemoc w rodzinie jest uwa- żana za negatywne zjawisko społeczne zdefiniowane w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2005 Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.), natomiast znęcanie się jest rodzajem przestępstwa wymierzonego przeciwko rodzinie i opiece (Rozdział XXVI Kodeksu karnego), które w obowiązu- jącym polskim Kodeksie karnym zostało opisane w art. 207 (Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Zabieg polegający na odrębnym spojrzeniu na zjawisko przemocy w rodzinie i przestępstwo znęcania się oraz przyjęciu odnoszących się do nich regulacji na gruncie dwóch różnych aktów prawnych, narzuca odmienne sposoby postępowania z osobami, które dopuszczają się tych negatywnie ocenia- nych zachowań.
W ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie „położono szczególny nacisk na rozwój profilaktyki, jako skutecznej formy pomocy w sytuacjach, gdy w rodzinie nie występuje jeszcze zjawisko przemocy, ale może być tym zjawiskiem zagrożona” (Rada Ministrów 2009). Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2010 Nr 125, poz. 842) została wprowadzona do ustawy procedura „Nie- bieskie Karty” (dalej: NK), która zgodnie z przyjętą definicją w art. 9d ust. 2 wspomnianej ustawy obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych ko- misji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty i ochrony zdrowia, w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie. Prace nad procedurą NK zainicjowała Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 1994 r. Swoim pomysłem zainteresowała stołeczną Policję, która co do zasady interweniowała najczęściej w sytuacji wystąpienia przemocy w rodzi- nie. Wspólne działania zaowocowały opracowaniem dokumentacji NK (Kozłowska 2015, s. 5). Umocowaniem procedury było wydanie przez Komendanta Głównego Policji zarządzenia nr 25 z dnia 10 listopada 1998 r. w sprawie sposobu przepro- wadzania interwencji domowej przez policjantów wobec przemocy w rodzinie pod nazwą „Niebieskie Karty”. Jednak dopiero wspomniane zmiany w 2010 r. w usta- wie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie spowodowały, że w 2011 r. zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz.U.
2011 nr 209 poz. 1245).
Koncepcja, o której mowa powyżej, miała na celu stworzenie odpowiednich warunków do systemowego i interdyscyplinarnego modelu pracy z rodziną, w któ-
rej występuje przemoc (Sasal 2005, s. 69). Model ten zakładał pracę metodą
„Lokalnych Zespołów Interdyscyplinarnych” (dalej: LZI), w skład których wcho- dzili przedstawiciele służb na co dzień zajmujących się działaniami pomocowymi.
Dlatego też kolejnym krokiem było powołanie LZI oraz grup roboczych2. Wspo- mniana metoda pracy zakładała, że w sytuacji zaangażowania wielu podmiotów na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie, nie tylko zwiększa się skuteczność podejmowanych oddziaływań na skutek objęcia rodziny kompleksową pomocą, ale także odpowiedzialność za podejmowane działania nie będzie ciążyła tylko na jednym podmiocie.
Umocowaniem LZI było wprowadzenie tej metody pracy do ustawy o przeciw- działaniu przemocy w rodzinie wspomnianą nowelą z 2010 r. Ustalony został skład LZI, do którego wchodzili przedstawiciele jednostek pomocy społecznej, Miejskiej/
Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (dalej: M/GKRPA), Policji, oświaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych oraz kuratorzy są- dowi. Skład grup roboczych został określony podobnie, z wyjątkiem takim, że obecność kuratora sądowego była fakultatywna i w praktyce wynikała z tego, czy dana rodzina znajdowała się aktualnie w zainteresowaniu sądu w ramach prowa- dzonego postępowania wykonawczego.
Zaznaczyć należy, że nowelizacja ustawy była podówczas postrzegana jako nowoczesne rozwiązanie prawne zgodne ze światowymi standardami z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, mimo że jej niektóre rozwiązania wzbu- dzały kontrowersje i dyskusję publiczną (Nowak 2012, s. 351).
Rola kuratora sądowego w procedurze NK
Oczekiwania wobec kuratorów sądowych, którzy są członkami grup roboczych są zawsze duże, a zwłaszcza w kontekście prawnej reakcji w obliczu niewłaściwe- go zachowania osób objętych procedurą NK. Bywa też tak, że często oczekiwania te wykraczają poza ustawowe umocowanie pracy kuratorów sądowych oraz poza zakres ich kompetencji (Jurczuk, Staniucha 2015, s. 121).
W celu wsparcia działań grup roboczych na przestrzeni lat wykształciła się praktyka zawiadamiania sądu rodzinnego przez LZI o występowaniu przemocy w rodzinie, w której wychowują się małoletnie dzieci, w celu poddania władzy rodzicielskiej stałej kontroli ze strony sądu poprzez zastosowanie nadzoru kura- tora rodzinnego (w ramach ograniczenia władzy rodzicielskiej). Zabieg ten ma
2 Metoda ta w województwie podlaskim była propagowana w ramach przeprowadzonego cyklu szkoleń z ramienia ROPS przy współpracy z Wydziałem Prewencji KWP w Białymstoku oraz Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie w Białymstoku w 2006 r. W skład zespołu szkolącego weszły podówczas:
z Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie – Anna Tuszyńska i Beata Goworko-Składanek oraz z Wydziału Prewencji KWP w Białymstoku – Joanna Lisowska i Edyta Sokół-Górecka.
na celu wzmocnienie oddziaływań podejmowanych przez grupy robocze poprzez wprowadzenie kolejnego podmiotu do rodziny, który będzie czuwał nad tym, aby nie doszło do naruszenia dobra dziecka, które już i tak zostało zagrożone przez fakt występowania przemocy w rodzinie. Poszerzenie kręgu osób zaangażowanych na rzecz zatrzymania przemocy w rodzinie w tym przypadku jest uzasadnione specyfiką zjawiska krzywdzenia dzieci, które jest tak złożone i wielowymiarowe, że jego ograniczanie i przeciwdziałanie mu wymaga zaangażowania wielu dys- cyplin i wielu różnych profesjonalistów. Dlatego też, współczesnym standardem działań w lokalnych systemach ochrony dzieci przed krzywdzeniem czy ogólniej – w działaniach wobec przemocy domowej – jest i powinno być w dalszym ciągu współdziałanie instytucji i służb w ramach zespołów wielodyscyplinarnych (Jarosz, Nowak 2012, s. 53).
Co do zasady, zadaniem kuratora rodzinnego jest wzmacnianie postaw wy- chowawczych rodziców, którym ograniczona została władza rodzicielska przez nadzór, wpływanie na poprawę wzajemnych relacji między członkami rodziny, kontrola sprawowanej opieki nad małoletnimi dziećmi oraz tego, czy rodzina za- pewnia odpowiednie warunki dzieciom do szeroko rozumianego prawidłowego rozwoju.
Kuratorzy rodzinni zazwyczaj są aktywnymi członkami grup roboczych, po- nieważ prawo nakłada na nich obowiązki przygotowania i wystąpienia do są- du z odpowiednio uzasadnionymi wnioskami w sprawie zmiany orzeczenia sądu w sytuacji tego wymagającej (zgodnie z § 5 pkt. 7 rozporządzenia Ministra Spra- wiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykony- wania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych, t.j.: Dz.U. 2014, poz. 989).
Narzędzia jakimi dysponuje kurator rodzinny sprawujący nadzór z racji ogranicze- nia władzy rodzicielskiej obydwojgu rodzicom czy też jednemu z nich w rodzi- nie objętej procedurą NK, w sytuacji braku poprawy warunków wychowawczych w środowisku małoletnich dzieci w związku z występowaniem przemocy w rodzi- nie, to: wystąpienie do sądu o wydanie dodatkowych zarządzeń ograniczających w postaci nałożenia na rodziców określonych obowiązków, np. podjęcia specjali- stycznej terapii czy zaprzestania stosowania przemocy, utrzymywania trzeźwości, jak też umieszczenia małoletnich dzieci w pieczy zastępczej. Kuratorzy rodzinni kierują także wnioski do innych podmiotów niż sąd, składają zawiadomienia do M/GKRPA o potrzebie wszczęcia i prowadzenia postępowania zmierzającego do nałożenia obowiązku leczenia odwykowego lub do prokuratury o możliwości po- pełnienia przestępstwa przez dorosłych członków rodziny, np. znęcania się czy innego przestępstwa z użyciem przemocy.
Kuratorzy rodzinni z racji pełnienia nadzoru nad sposobem leczenia osób uzależnionych od alkoholu, w sytuacji kiedy podłożem występującej przemocy w rodzinie jest nadużywanie alkoholu przez osobę objętą nadzorem, mogą wy- stępować z wnioskiem do sądu o zmianę sposobu leczenia z warunków ambula- toryjnych na stacjonarne.
Kurator rodzinny może pojawić się także w składzie grupy roboczej w związ- ku z prowadzeniem nadzoru nad osobą nieletnią. Wtedy jego działania są wy- mierzone w rodzica lub innego członka rodziny stosującego przemoc. Zgodnie z treścią § 9.2. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 2014 r.
w sprawie nadzoru nad nieletnim (Dz.U. 2014, poz. 855), kurator niezwłocznie zawiadamia sąd o zdarzeniach, które wymagają wydania zarządzeń opiekuńczych, w szczególności w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia nieletniego bądź in- nych osób, i jednocześnie podejmuje działania niezbędne dla uchylenia zagro- żenia. Może także występować z wnioskami do innych podmiotów niż sąd oraz zawiadamiać wspomniane już powyżej podmioty.
Oddziaływania grupy roboczej są także wzmacnianie przez obecność kurato- ra dla dorosłych, który sprawuje dozór nad osobą stosującą przemoc w związku z jej kryminalną aktywnością. W takiej sytuacji często kurator dla dorosłych jest podmiotem, który może podjąć dosyć restrykcyjne kroki, w sytuacji kiedy osoba stosująca przemoc, a zarazem objęta dozorem kuratora sądowego, w dalszym cią- gu nie powstrzymuje się od aktów przemocy wobec osób najbliższych, zmierzające do wystąpienia do sądu z wnioskiem o podjęcie warunkowo umorzonego postępo- wania karnego czy zarządzenie wykonania warunkowo zawieszonej kary, jak tak- że odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary.
Zaznaczyć należy, że zawodowi kuratorzy dla dorosłych w ramach sprawowanego dozoru wobec sprawcy przemocy w rodzinie mają prawny obowiązek uczestnictwa w posiedzeniach zespołu interdyscyplinarnego i grupy roboczej (Rozporządzenie 2016, § 16.1.5).
Pamiętać należy jednak, że procedura NK jest prowadzona także w rodzi- nach, które nie znajdują się w zainteresowaniu sądu. Są to rodziny, w których do przemocy dochodzi między dorosłymi jej członkami, np. osobą stosującą przemoc wobec starszego rodzica lub starszych rodziców jest dorosłe dziecko czy też do przemocy dochodzi w małżeństwach/związkach konkubenckich, w których mał- żonkowie/konkubenci mieszkają tylko we dwoje, jak także do przemocy docho- dzi między dorosłymi spokrewnionymi osobami, np. wspólnie zamieszkującym rodzeństwem. W takich sytuacjach zmniejszają się możliwości podejmowanych oddziaływań zarówno wobec osób doznających przemocy, jak i ją stosujących.
W takich sytuacjach skład grupy roboczej jest znacznie okrojony i wchodzi do niej zazwyczaj tylko dzielnicowy oraz pracownicy socjalni do spraw przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Możliwości instytucjonalnego oddziaływania oraz kontroli tym samym znacznie się zmniejszają.
Do słabych stron procedury zaliczyć także należy, że pracownicy socjalni ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie swoje czynności podejmują wyłącznie w godzinach pracy, przykładowo w Białymstoku między godziną 7.30 a 15.30, po- za poniedziałkiem, kiedy MOPR pracuje do godz. 17.00. Ograniczony czas pracy prowadzi do tego, że pracownik socjalny może się nie spotkać z osobą, w którą jest wymierzona procedura, zwłaszcza jeżeli jest ona obecna w domu dopiero po
godzinie 17.00. Słabą stroną procedury jest także to, że nie obejmuje ona osób między 17 a 18 rokiem życia, które dopuszczają się przemocy wobec najbliższych.
Model instytucji nadzoru prewencyjnego
Najwyższa Izba Kontroli (dalej: NIK) oceniła negatywnie skuteczność zadań re- alizowanych dotychczas przez administrację publiczną w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Raport kontrolerów uwypuklił znaczące rozbieżności między zakładanymi celami znowelizowanej ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciw- działaniu przemocy w rodzinie, jak również przepisów wykonawczych w postaci rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie procedury NK a ich funkcjonowaniem w codziennej praktyce. Wyniki kontroli podkreślają małą skuteczność w doprowa- dzaniu do trwałego usuwania przemocy, która wynika przede wszystkim z nie- wystarczającej pomocy specjalistycznej oraz braku skutecznych metod w zakresie nakłaniania sprawców do udziału w procedurze NK (Najwyższa Izba Kontroli 2016, s. 10). Okazuje się, że w jednostkach objętych kontrolą NIK jedynie 2–3% spraw- ców przemocy przystąpiło do oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, zaś generalnie na wezwanie przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego odpowiedziało tylko 10–20% sprawców przemocy w rodzinie (Najwyższa Izba Kontroli 2016, s. 83–84).
Mając na uwadze zwłaszcza wspomniany przez raport NIK brak skutecznych metod w zakresie nakłaniania sprawców do udziału w procedurze należałoby za- stanowić się nad wprowadzeniem do procedury nowych rozwiązań. Szczególnie, że obowiązujący stan prawny nie zapewnia wystarczających narzędzi dla człon- ków grup roboczych, poza tymi, w jakie są wyposażeni z racji wykonywanych przez nich funkcji zawodowych. Sama procedura w głównej mierze opiera się na pozaprawnych środkach oddziaływania, polegających na budowaniu u sprawcy pozytywnej motywacji do zaprzestania stosowania przemocy i poddania się od- działywaniom ze strony grupy roboczej. Prawne środki reagowania ograniczają się do skierowania wniosku o wszczęcie i prowadzenie procedury zmierzającej do nałożenia zobowiązania do poddania się leczeniu odwykowemu, ewentualnie w przypadku, gdy w rodzinie są małoletnie dzieci, do powiadomienia sądu ro- dzinnego, czy w ostateczności zawiadomienia organów ściągania o popełnieniu przestępstwa znęcania się lub innego z użyciem przemocy. W celu poszerzenia katalogu prawnych środków reagowania, zwłaszcza w sytuacji braku możliwo- ści skutecznej współpracy ze sprawcą czy też odroczenia momentu zainicjowania postępowania karnego przez LZI, proponowanym przez Autorów rozwiązaniem jest nadzór prewencyjny, autorska koncepcja polegająca na wprowadzeniu do pro- cedury NK kuratora sądowego dla dorosłych na wniosek przewodniczącego LZI skierowany do sądu rodzinnego.
Nadzór prewencyjny, poprzedzony wydaniem przez sąd rodzinny prawomoc- nego postanowienia o zastosowaniu tej formy profilaktyki względem sprawcy
przemocy w rodzinie, wykonywany byłby, jak już zostało to wspomniane, przez kuratorów sądowych – zawodowych i społecznych sprawujących swe funkcje w sprawach należących do właściwości wydziałów karnych, podmiotów wyspe- cjalizowanych w pracy z osobami dorosłymi występującymi przeciwko obowią- zującemu porządkowi prawnemu oraz realizującym zadania z zakresu szeroko pojętej profilaktyki. Jak stwierdza bowiem Marek Konopczyński (2006b, s. 111–
–114) w pracy podmiotów służby probacyjnej należy uwzględniać te koncepcje resocjalizacji, które koncentrują się na poszukiwaniu i rozwijaniu u podmiotów potencjałów rozwojowych, które tworzą szansę na wykreowanie zupełnie nowej, odmiennej od dotychczasowej tożsamości indywidualnej i społecznej.
Przepisy mocujące tę instytucję powinny znaleźć się w ustawie o przeciwdzia- łaniu przemocy w rodzinie. W założeniu, kurator miałby być wyposażony w zin- stytucjonalizowane, a tym samym realne, środki oddziaływania na osoby objęte procedurą, o czym w dalszej części artykułu. Powinny zostać zawarte w ustawie także przepisy przewidujące możliwość występowania przez kuratora z odpowied- nimi wnioskami w ramach specjalnej czy też uproszczonej procedury, na mocy której organy ścigania byłyby zobowiązane do podjęcia w krótkim czasie działań zmierzających do pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy przemocy.
Pozostaje wyjaśnić jeszcze dlaczego nadzór prewencyjny powinien orzekać sąd rodzinny. Po pierwsze, dlatego że instytucję tę traktuje się jako środek oddziały- wania pozakarnego. Po drugie, przemoc w rodzinie, określana jako negatywne zjawisko społeczne, dotyka członków rodziny sprawcy, a tym samym pozostaje w kręgu spaw rodzinnych. Po trzecie, inspiracją dla wspomnianej koncepcji by- ła instytucja nadzoru nad osobami uzależnionymi od alkoholu, w stosunku do których sąd orzekł obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, która została wpisana do ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, a w przedmiocie której orzeka również sąd rodzinny.
Zadania kuratora dla dorosłych w nadzorze prewencyjnym
Katalog uprawnień i obowiązków kuratora sądowego dla dorosłych, a zwłasz- cza ogólny ich zarys, konstytuuje ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. 2001 Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) a precyzuje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2016 r. w sprawie sposobu i trybu wykonywania czynności przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wyko- nawczych (Dz.U. 2016, poz. 969). Akt ten opisuje również tryb postępowania wobec osoby, która dopuściła się przestępstwa określonego w trybie art. 207 kk, względem której sąd zastosował jeden ze środków probacyjnych oraz oddał go w okresie próby pod dozór kuratora sądowego. Katalog obowiązków kuratora wobec sprawcy przemocy w rodzinie określony w § 16 ust. 1 rozporządzenia obejmuje następujące obowiązki:
