Przegląd Humanistyczny 2019/2 (465) - Ewa Paczoska - ebook – Ibuk.pl

1Virginia Woolf, Krzywa wieża, w: eadem, Eseje wybrane, przeł. Magda Heydel, wyb. i oprac.

Magda Heydel, Roma Sendyka, posłowie Roma Sendyka, Kraków: Karakter 2015, s. 120–121.

2Virginia Woolf, Godziny w bibliotece, w: eadem, Eseje wybrane, s. 53.

PRZEGLĄD HUMANISTYCZNY 2, 2019

A R T Y K U Ł Y

Ewa Paczoska

(Uniwersytet Warszawski)

DŁUGIE ŻYCIE JANE AUSTEN

Do refleksji na temat twórczości autorki Dumy i uprzedzenia zachęciła au- torów tekstów zamieszczonych w tym numerze „Przeglądu Humanistycznego”

niedawna, bo przypadająca w roku 2017, dwustuletnia rocznica śmierci pisarki.

To na pewno dobra okazja zarówno do nowych lektur Jane Austen, jak i dla do- ciekań na temat fenomenu jej popularności i stałej obecności w kulturze różnych obiegów, czytelniczych półek i mediów.

Utwory Austen mają swoje ważne miejsce nie tylko w dziejach prozy XIX, ale także XX i XXI wieku. Do inspiracji jej twórczością przyznawali się tacy pi- sarze wyznaczające szlaki rozwoju powieści, jak: Gustave Flaubert, Elizabeth Gaskell, George Eliot, Edith Wharton, Oscar Wilde, Henry James czy Virginia Woolf. Ta ostatnia wielokrotnie podkreślała, że czuje się z Austen związana w sposób szczególny. W napisanym niedługo przed śmiercią eseju Krzywa wieża (1940) przekonywała:

Książki pochodzą od książek, tak jak rodziny pochodzą od rodzin. Niektóre wywodzą się od Jane Austen, inne od Dickensa. Podobne są do swych rodziców; ale też się od nich różnią, tak jak dzieci i tak jak dzieci buntują się przeciwko nim. Być może łatwiej będzie zrozumieć współczes- nych pisarzy, kiedy się spojrzy na ich przodków¹.

W cytowanym fragmencie związek literatury z tradycją to fenomen dynamicz- ny – zawiera w sobie bowiem i akceptację, i twórczą negację, która jednak nie oznacza definitywnego odrzucenia rodzinnego kręgu. W swoich esejach w tonie najwyższego szacunku pisarka mówi o tych twórcach sobie współczesnych, którzy potrafili, jak np. jej zdaniem Henry James, wykorzystać doświadczenia literackich przodków dla stworzenia nowych artystycznych jakości. Ta nowa literatura, która zagląda w „otchłanie” psychiki, sprawia też, jak podkreśla Woolf, że dziś mamy

„przenikliwszy wzrok” dla klasyków, jaśniej widzimy ich wysiłki wiodące do

stworzenia w literaturze obrazu prawdziwego życia

. Pisanie i czytanie jest w kon-

cepcjach Woolf procesem ciągłej wymiany, do której zachęca tylko naprawdę wielka

literatura. Do jej dzieł pisarka bez wątpienia zaliczała powieści autorki Dumy

8

3Piszę o tym więcej w szkicu: Zapomnianym tropem uważności. Virginia Woolf czyta Jane Austen, w: Ewa Paczoska, Lekcje uważności. Moderniści i realizm, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2018, s. 227–241.

4Virginia Woolf, Jane Austen, w: eadem, Pochyła wieża. Eseje literackie, wyb. i oprac. Aleksandra Ambros, przeł. Aleksandra Ambros, Ewa Życieńska, Warszawa: Czytelnik 1977, s. 116–117.

5Pam Morris, Jane Austen, Virginia Woolf and Wordly Realism, Edinburgh: Edinburgh University Press 2017, s. 2–3. Autorka w kolejnych rozdziałach analizuje porównawczo następują- ce powieści obu pisarek: Sense and Sensibility – Mrs Dalloway, Emma – The Waves, Persuasion – The Years.

6Ibidem, s. 22–23.

7Zob. Jane Austen in Context, red. Janet M. Todd, Cambridge: Cambridge University Press 2005.

i uprzedzenia, czując się, jak wynika też z cytowanego przeze mnie na początku fragmentu, członkinią „rodziny Jane”

.

Manifestacja bezwarunkowego podziwu dla autorki Perswazji w bardzo wielu esejach i wypowiedziach autobiograficznych Woolf za każdym razem sprawia wrażenie wyjątkowe. Dwudziestowieczna pisarka ma wielu mistrzów, ale mówi o nich chłodno, z obiektywizującym dystansem – podczas gdy o Austen wspomina zawsze ciepło, z entuzjazmem i empatią. Głębokie współczucie dla zbyt wcześnie uciętej biografii i przerwanej twórczości widać zwłaszcza w znanym eseju o Austen.

Mamy tu do czynienia z uderzającą prognozą przemian jej twórczości, gdyby pisar- ka nie odeszła tak młodo. W 1817 r., stwierdza Woolf, Austen była gotowa, by odmienić oblicze własnej twórczości i powieści w ogóle.

Natręctwo wydawców ani pochlebstwo przyjaciół nie zdołałoby jej pchnąć do niechlujstwa czy nieszczerości. Ale wiedziałaby więcej. Jej poczucie bezpieczeństwa zostałoby zachwiane. Ton komediowy zostałby zmącony. [...] Obmyśliłaby metodę tak samo przejrzystą i zwartą, ale głębszą i sugestywniejszą, dla przekazania nie tylko tego, co ludzie mówią, ale i tego, co pomijają milcze- niem, nie tylko tego, czym są, ale i czym jest życie. [...] Jej satyra, stosowana bardziej umiarkowanie, stałaby się ostrzejsza i surowsza. Jane Austen byłaby prekursorką Henry Jamesa i Prousta⁴

– a także oczywiście samej Woolf.

Jej zachwyty nad twórczością pisarki, w której widziała swoją bezpośrednią poprzedniczkę w tworzeniu nowoczesnej powieści, czytano najczęściej w kon- tekście lektury feministycznej, często jakby biorąc w nawias perspektywę arty- styczną. A jest ona w opiniach autorki Fal równie ważna, co optyka „siostrzaności”.

Dzisiaj historia literatury coraz bardziej docenia (i udowadnia) innowacyjność powieści Austen. Jako przykład jej wysokiej świadomości warsztatu artystyczne- go przypomina się choćby Opactwo Northanger, oparte na wyrafinowanej grze z konwencją powieści gotyckiej. Nie przypadkiem Pam Morris porównuje tę grę ze strategiami stosowanymi przez Woolf w jej wczesnej powieści Pokój Jakuba, w której ta dialoguje z gatunkami klasycznej biografii oraz „Bildungsroman”

. Równie istotne wydają się interpretacje, które wskazują na fakt, iż utwory Austen zapisują najważniejsze przemiany nowoczesnego podmiotu i ich konsekwencje.

Jak udowadnia Morris, w tej twórczości stykają się ze sobą dwa pojęcia „jaźni”:

jako indywidualnej wrażliwości i jako swoistej „wewnętrzności”

. Zainteresowa-

nie budzi też dziś społeczny horyzont powieści Austen, na pozór ograniczony do

niewielu przykładów i rysów, w istocie pokazujący np. głębokie przemiany układów

klasowych w Anglii oraz wagę perspektywy ekonomicznej dla ich redefinicji

.

Długie życie Jane Austen

9

8Katrine Marçal, Who Cooked Adam Smith’s Dinner? A Story about Women and Economies, New York: Pegasus Books 2015.

9Zob. Elżbieta Koziołkiewicz, „Ciocia Jane żałuje” – recepcja twórczości i postaci Austen w późnej epoce wiktoriańskiej oraz na przełomie XX i XXI wieku, w: Wiktorianie nad Tamizą i nad Wisłą, red. Ewa Paczoska, Aleksandra Budrewicz, Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersy- tetu Warszawskiego 2016, s. 149–162.

10Zob. Dagny Kurdwanowska, Miłość od drugiego wejrzenia, „Papermint. Magazyn o książkach”

2012, nr 3–4, s. 14–18.

Austen w swoich powieściach wykorzystuje w istocie skromną perspektywę obserwacji wyznaczaną przez możliwości uczestnictwa w życiu społecznym przez pannę, niezamożną i niepewną swojej przyszłości. Bohaterka ta, świadoma te- go, że jest podmiotem społecznie słabym, wykorzystuje jednak każdą okazję (jak np. błaha salonowa rozmowa) do poszerzenia swojej wiedzy i, jednocześnie, do negocjacji swojej tożsamości i swojego statusu. Dzięki temu to ona jako pierwsza rejestruje zmiany, które zachodzą w pejzażu społecznym, np. w definiowaniu męskości, kobiecości i władzy. Bohaterki Austen to szczególne sejsmografy no- woczesności, czułe na każdy przykład tego, co Charles Baudelaire nazywał

„nowoczesną metamorfozą zjawisk”. Powieści Austen, choć wykorzystują struk- tury romansowe, w centrum zainteresowania stawiają w istocie nie miłość, lecz takie zjawiska, jak: kłamstwo społeczne, przemoc symboliczna, stereotypy i ich kon- sekwencje w działaniu, zagadki międzyludzkiej komunikacji. Głównym tematem powieści Rozważna i romantyczna wydaje się np. idealizm i jego pułapki. Na tej płaszczyźnie rozgrywa się zarysowana w tytule opozycja między dwiema siostra- mi. Marianne, kierowana romansowymi wyobrażeniami miłości, okazuje się bez- radna wobec społecznych układów, których sensu nie rozumie. Idealizm czyni z niej ofiarę społeczeństwa, w którym małżeństwo jest decyzją o charakterze rynko- wym. W pełni świadoma tych mechanizmów jest natomiast Elinor, która układa własny poradnik przetrwania. Perspektywa ekonomiczna ujawniająca się w życiu bohaterek Austen wciąż wydaje się interesująca również dla współczesnych ba- daczy relacji między ekonomią a płcią

, a także – ekonomią i literaturą.

Równie wartym uwagi, a całkiem oddzielnym fenomenem jest recepcja au- torki Dumy i uprzedzenia poza półkami z napisem „dzieje powieści XIX wieku”

czy high modernism. Niezmiennie fascynuje jej osoba – już właściwie od publi-

kacji w roku 1869 biografii pióra jej siostrzeńca Jamesa Edwarda Austen-Leigh

(The Memoir of Jane Austen)

. Kolejne fale zainteresowania biografią i twór-

czością pisarki rozbudzały i wciąż rozbudzają adaptacje filmowe i telewizyjne

jej powieści – żeby wspomnieć tylko słynne ekranizacje: Dumy i uprzedzenia

z 1940 roku (z Laurence’em Olivierem i Greer Garson), Rozważnej i romantycz-

nej z 1995 roku (z Emmą Thompson i Kate Winslet) oraz serial BBC nakręcony na

podstawie Sense and Sensiblity. Adaptacje te uczyniły z Jane Austen bohaterkę

popkultury, zachęcając do kolejnych lektur, reinterpretacji, ale także przeróbek jej

twórczości oraz do tworzenia sequeli jej powieści. Ich bohaterowie i struktury

fabularne trafiły do utworów z różnych kręgów i półek, jak powieść sensacyjna,

kryminalna, horror (np. Duma i uprzedzenie i zombie Setha Grahama Smitha) czy

powieści z odmiany soft porno. Tysiące czytelników i miłośników tej twórczości

tworzy wciąż alternatywne wersje jej dzieł w internecie, którego Austen stała się

prawdziwą gwiazdą

. Ciekawą odsłoną recepcji stał się globalny sukces powieści

10

11Zob. Anna Martuszewska, Joanna Pyszny, Romanse z różnych sfer, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2003 oraz Joanna Pyszny, hasło Dziennik Bridget Jones, w: Słow- nik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej 2006.

12Zob. Przerabianie XIX wieku, red. Ewa Paczoska, Bartłomiej Szleszyński, Warszawa: Państwo- wy Instytut Wydawniczy 2011.

Helen Fielding Dziennik Bridget Jones. O fenomenie popularności tej książki pi- sało już wielu socjologów i antropologów kultury, zwłaszcza w kontekście różnie pojmowanej „feminizacji” kultury współczesnej. Przez powieść Fielding bohate- rowie Austen trafili do kręgu nazywanego przez Anglosasów chicklit („literatura dla laseczek”) – w tym także na półkę polskiej „literatury na obcasach” (żeby wspomnieć choćby Dziennik Brygidy Janowskiej)

.

Te wszystkie kręgi obecności Austen i formy zapośredniczenia we współ- czesnej kulturze odsyłają, z jednej strony, do źródeł dzisiejszych mód literackich, ulokowanych w obszarze ponowoczesnej nostalgii za przeszłością, ale też cha- rakterystycznego upodobania do przeróbek, powtórek i przebieranek. Od kilku dekad w kręgu anglosaskim, a co najmniej od dwóch także w literaturze polskiej, widoczne jest szczególne zainteresowanie dla dziewiętnastowieczności

. Moda na wiek XIX w literaturze (ponowoczesne „powieści wiktoriańskie” piszą zresztą często badacze epoki, jak np. Janet Winterston), filmie, serialach telewizyjnych, komiksach (żeby wspomnieć choćby klasyczną już Ligę niezwykłych dżentelme- nów) czy fashion shows jest także ramą dzisiejszej recepcji Jane Austen. Ale oczywiście nie tylko – bo ta twórczość wydaje się w sposób szczególny otwarta na rozmaite rekontekstualizacje. Zawdzięcza to m.in. połączeniu formy romansu z rozsadzającą ją nowoczesną ironią oraz niekonwencjonalnym zabawom z po- wieściowymi schematami.

Celem rozpoznań autorów tekstów zamieszczonych w tym numerze „Prze-

glądu Humanistycznego” jest zatem wskazanie różnych możliwości interpretacji

utworów Austen i rozmaitych kontekstów tego pisarstwa, głównie tych wynika-

jących z badań nad nowoczesnością i dziejami nowoczesnego podmiotu. Także –

ciekawych i czasem zaskakujących powinowactw. Ważna pozostaje też sprawa

Jane Austen i historii powieści angielskiej i polskiej XIX wieku, rozgrywająca

się pomiędzy adaptacją a innowacją. Autorów interesują również dialogi z autorką

Dumy i uprzedzenia oraz nawiązania obecne w kulturze najnowszej. Chcieli-

byśmy, aby ten rocznicowy namysł nad twórczością Austen i fenomenem jej re-

cepcji zdynamizował także obszar badań porównawczych z jednej strony, nad

związkami literatury angielskiej i polskiej XIX wieku, a z drugiej – nad obecnością

dziewiętnastowieczności jako tekstu kultury współczesnej.