R O C Z N I K I F IL O Z O F IC Z N E T o m X X V I , ze s z y t 3 — 1978
Z Y G M U N T H A J D U K
T RAD YCYJN Y I DESKRYPTYW NY SPOSÓB REKONSTRUOW ANIA TEORII EM PIRYCZNYCH *
I. T E O R IA J A K O A U T O N O M IC Z N A JE D N O S T K A A N A L IZ M E T O D O L O G IC Z N Y C H
Za podstawowe kategorie na ukotwór czego organizowania doświadcze
nia z jednej strony oraz analiz metodologicznych z drugiej uważano ko
lejno pojęcia (np. A. N. Whitehead, E. Cassirer), zdania przyjm ujące postać zdań spostrzeżeniowych, hipotez oraz praw empirycznych (przed
stawiciele standardowego empiryzmu logikalnego) oraz złożone z nieje
dnorodnych elementów teorie bądź ich zespoły czy też tzw. superteorie w postaci paradygmatów lufo programów badania naukowego (niektórzy przedstawiciele neopozytywiizmu, K . Popper i neopopperyści).
Mając na uwadze większą podatność teorii na modyfikacje, indukowa
ne w głównej mierze poszerzaniem jej doświadczalnego zasięgu, trakto
wano najdłużej prawa empiryczne za wyróżniony i istały składnik wiedzy naukowej
Ostatnio dokonało się przesunięcie metodologicznej refleksji z praw lub ich koniurnkcji na teorie, rozpatrywane pierwotnie w izolacji, później zaś łącznie iz szerszymi fragmentami określonej dyscypliny naukowej.
Analizuje się je jako podstawowe jednostki strukturalne teoretycznie za
awansowanej gałęzi wiedzy oraz jako naczelne nośniki treści empirycznej.
Taka zmiana przedmiotu metodologicznych dociekań dokonała się dla kilku powodów. Zatrówno problematyka odróżnienia term inów obserwa
cyjnych i teoretycznych,' ich referentów oraz modeli, jak też kwestie prze
widywania i wyjaśniania, zwłaszcza teoretycznego, są zrelatywizowane do teorii. Podobnie ma się rzecz z zagadnieniem faktualnego (empirycz
nego) d teoretycznego uzasadniania i uznawania wraz z zagadnieniem sensu poznawczego i doświadczenia, a także z zagadnieniem eksperymentów słu
żących testowaniu lufo aplikacji teorii. Jej elementami są hipotezy i prawa empiryczne. Teoria dostarcza nie tylko możliwych odpowiedzi na całą
* A rty k u ł ten jest częścią większej całości.
1 P. C a w s. A Reappraisal of the Conceptual Scheme of Science.' „Philosophy of Science” 24: 1957 s. 221; H. F e i g l . Beyond Peaceful Coexistence. W : Minnesota Studies in the Philosophy of Science. Vol. 1— 5. M inneapolis 1962— 1970 — Vol. 5 s. 8;
B. G a w ę c k i . Hipotezy w fizyce. „Roczniki Filozoficzne” 6: 1959 s. 153.
klasę (pytań, ale generuje także zespoły nowych problemów. Jeśli zaś metodologią fizyki uprawiać opierając się na logice systemów formalnych, wtedy teoria stanowi jednostkę w miarę autonomiczną 2.
Wprawdzie problematyka teorii stoi w centrum zainteresowania filo
zofii nauki, nie dysponujemy jednak ogólnie przyjętą definicją tego po
jęcia lub kryteriam i identyfikacji te o rii3. Ten brak jeist w pewnej mierze wynikiem nie ukonstytuowanej jeszcze metateonii, konstruowanej w filo
zofii nauki traktowanej jako metamauka. Metateorie w sensie technicznym występują jedynie w metaimatematyce i metalogice4. Do problematyki metateoretycznej nauk przyrodniczych przyjęło się zaliczać kompleks zagadnień typu syntaktyciznego (logiko-matematyczna struktura bądź for
malizm teorii), semantycznego (jej zawartość, treść, interpretacja), prag
matycznego (jej zasadność, uznawanie i aplikacja), jak też filozoficznego (ontologiczno-episternologiczne założenia teorii)5. Taka problematyka by
wa rozpatrywana nie tylko statycznie, atemporalnie, ale i dynam icznie6.
Spośród znanych współcześnie sposobów rekonstruowania teorii empi
rycznych przedstawimy w itym artykule ujęcie tradycyjne i deskryp- tywne.
I I. T R A D Y C Y JN E U JĘ O IA T E O R II E M P IR Y C Z N Y C H 7
Jest ono typowe dla wielu przedstawicieli empiryzmu logicznego. Wraz z ewolucją neopozytywiamu uległy również zmianom sposoby rekonstru
owania teorii empirycznych. Wynikiem tych m odyfikacji jest pokaźna
8 C a w s, jw . s. 223; L. S c h a f e r. Erfahrung u n d Konvention. S tuttgart 1974 s. 2012; F. S u p p e. The Search for Philosophic U nderstanding of Scientific Theories.
W : The Structure of Scientific Theories. Urlbama 1974 is.,3; E. A. M a m c z u r. Proble- m a wybora tieorii. Moskwa 1975 s. 179; J. S u c h. R ola teorii w poznaniu naukow ym .
„Zagadnienia Naukoznawsitwa” 13: 1977 nr 1 s. 7; t e n ż e . Czy istnieje experim entum crucis? W arszaw a 1975 s. 413— 414; J. Ż y t k o w. S tru k tu ra teorii fizycznej a relacje redukcji i korespondencji. W : Zasada korespondencji w fizyce a rozw ój n auki. W ar
szawa 1974 s. 235.
8 D. S h a p e r e . Scientific Theories and their Dom ains. W : The Structure s. 566;
W. D i e d e r i c h. S tru ktur und D yn am ik wissenschaftlicher Theorien. „Philosap- hische R undschau” 21: 1975 s. 209.
4 K. A j d u k i e w i c z . Metodologia i m etanauka. W: Języ k i poznanie. T. 2.
W arszawa 1965; A. T a r s k i. Logic, Semantics, M etam athem atics. O x lord 1956;
H. R a s i o w a , R. S i k o r s k i . The M athem atics of M etam athem atics. W arszaw a 1963.
6 M. B u n g e . Metatheory. W : Scientific Thought. The Hague 1972 s. 227 n.n.
Początkowo podejm ow ano głów nie problem atykę typu syntaktycznego. D la przykładu por. J. H. W o o d g e r . The Techniąue of Theory Construction. W : Toward an In ter
national Encyclopedia of TJnified Science. Chicago 1970 s. 456— 458.
6 H. F. S p i n n e r . Theorie. W : H andbuch philosophischer Grundbegriffe. Miin- chen 1974 s. 1487.
1 Nazwa- ta jest odpow iednikiem pochodzącego od P u tn a m a i przyjętego w lite
raturze w yrażenia „received view on theories”. Por. H. P u t n a m . W hat Theories are not. W : Logic Methology and P hilosaphy of Science. Eds. E. Nagel; P. Suppes, A. Tarski. Stanford 1962 s. 240.
DWA SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH 23
licziba wersji interesującego nas problemu, jakie (pojawiły się w ramach tego stanowiska, nazywanego również ortodoksyjnym (Th. Kisiel, G. John
son), standardowym (C. G. Hempel). Mamy tu na uiwadze takich autorów jak F. S. C. N orthrop8, H. Margenau 9, R. B. Braitehwaite10, G. Berigmann u , E. N agel12, H. Reichemlbach1S. Wszyscy oni są w mniejszym lub większym stopniu spokrewnieni z pozytywistyczną tradycją iw kwestii logicznej rekonstrukcji struktury teorii empirycznych. R. iCarnap i C. G. Hempel będą iwioidącyimi autorami przy przedstawieniu tego zagadnienia u . Są oni nie 'tylko czołowymi przedstawicielami neopozytywizmu, lecz także wspomniana wyżej ewolucja dokonała się w kolejnych ich publikacjach.
Przy standardowej rekonstrukcji teorii empirycznych spełnione być mniszą pewne warunki:
1. Teoria i odpowiednio, jej irachutnek logiczny K są sformułowane w języku pierwszego rz^du L z identycznością, do którego są dołączone niekiedy operatory tmodałme ,5.
2. Pozalogiczne stałe pierwotne tego języka należą do dwu rozłącznych zbiorów V0 i VT. W słowniku V0 są zawarte term iny dhsenwacyjlne. Słow
nik V T zawiera term iny teoretyczne.
3. Dla L oraz K wyróżnione są itrzy podzbiory: a) W języku obserwa
cyjnym L 0 w ystępują jedynie 'terminy słownika Vo iz pominięciem kwan
ty fikatoró w i operatorów modalnych. W języku Lo jest zbudowany rachu
nek K 0. Terminy spoza słownika obserwacyjnego tego języka, czyli terminy wtóime, są zdefiniowane explicite w rachunku K 0; b) Logicznie poszerzony język obserwacyjny L 0’ nie zawiera terminów teoretycznych i jest zfoudowany z Lo łącznie z kwantyfikatoraimi i operatorami modal- nym i języka L. iZlbuidowany w tym 'języku rachunek K 0’ -jest zawężeniem rachunku K do języka Lo’; tc) Język teoretyczny LT, w którym występują jedynie terminy słownika Vt- W tym języku jest zbudowany rachunek K t - Każdy z języków wymienionych w punktach a), fo), c) zawiera również amienine ipredykatowe oraz funkcje, odrębne dla przypadku a), b) oraz c).
8 The Logic of the Sciences and the H um anities. N ew Y ork 1947.
9 The N aturę of Physical Reality. N ew Yorik 1950.
10 Scientific E x planation. N ew Y o rk 1953.
11 P hilosophy of Science. M adison 1957.
18 The S tructure of Science. N ew Y o rk 1961.
13 Pow stanie filo zo fii naukow ej. W arszaw a 1960.
14 R . C a r n a p . Foundations of Logic and Mathem atics. W : Toward an In te r
national s. 193— 211; t e n ż e . The Methodological Character of Theoretical Concepts.
W : M innesota Vol. 1 s. 38— 76; t e n ż e . Philosophical Foundations of Physics. New Y o rk 1966 rozdz. V; C. G. H e m p e l . The Theoretician’s D ilem m a. W : Aspects of Scientific E zpla n a tio n . N ew Y o rk 1965 s. 182— 185; t e n ż e . Im plicatio ns of C arnap’s W o rk for the Philosophy of Science. W : The Philosophy of R u d o lf C arnap. L a Salle 1963 s. 692 nn. W późniejszych pracach H em pel w prow adza szereg m od yfikacji do zagadnienia s tru k tu ry teorii empirycznych.
is O d g ry w ają one rolę ze w zględu n a elem ent kontrfaktyczności.
Należy również dodać, że do L należą również zdania mieszane, w których występuje co najm niej jeden term in obserwacyjny i teoretyczny.
4. Interpretacja semantyczna języka L 0 oraz obudowanych w tym języku rachunków spełnia dwa warunki: a) Przedmioty, zdarzenia, ich własności i relacje stanowiące dziedzinę tej interpretacji są 'wprost olbser- wowalne; b) Każda wartość zmiennej języka Lo m usi być denotowana przez odpowiednie wyrażenie tego języka. Dołączenie dodatkowych reguł do tego rodzaju interpretacji semantycznej dla L0 i K 0 wyznacza interpre
tację dla Lo’ i Ko’. Interpretację d'la Lo i Ko daje się skonstruować w ten sposób, by stanowiła częściową interpretację semantyczną dla L oraz K.
Ta ostatnia ma pełnić funkcję obserwacyjnej interpretacji semantycznej dla L i K 16.
5. W częściowej interpretacji terminów teoretycznych i zawierających je zdań języka L występują dwa 'rodzaje postulatów. Są to mianowicie teoretyczne postulaty T (w postaci aksjomatów 'teorii, jej formalizmu lub praw sformułowanych w postaci zdań uniwersalnych), w których wystę
pują wyłącznie terminy słownika VT oiraz postulaty (reguły) C, jako zda
nia mieszane. Reguły C spełniają warunki: a) Ich zbiór jest skończony;
b) Są logicznie zgodne z T; c) Występują w nich tylko terminy teoretyczne i obserwacyjne; d) Terminy te występują w nich na sposób istotny, czyli żaden z postulatów C nie jest równoważny ze zbiorem zdań, w których by nie występowały w ogóle term iny V t bądź V 0 17.
Wyłuszczone warunki kanonicznego rekonstruowania teorii empirycz
nych dotyczą schematycznego ich przedstawienia. Jeżeli przez T oznaczyć koniunkcję teoretycznych 'postulatów, a przez C koniunikcję reguł kores
pondencji, wtedy kanoniczna postać teorii empirycznej jest koniunfkcją T\/C (krócej: TC). Zwrotami T-positulaty i C-poisttulaty posługuje sdę C arnap18. Hempel natomiast przy ekspłikacji pojęcia teorii odwołuje się do uporządkowanej pary zdań (C,R). C (od słowa calculus) symbolizuje zaksjomatyzowany system dedukcyjny nie zinterpretowanych formuł. Od
powiednikami postulatów takiego systemu w iteopi fizycznej m ają być naczelne jej prawa.* R symbolizuje zbiór reguł korespondencji determinu
jących empiryczną 'treść rachunku19, co 'jesit istotne w aspekcie aplikacji teorii20.
16 Interpretacja częściowa dotyczy słow ników V 0, V T. N ależą do nich terminy podstawowe i zdefiniowane.
17 S u p p e , jw . s. 42, 44— 45, 50— 52; t e n ż e . Post tyorld-w ar I I Developments in Am erican Philosophy of Science. „Ruch filozoficzny” 33: 1875 s. 136—137; t e n ż e . O n the P artial Interpretation. „Journal of Philosophy” 68: 19711 s. 57—60.
18 M am y tu na uwadze .ostatnią p u blikację książkow ą C arnapa Philosophical s. 267.
10 N ależy przy tej o kazji zwrócić uw agę na różnicę m iędzy interpretacją seman
tyczną i empiryczną.
!1 C. G . H e m p e l . F o rm ulation and F o rm alization of Scientific Theories. W : The Structure s. 246— 247: t e n ż e . O n the Standard Conception of Scientific Theories."
DW A SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH 25
Ortodoksyjny schemat teorii empirycznych występuje w kontekście pewnych ogólnofiloizofioznych uwarunkowań empiryzmu logilkalnego', które począwszy od 50 lat X X w. stanowią ciągle aktualny przedmiot kon
trowersji. Ich problematyka dotyczy zespołu zagadnień powiązanych z interesującą nas kwestią rekonstruowania (teorii empirycznych.
1. L oraz TC zawierają komponentę znaczeniową i f aktualną. Postula
ty znaczeniowe {później nazwane przez Carnapa Anpostulatami) służą do wyznaczenia 'związków znaczeniowych wyrażeń danegoi języka 21. Zdania
m i analitycznym i języka L będą oibok (tautologii logicznych konsekwencje logiczne postulatów znaczeniowych tego> języka. Zdaniami syntetycznymi będą 'zdania nieanalityczne. Każde zdanie języka L jeslt analityczne bądź syntetyczne. Taka dychotomia została zakwestionowana również dla języ
ka teorii empirycznych (sc. fizykalnych) 22. Nie jest to równoznaczne z ne
gowaniem występowania elementu analitycznego (zwłaszcza konwencjo
nalnego) i faktualnego w zrekonstruowanej teorii empirycznej. Podważa się natomiast ich dychotomiezne separowanie. W tym względzie postulaty znaczeniowe nie okazały się narzędziem efektywnym 23.
2. W ramach istanowiska tradycyjnego' rozróżnienie zdań analitycznych i syntetycznych stanowiło podstawę do odróżnienia słownika V0 i VT24.
To ostatnie m iało z kolei gwarantować syntetyczność zdań nieanalitycz- nych języka L. Syntetycznymi byłyby również te zdania języka L, w któ
rych w ystępują wprawdzie term iny teoretyczne, ale posiadają testowalne konsekwencje dbsenwowaine. Tok 'rozumowania, który prowadzi do za
kwestionowania dychotomii słowników VQ, VT, jeslt analogiczny do tego, jaki wystąpił w punkcie 1. W ykazuje się mianowicie, że w słowniku teorii empirycznych pojaw iają się termliny, które nie należą definitywnie do żadnej z dwu rozłącznych kategorii terminów 25. •
3. Słownik VT zawiera elementy treściowo niejednorodne. Olbok ter
minów typowych dla danej, mianowicie nowej, teorii zawiera również term iny zapożyczone z teorii zastanych, a więc term iny o znaczeniu pre- teoretycznym, antecedentnym w relacji do nowej teorii. Na skutek włączenia iich do VT takiej teorii znaczenie takich terminów ulega pewnym
W : M innesota Vol. 4 s.-146. Są to prace publikow ane po roku 1965, jednak cytowane 1 artie a rty k u łó w refe rują jedynie stanowisko standardowe, jakiego H em pel nie po
dziela ju ż w tych artykułach.
21 M . K o k o s z y ń s k a . W sprawie różnicy m iędzy n a u k a m i dedukcy jny m i i nie- dedukcy jny m i. W : Fragm enty filozoficzne. Seria 3. W arszaw a 1967 s. 58.
22 Ilu s tra c ja m i będą m iędzy in n y m i w arunek inw ariantności i kowariamtności p ra w w teorii w zględności lu b określenie energii kinetycznej. Por. H. P u t n a m.
The A nalytic and the Synthetic. W : Minnesota Vol. 3 s. 368 nn.
23 S u p p e. The Search s. 67— 80.
24 H em pel opowiada się nie tyle za ich dychotomią, co za gradualizm em . 25 P. A c h i n s t e i n . Concepts of Science. B altim ore 1968 s. 179 nn; Z. H a j d u k . Podstawy podziału te rm in ów naukow ych. „Roczniki Filozoficzne” 22: 1974 z. 3 s. 59— 66.
modyfikacjom, dokonującym się zazwyczaj na podstawie analogii oraz modeli ikonicznych ^przeciwstawianych modelom matematycznym), któ
re są strukturalnie ipodolbne do obiektu modelowanego (nip. modele skali)28.
4, W aspekcie aplikacji teorii drugi element schemaitiu TC stanowi daleko idące uproszczenie. Proponuje się 'więc (np. 'K. F. Schaff n e r27), by postulaty C obok funkcji, jakie pełnią w interpretacji parcjalnej, ustalały również łańcuchy przyczynowe zachodzące między stanami rzeczy, a tymi, które są opisane przez T, jej teoretyczne założenia w postaci innych teorii oraz przez zdania obserwacyjne. W aspekcie dnterteor etycznym reguły C były pomocne przy ustalaniu ziwiązków między term inam i słownika VT danej teorii a zapożyczonymi term inam i innych teorii. Postulaty C stano
w iły integralny element TC. Było to usprawiedliwione ich funkcją defini
cyjną (explicite). Gdy na to miejsce wprowadzono interpretację częściową, należało przynajlmniej niektóre z nich potraktować jako hipotezy bądź teorie pomocnicze, odrębne od aplikowanej teorii. Nie uwzględniając tej odrębności hipotez (teorii) pomocniczych od reguł C — jak to ma miejsce w ujęciu standardowym — natrafim y na trudności związane z identyfi
kacją teorii. Każdorazowe odwołanie się w procedurze jej aplikacji do hipotez pomocniczych, jako (integralnych elementów reguł C, prowadziłoby do nowego zlbioru takich reguł, a w następstwie do nowej teorii. Tak więc schematy: TC, TC’, TC”... stanowiłyby kolejne, różne od siebie teorie28.
Pomiędzy aplikowaną teorią z jednej strony a sytuacją eksperymentalną z drugiej występuje wiele niezależnych od niej teorii dotyczących obser
wacji, eksperymentu, (Stosowanych przyrządów pomiarowych łącznie z klauzulą ceteris paribus29.
5. Ze strony stanowiska standardowego; wysuwano1 żądanie, by każda teoria naukowa posiadała kanoniczną postać TC. Znaczyło to, że każdą taką teorię należy eksplikować w formie aksjomatycznej bądź sformalizo
wanej 30. Logicznie zrekonstruowana (teoria 'empiryczna stanowi system hipotetyczno-dedukcyjny, czyli dedukcyjnie uporządkowany zbiór hipotez (o charakterze aksjomatów, postulatów, założeń prawopodolhnych) różnego rzędu ogólności31. Empiryczna treść takich systelmów jest wyznaczona przez empiryczną interpretację. Akcentowanie formalno-strufeturałnej strony globalnie rozpatrywanych teorii tłumaczy się dość wyraźnym uza-
" Ten aspekt problem atyki p o d ejm ują Hem pel i Nagel. Spoza n u rtu tradycyj
nego an alizuje ten problem M. Hesse. Por. Z. H a j d u k . Pojęcie i fun k c ja modelu.
,.Roczniki Filozoficzne” 20:19712 z. 3‘ s. 78—60.
2’ Correspondence rules. „Philosoiphy of Science” 36: ,1969 s. 28©—1290.
M S u p p e. The Search s. 80— 100.
“ H. P utnam 's Scientific Explannation. ,W: The Structure s. 426 nn; S u p p e . Post W orld-war I I s. 141.
80 B e r g m a n n , j w. s. 31.
,l M. H e s s e . Forces and Fields. New Y o rk il96!l s. 9; T. C z e ż o w s k i . O jedności nauki. W : Fragm enty s. 18; M . S p e c t o r. Models and Theories. „The British Journal for the Philosophy of Science” 16: 1965 s. 121— 124.
DWA SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH 27
leżniemiiem tego stanowiska od tradycji Leibniza, Kartezjusza, Spinozy, która jest podtrzymywana w logiko-matematycznym nurcie neopozyty-
w izm u
82.6. Zazwyczaj kwestionuje się przydatność schematu TC do rekonstru
owania teorii empirycznych. Taki stan rzeczy jest 'wynikiem zespolenia się killku czynników. Nlie bez znaczenia są tu najpierw dyskusje nad apli
kacją metody dedukcyjnej do nauk empirycznych3S. Z kolei podkreślana jest potrzeba bardziej zreflektowanego rozpatrzenia filozoficznych uwa
runkowań teorii naukow ych34. W końcu zauważyć warto, że równolegle z krytyką, zwłaszcza programowego (punkt 5) charakteru koncepcji orto
doksyjnej, próbuje się konstruować alternatywne sposoby rekonstruowa
nia teorii empirycznych, (które w mniejszym lub większym stopniu zakła
dają uchylenie kanonicznej form uły TC 35.
82 H. F e i g l . The Orthodox Conception of Scientific Theories. W : Minnesota Vol. 4 s. 4—5; t e r n ż e . The P urely Form al Sciences and the Factual Sciences. W : Phi- losophy. Englewood C liffs 1964 is. 493— 496. Por. także I. M i t t r o f f . Systems, In- ą u iry an d the M eanings of Falsification. „Philosophy of Science” 40: 1973 s. 258— 259;
H. S k o l i m o w s k i . P olish A nalytical Philosophy. London 1967 s. 19— 23.
33 W ty m artykule nie po d ejm ujem y d yskusji tego aktualizującego się w spół
cześnie zagadnienia. W arto zw rócić uw agę na takie m iędzy in n y m i pozycje: P. S u p- p e,s. The D esirability of Form alization in Science. „Jo u rn a l of Philosophy” 65: 1968;
M . B u n g e. Foundations of Physics. New Y o rk 1967; W . C. H u m p h r e y s. Ano- m alies and Scientific Theories. San Francisco 19618; H. K y to u r g. Philosophy of Scien
ce. N ew Y o rk 1968; M. L u t m a n - K o k o s z y ń s k a . O n deduction. W : The F o u n d atio n of Statements and Decisions. W arszaw a 1966; M . P r z e ł ę c k i . Teorie em pi
ryczne w u ję c iu logiki współczesnej. W: Fragm enty.
34 H em pel np. zw raca uwagę, że dana teoria em piryczna dopuszcza w iele aksjo- matyik, w yrażających pewne idee n atury filozoficznej. To stwierdzenie ilustruje kil- -koma przykładam i. Z ad a n ie m aksjom atyzacji teorii względności, podanej przez Reichenbacha, m ia ło być w yklarow anie roli doświadczenia i konw encji w fizycznej teorii przestrzeni, czasu i ruchu oraz w skazanie fizycznych podstaw względnego cha
rak teru równoczesności, pom iarów czasu, odległości. Reichenbach zam ierzał poddać krytyce kantow skie ujęcie w iedzy a priori. In ne zagadnienia filozoficzne k la ru je technicznie bardziej zaaw ansow ana aksjom atyka szczególnej teorii względności po
dana przez P. Suppesa (Axiom s for R elativistic K inem atics w ith or W ith o u t Parity.
W : The A x iom atic M ethod w ith Special Reference to Geometry and Physics. A m ster
d a m 1958 s. 291— 307). Por. A. G r u n b a u m . Philosophical Problems of Space and Time. Dordrecht 1973 s. 81 nn. Z kolei aksjom atyczna postać matematycznego form a
liz m u m echaniki kw antow ej podana przez J . von N eum anna (M athem atical F o un d a
tions of Q u a n tu m Mechanics. Princeton 1955 rozdz. IV ) posłużyła m u za p u n k t wyjścia do argum entacji, że ta k i fo rm a lizm nie dopuszcza m ożliw ości odw ołania się do para
m etrów ukrytych. Por. H e m p e l . F o rm ulation and Form alization s. 247—248: t e n ż e . O n the S tandard s. 148—150.
35 A lte rn a ty w n y m i w stosunku do ortodoksyjnej rekonstrukcji teorii em pirycz
nych są ujęcia deskryptywne, diachroniczne, semantyczne. A lte rn aty w ą do tych czte
rech typów u jm o w a n ia teorii, gdzie akcentow ało się redukow anie jednych je j elem en
tó w do innych, bardziej podstawow ych, jest B lackw ella propozycja rekonstrukcji takich teorii. G łó w n a idea tej propozycji, n aw iązu jące j do pojęcia struktu ry Piageta, jest sform ułow ana następująco: „a scientific theory is an organized system of m u tu a l
I I I . D ESK RYPT Y W iN E U JĘ C IA T E O R II 38
Dyskusji teigo sposobu rekonstruowania teorii empirycznych dokona
my kolejno na przykładzie publikacji reprezentatywnych przedstawicieli tego kierunku, za jakich 'uchodzą P. A chinstein37 i S. Bromberger.
Ujęcie teorii przez Achinisteina realizuje pewne idee tradycyjne, jak również antypozytywistyczne. Odnośnie do drugiego przypadku teorię jako pewnego rodzaju uorganizowanie pojęciowe rozpatruje się iw relacji do tziw. perspektyw pojęciowych (Weltansćhaungen), determinujących znaczenie terminów teorii38. Tradycyjny sposób analizowania teorii res
pektuje Achinstein [proponując formułowanie ogólnych warunków, jakie to pojęcie ma spełnić.“Uchyla się natomiast przed stasowaniem carnapow- sfciej 'strategii eksplikacji pojęć, czyli nie usiłuje .zastąpić pojęć używa
nych 'w praktyce przez ich ekspliikaty odpowiednio bardziej precyzyjne.
Z drugiej strony faworyzuje — po. lin ii uhistorycznionych rozważań anty- pozytywistycznych — analizę konkretnych teorii ,znanych z historii fizyki, dokonując przy tej okazji iwielu uwag natury bardziej ogólnej. I tak dla przykładu wyróżinia pewne typy znaczeniowe pojęć zastanych w praktyce naukowej (teoria, prawo, model, 'wyjaśnianie), ukazując ich podstawowe uwarunkowania, cechy, przypadki graniczne, przy równoczesnym uwzględnieniu ich modyfikacji zależnych od zmian kontekstu, w którym te pojęcia występują 39.
Achinistein wyróżnia szersze (op. „teoria fizyczna”, „teoria jądra ato
mowego”) ii węższe (nip. „kinetyczna teoria gazów”, „teoria atomu Bohra”)
cognitive transform ations of data and concepts, w hich transform ations are governed by a variety of methodological rules and procedures and are collectively oriented toward the self-regulatory e ąuilibration of the knower and the kn o w n ”. R. J. B 1 a c k- w e 11. A structuralist Account of Scientific Theories. „International Philosophical Q uarterly” 16: 1976 s.. 263 nn.
86 W teorii nauk przyrodniczych przyjęło się używać ten te rm in na oznaczenie jednego z trzech (obok instrum entalizm u i realizimu) kierunków dotyczących statusu poznawczego teorii przyrodniczych. Są to poglądy w sprawie zagadnienia, czy teorie jako twierdzenia posiadają (a jeśli tak, to w ja k im sensie) wartość praw dy lu b fałszu.
Por. E. N a g e l . S truktura nauki. W arszaw a 1970 s. 112 nn; K. Z a m i a r a. Metodo
logiczne znaczenie sporu o status poznawczy teorii. W arszaw a 1974 s. 29 nn. W na
szym przypadku natom iast chodzi o twierdzenie, że przedm iotem analiz ty p u opiso
wego pow inny być teorie faktycznie w ystępujące w nauce. Nie znaczy to, by ujęcie tradycyjne nie odwoływało się rów nież do takich teorii. R óżnica leży w tym, że deskryptywizm, ja k i m am y na uwadze, jest sceptycznie ustosunkowany do programu eksplikacyjnej rekonstrukcji teorii, ich własności rozpatryw anych globalnie. Ekspo
nuje też funkcjonalne ich zróżnicowanie, co pow inno znaleźć swój w yraz także przy ich analizie.
-87 Concepts of Science zwł. rozdz. IV ; t e n ż e . Approaches to the Philosophy of Science. W : The Legacy of Logica Positivism. B altim ore 1969 s. 259— 291.
88 To ujęcie teorii poddam y analizie w następnym artykule.
89 Concepts s. V III; Th. K i s i e l , G. J o h n s o n . New Philosophies of Science in the USA. „Zeitschrift fu r allgemeine Wiessenschaftstheorie” 5: 1974 s. 175— 176.
DW A SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH
29
pojęcie teoirii T. Oznaczany odpowiednio przez P i....Pm — zlbiór zdań;
Ci,...,Cn — zbiór pojęć; M
i,...,M
ó— izespół metod głównie rachunkowych potrzebnych do rozwiązywania typowych dla teorii problemów; A i,...,A p — dziedzinę aplikacji teorii. Zbiór {Pi,...,Pm; Ci,...,C„; M
i,..,M
ó; Ai,...,A p} sta
nowi teorię w szerszym znaczeniu. Teoria w znaczeniu iwęższym będzie zbiorem {Pi,...,Pm}. Rozpatrując teorię w drugim znaczeniu jej elementy pozazdaniowe są uważane za część składową zbioru {Pi,...,Pm}. Przy szer
szym znaczeniu tego pojęcia rozpatrujemy je jako m niej lub bardziej nie
zależne od tego izbioru40.
Zauważmy 'też, że Achinstein analizuje, mówiąc w języku Sneeda- -Stegmulllera, zdaniową wersję (teorii, ponieważ stanowi ona — jego zda
niem — pierwszoplanowy przedmiot zainteresowania filozofii n a u k i41.
Na pytanie co to jest teoria nie odpowiada się wprost, jak to było w przypadku stanowiska standardowego, ale pośrednioi, stawiając wpierw problem, co znaczy zwrot: „osoba A (niekoniecznie musi to być przedsta
wiciel nauki) jest w posiadaniu T?” Poprawność odpowiedzi jest uzależ
niona od tego, czy zostaną zrealizowane kolejne warunki, ,z których czwar
ty jest konieczny, pozostałe zaś są dorzeczne (relevant) 42. 1, A nie posiada wiedzy odnośnie do prawdziwości T, jest jednak o tym przekonany.
2. A nie jesit przekonany, nie posiada też wiedzy co do falszywości T.
3. A jest przekonany, że T pełni efektywnie funkcję tłumaczenia rozumia
nego szeroko (interpretowanie, rozumienie, uchylanie zagadek, ukazywa
nie racji bądź przyczyn). 4. Na T składają się zdania stwierdzające okre
ślone stany rzeczy. Są to zazwyczaj dla danej teorii centralne (wyrażają jej podstawowe idee), typowe (identyfikujące i odróżniające od innych teorii) założenia (zdania nie wyprowadzane z innych teorii). W przypadku teorii atomu Bohra będą ito założenia dotyczące kwantowego charakteru momentu pędu elektronu oraz kwantowego charakteru energii absorbowa
nej i emitowanej przez atom wodoru.- 5. A nie zna teorii T’, z której w sto
sunkowo proisity i bezpośredni sposób dałoby się wyprowadzić założenia teorii T. 6. Zrozumienie dziedziny aplikacji teorii jest uzależnione od całokształtu tych założeń43.
Z kolei należy spytać o przydatność objaśnionej form uły dla udzielenia odpowiedzi na pytanie: „czym jest teoria?”. Najprostszym wydaje się przypadek, gdy 'teorię stanowi talki zbiór zdań, który ispełnia sformułowa
ne wyżej warunki. Takie rozwiązanie byłoby zbyt restryktywne, gdyż eliminowałoby teorie, których już nikt nie uznaje, jak np. teoria flogistonu.
40 Concepts s. 121, 154— 155; t e n ż e . Approaches s. 284— 285.
41 M a m y tu na uw adze pozycje: J . D. S n e e d. The Logical Structure of Mathe- m atical Physics. Dordrecht 1971; W . S t e g m u l l e r . The Structure and D ynam ics of Theories. New Y o rk 1976.
42 P. A c h i n s t e i n . Concepts s. 10 ran.
43 Tamże s. 122— 128; t e n ż e . Approaches s. 285— 288.
Należy więc dokonać .takiej liberalizacji określenia iteorii, (by stosowało się ono zarówno do przypadków przeszłych (w przeszłości były takie oisolby A uznające taką teorię), jak też możliwych (można rozsądnie przypuścić,, że teorią mogłaby być pnzez A
iuznana). Zdaniem Aehinsteina w określeniu teorii należy uwzględnić historyczny kontekst kwalifikowania danego zbioru zdań jalko 'teorię. Będzie nią więc (talki zbiór zdań, który zależnie od tego kontekstu jest (był, mógłby być) nie znany jako prawdziwy bądź fałszywy. Przekonanie o słuszności tego zbioru ,zdań wiąże się natomiast z tym, że ijeisit on wiarogodny, bądź podstawowy, w pewien sposób zinte
growany oraz w yjaśniający44.
Dotychczasowa analiza nie uwzględniała zróżnicowania teorii na na
ukowe i pozanaukowe. Jeśli Achiinisitein rozpatruje jakieś pojęcie w oby
dwu kontekstach, wtedy przyjm uje naturalną kolejność rzeczy i ukazuje w pierwszej kolejności jego zdroworozsądkowy kontekst45. Dalsze rozwa
żania będą dotyczyć teorii typu naukowego. W alor takich teorii zależy najpierw od sposobu lich budowania i uzasadniania. Ponadto m ają też stanowić wydatny wkład do procesiu rozwoju n a u k i46.
W ipozytywizującej tradycji uformowało się przekonanie, że teorie naukowe prezentuje się na jeden w zasadzie m niej lufo bardziej wyideali
zowany sposób. Achinstein proponuje natomiast wiele sposobów prezen
towania takich teorii, nie w yróżniając w sposób bezwzględny któregoś z nich. Ogólny schemat struktury teorii zawiera kilka elementów. Dobór określonego sposobu prezentowania teorii będzie zależeć od tego, które z tych elementów będą eksponowane przez osobę A, kierującą się wzglę
dami poznawczymi, dydaktycznymi itp.
Przedstawimy obecnie cztery komponenty uwzględniane przy prezen
towaniu teorii naukowych.
1. Centralne oraz identyfikujące teorię założenia, zawierające podsta
wowe jej idee oraz odróżniające ją od innych teorii. Werbalizacje takich założeń nie są ujednolicone. W niektórych przypadkach (szczególna teoria względności) spotykamy wyraźne sformułowania takich 'zasad 47: Innym razem, n p w Huygensa teorii światła, nie są one sformułowane explicite.
Wyróżnienie takich założeń dokonuje się w tórnie, a więc przy rekonstruk
cji te o rii48. Są i takie przypadki, kiedy założenia wprowadza się w trakcie
44 T e n ż e . Concepts s. 128— 129; t e n ż e . Approaches s. 287— 288.
45 Taki sposób postępowania realizuje autor rów nież przy analizie pojęcia w y
jaśnienia. Ezplanation. W : Studies in the Philosophy of Science. O xford 1969 s. 9—29.
48 T e n ż e . Concepts s. 138; t e n ż e . Approaches s. 285, 289.
47 Chodzi o zasadę (a) względności i (b) stałej prędkości św iatła; (b) suponuje definicję równoczesności.
48 M am y na uwadze następujące zdania, jako ewentualne kandydatki na takie założenia: 1. Św iatło konstytuuje ruch falow y eteru. 2. Prędkość tego ruchu jest skończona. 3. Prędkość ta zależy od ośrodka.
DWA SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH 31
wykładu teorii, co ilustruje założenie liniowości transformacji iw szcze
gólnej teorii względności 49
Ogólnie rzecz biorąc, w 'koncepcji deskryptywnej nie wysuwa się wa
runków, których spełnienie pozwalałoby rozstrzygnąć zarówno sposób formułowania założeń, jak też zaibwalifikowywania twierdzeń teorii do zbioru 'założeń. Przy różnych sposobach wyfkładu teorii dane zdanie może wystąpić bądź w roli założenia, bądź też twierdzenia. Sformułowania za
łożeń będą bardziej lub m niej kompletne zależnie od teoretycznego za
awansowania zastosowanej w tym celu aparatury pojęciowej. Przy kwa
lifikow aniu zdań do zbioru założeń należy mieć na uwadze również to, czy przy tych założeniach ujaw nią się taki walory teorii, jak: prostota,
czytelność, precyzja, elegancja.
2. W uzasadnieniu wyróżnionego zbioru założeń centralnych i dys- tyriktywnych dla danej prezentacji teorii należy przytoczyć obok w yni
ków obserwacji oraz eksperymentów takie racje, jak np.: a) rozwiązanie problemów, jakich nie rozwiązały teorie alternatyw ne; ib) okazanie nie- arbiitrainości proponowanych założeń na podstawie analogii do twierdzeń teorii zbudowanej dla innej dziedziny przedm iotów 50.
3. Eksponowanie (development) teorii. Do tego fragmentu wykładu teorii przyw iązuje się zazwyczaj największą wagę. Obejm uje on następu
jące składniki: a) Wprowadzane zazwyczaj w sposób implicite założenia dodatkowe51; b) Sformułowanie założeń wymienionych w punkcie 1 w ję
zyku ilościowym 52; c)-Objaśnienie założeń na drcdize definicji w ystępują
cych w nich pojęć lub przez podanie analogii, przykładów 53; d) Wprowa
dzenie nowych pojęć 54; e) Wywnioskowanie bezpośrednich konsekwencji
49 W przeciw nym przypadku zdarzeniu scharakteryzowanem u w jednym u k ła dzie współrzędnych odpow iadałoby kilk a zdarzeń w in n y m układzie. M im o iż to założenie jest dla tej teorii nieodzowne, to je dn ak jest m niej różnicujące n iż zało
żenia (a), (b).
50 W przypadku teorii atom u wodoru Bohr odw ołuje się do doświadczeń, jakie Ruthefordow i nasunęły ideę „planetarnego” m odelu atom u. Jeśli odniesiemy do tego m odelu zasady elektrodynam iki klasycznej, to otrzym am y w y niki niezgodne z do
świadczeniem. P rz y jm u ją c teorię nieciągłej rad iacji Plancka, Bohr w ysunął charak
terystyczne założenia teorii atom u wodoru.
51 Liniow ość transform acji w teorii względności.
65 Clausius podaje k ilk a m atem atycznych fo rm u ł pierwszego praw a term odyna
m iki. (A) d Q = d H + dL, gdzie dQ jest elem entarną ilością ciepła doprowadzonego do układu, dH — elem entarny przyrost całkowitego ciepła układu, d L — elem entarna ilość w ykonanej przez u k ła a pracy. ( B) ^ cf Q, gdzie ęj> d W oznacza sumę al
gebraiczną pracy w ykonanej przez uk ła d cieplny w jednym cyklu, ( p d Q — oznacza sum ę algebraiczną ciepła doprowadzonego do tego układ u w tym że cyklu.
53 S tandardow ym sposobem objaśnienia tego praw a jest odwołanie się do przy
k ła d u ogrzew ania gazu w cylindrze o ruchom ym tłoku.
51 Po sform ułow aniu pierwszego praw a Clausius w prow adza pojęcie energii (we
w nętrznej) układ u, które występuje w in n e j form ule tego praw a: Q = U £—U l + W , g d iie ciepło Q pobrane przez uk ła d jest rów ne sumie przyrostu energii w ew nętrznej i w ykonanej przez uk ład pracy.
z założeń podanych w 'punkcie 1 55; f) Podanie wyników aplikacji central
nych i dyistynktywnych założeń do> odpowiednio scharakteryzowanych układów 56; g) Rozwiązywanie 'zagadnień z dziedziny przedmiotowego ■ od
niesienia teorii. Przy tej czynności posiłkujemy się nie tylko środkami badawczymi oferowanymi przez tę teotrię. Dobór odpowiednich technik formalnych i doświadczalnych jest uzależniony od analizowanej sytuacji badawczej, co między 'innymi ilustruje przykład Maxwella kinetycznej teorii gazów oraz jego teoria lepkości gazów.
4. Dyskusja przypadków konfirm ujących teorię stanowi kolejny człon jej prezentowania. W procesie uznawania teorii jako prawdziwej wystę
puje element pośredniości. Do przekonania o jej prawdziwości dochodzi się bowiem stopniowo, co jest wynikiem postępowania sprawdzającego teorię. Zdania testowe wyprowadza się z założeń centralnych i dyistyn- ktywnych łącznie z założeniami miniej podstawowymi i zdaniami ustalo
nym i niezależnie od tej teorii. Przeważnie nie poddaje się też testowaniu wszystkich zdań wyprowadzonych z teorii przy danej jej prezentacji.
Istotne ze względu na konfirm ącję testy są wyznaczone przez kontekst określonej prezentacji te o rii57.
Przydatność potwierdzonych doświadczalnie konsekwencji C teorii T w aspekcie konfirm acji warunkuje kilka okoliczności dyktowanych ich selektywnością: a) Istotne są najpierw te C, które posiadają odpowiedni stopień precyzji. W przypadku teorii Bohra warunek ten jest na tyle speł
niony, że wyprowadzona formuła Balmera ustala ilościowy związek mię
dzy Określonymi wielkościami fizycznymi; b) Występowanie teorii alter
natywnych T’, T”..., prowadzących do analogicznych zdań testowych w porównaniu ze zdaniami otrzymanymi z T. Pozytywny w ynik porów
nania tych konsekwencji ze zdaniami obserwacyjnymi konfirimuje T, gdy
55 Taką konsekwencję stanow i to sform ułow anie pierwszej zasady termodyna
m iki, w kt6rej występuje pojęcie energii wewnętrznej.
60 Clausius odwołuje się do gazu idealnego, spełniającego rów nanie P V = nRT.
Przy nieskończenie m ałym rozszerzeniu się gazu pod ciśnieniem p, praca L = pdV, stąd rów nanie pierwszej zasady p rzy jm u je postać: dQ = dU + pdV. D la gazu dosko
nałego otrzym uje się stąd związek ■ " = 0, czyli, że energia U takiego gazu nie jest fun kc ją objętości.
57 Z założeń teorii atom u .wodoru Bohr otrzym ał fo rm ułę na częstość radiacji em itow anej lu b absorbowanej przez atom y wodoru:
Dla t2= 2 , T(= ,3,4,5....otrzym uje się znaną ju ż wtedy serię Balm era. Tę zgodność uznał Bohr za moment ko nfirm ujący teorię. Ponadto przew idział też, odkrytą później w nad
fiolecie, serię Lym ana, gdy m ianowicie x2= l , t1=2,3,j . In n y m czynnikiem kanfirm ują- cym tę teorię b yła zgodność wartości liczbowych d la w yrażenia
Rydberga
2 x me* oraz stałej h«
DWA SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH
33
jej alternatywy zostały aa inny niż (doświadczalny sposób osłabione.
W przypadku teorii Bohra Ibrak było teorii alternatywnych o konfirbnują- co dorzecznych konsekwencjach; c) Konfirm ujący walor konsekwencji C teorii T jest tym większy, im większa liozlba założeń była uwzględniana przy ich wyprowadzeniu. W arunek iten dla teorii Bohra był spełniony.
Przy wyprowadzeniu form uły Balmera (były uwzględnione centralne i dystynktywne założenia tej (teorii58.
Zaproponowana przez Achinistedna analiza teorii sugeruje, że są one prezentowane na (różne sposoby zależnie od określonego doboru kombina
c ji czterech omówionych Składników. W przekonaniu Achinsteina stano
w ią one wystarczająco adekwatną charakterystykę typową dla ogółu teorii. Ponieważ 'są one traktowane jako izibiory zdań, zatem i analiza ich podstawowych własności realizuje w zasadzie wymogi, wysunięte już w (ramach ujęcia kanonicznego. Ze względu na możliwość alternatywnych ujęć teorii cechy dla nich wspólne isą odniesione nie tyle do teorii, 'ile raczej do jej konkretnych prezentacji5®. Mało przekonujące wydaje się być założenie Achinsteina dotyczące adekwatności zbioru składników prezentowania teorii. Nie podejm uje ono np. próby ukazania, z punktu widzenia dokonanej rekonstrukcji teorii, ich jednorodności strukturalnej, generowanej chociażby ich należeniem do określonej dyscypliny naukowej bądź jej fragmentu. Nie iwskazuje też na trudności napotykane przy anali
zie teorii, jeśli pominąć uprzednie ich zakwalifikowanie do zespołu teorii w pewnym stopniu strukturalnie jednorodnych. O ile realizowana przez Achinsteina idea analizy teorii dość dobrze tłumaczy wielość ich sformu
łowań, o tyle jest m niej zadowalająca przy grupowaniu teorii ze względu na ich strukturalną jednorodność 60.
58 P u n k ty 2 i 4 k rz y żu ją się. W uzasadnieniu teorii biorą u d zia ł rów nież inne, obok k o n firm u jąc y c h konsekwencji, racje je j zaproponow ania. Ponadto w czasie b u dow ania teorii wiele je j konsekw encji nie jest znanych jako praw dziw e bądź też brak jest przekonania co do ich k w a lifik a c ji logicznej. W sprawie om ów ionych czterech składników prezentow ania teorii por.: P . A c h i n s t e i n . Concepts s. 137— 147.
59 D okonana an aliza składn ików prezentow ania teorii ukazuje m ożliw ość poda
n ia w ielu alternatyw nych je j sform ułow ań, w czym Achinstein u p a tru je wyższość ujęcia deskryptywnego nad kanonicznym . W ty m ostatnim respektuje się w zasadzie tylko jeden poznawczo zadow alający sposób je j form ułow ania; m ianow icie aksjoma- tyczny, hipotetyczno-dedukcyjny. Taka rekonstrukcja utru d n ia ekspozycję central
nych oraz dystyniktywnych idei teorii czy też wprow adzenie alternatyw nych sform u
ło w a ń jej zasad, zaw ierających inne n iż pierw otnie wykorzystane słow niki teorii:
Poza ty m przytaczane przez rzeczników ujęcia standardowego przykłady aksjoma- tyk teorii nie u w zg lę d n ia ją w yróżnionych przez Achinsteina składników w y k ład u teorii. To, że faktycznie są one przez n ic h ignorowane, nie znaczy, że w ogóle ich nie respektują. Owszem byłyby przydatne nie tyle je d n a k w aspekcie systematycz
n y m , co heurystyoznym. Por. Aproaches s. 265—<267.
00 S u p p e. The Search s. 122— 125. W spraw ie stanow iska A chinsteina wśród a uto rów poddających krytyce ujęcie kanoniczne por.: P. W i l s o n . O n Achinstein’s Concepts of Science. „P hilosophy of Science” 38: 1971 s. 442— 449.
3 — R o c z n ik i filo z o f ic z n e
Propozycji dotyczących rekonstrukcji teorii, podanych przez S. Brom- bergera, nie rozpatrzyliśmy łącznie ze stanowiskiem Achinsteina, ponie
waż ten pierwszy 'wykorzystuje do tego celu w yniki logiki erotetycznej, jako logiki pytań i odpowiedzi, czego nie zauważamy u Achinsteiina 61.
Koncepcja Brombergera jest antykanoniczna 62, nie jest też typu seman
tycznego czy historycznego.
Odróżnia on dwie grupy (listy) teorii: z indeksem 1, 2 oraz ich rekon
strukcje, mianowicie teoria teordij oraz teoria teorii^63. W pierwszym rejestrze teorii znalazły się między innym i optyka geometryczna, termo
dynamika klasyczna, równania Lagrange’a, równania Eulera dla idealnych cieczy. Na liście drugiej figurują form uły takich np. teorii: Ciała są zbu
dowane iz molekuł znajdujących się w stanie termicznego wzbudzenia, zaś ciepło ciała jest całkowitą energią układu molekuł (kinetyczna teoria ciepła). Światło stanowi promieniowanie elektromagnetyczne o określonej długości fali, odbierane przez oko- ludzkie (elektromagnetyczna teoria śfwiatła); Ziemia i planety obiegają słońce po zamkniętych orbitach (teoria heliocentryczna). Różnica między tym i dwiema grupami teorii ma polegać na tym, że elementy grupy drugiej, w przeciwieństwie do pierwszej, są zdaniami (propositions). Mogą'więc być przedmiotem przekonań, są po
twierdzane, uznawane, odrzucane. Takich kw alifikacji nie posiadają ele
menty grupy pierwszej. Nazwy elementów tej grupy nie oznaczają zbio
rów do których należałyby teorie drugiego rejestru64. Od strony pozytyw
nej należy powiedzieć, że teoriej są formułami określającymi procedury prowadzące pośrednio (na drodze odpowiedzi wprost) do rozwiązania danego, problemu. Na przykład formuła na Okres wahadła matematycznego T = 2 jj/ Z/gczy formuła na wyliczenie drogi ciała swobodnie spadającego s = l/2gt2. 65 Teoria teorii* objaśnia pojęcie problemu, ich typów oraz spo
soby ich -rozwiązywania, Określa też w arunki zasadności (wiarogodność, prawdopodobieństwo, prawdziwość) form uł rozwiązywania zagadnień6e.
Rekonstrukcja teorii
2jest dokonana w relacji do tzw. p-sytuacji X, w jakiej znajduje się osoba P ze iwizględu na pytanie Q 67. Sytuacja ta jest
01 Bromberger odwołuje się do systemów logiki erotetycznej następujących auto
rów : T. K ubiński, D . H arrah, N. D. B elnap Jr, L. A ąuist. Por. S. B r o m b e r g e r , Science and the Forms of Ignorance. W : Observation and Theory i ń Science. Balti
more 1969 s. 60.
02 Ujęcie kanoniczne nazyw a „accepted view ” (tamże s. 46).
68 The Concept of Explanation. Cam bridge Mass 1960 rozdz. 8 (nie opublikowana praca doktorska); t e n ż e . A Theory A bout the—Theory of Theory and About the Theory of Theories. W : P hilosophy of Science. Vol. 2. N ew Y o rk 1963 s. 79 nn.
64 T e n ż e . The Concept s. 137— 139; t e n ż e . A Theory A bout s. 83— 84.
05 Bromberger zaznacza, że takie w yrażenia pełnią w systemie fizyki nie tylko funkcję narzędzi rachunkow ych potrzebnych przy rozw iązyw aniu określonego typu zadań. Por. S. B r o m b e r g e r . The Concept s. 140— 151; t e n ż e . A Theory About s. 87— 98, t e n ż e . Science and the Form s s. 54.
, 68 T e n ż e . Science and the Form s s. 64—66.
87 Litera p od słów: puzzled, perplexed, które pełnią tu role mnemotechniczną.
DWA SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH
35
scharakteryzowana przez następujące cztery punkty. (A l) Zbiór zdań, które w yrażają przyjęte przez P założenia, poglądy oraz dostępne fakty.
(A2) Zbiór generowanych głównie przez algorytm odpowiedzi bezpośred
nich na pytanie Q. (A 3) Dostępny dla P skończony (możliwie pusty) zbiór odpowiedni bezpośrednich na pytanie Q zgodnych z (A l). (A4) Algorytm badawczy — wyznaczający podzbiory .właściwe zbioru bezpośrednich od
powiedzi na pytanie Q — generujący jedynie niezgodne z (A l) odpowie
dzi, wyłączywszy jednak elementy (A3). Talki algorytm wyposaża P w heurystykę przydatną do poszukiwania możliwych odpowiedzi bezpo
średnich 68.
Charakterystyka wyjaśniania też jest dokonana w odniesieniu do X.
Zdanie S stanowi wyjaśnienie, jeżeli (B I) S jest prawdziwe oraz (B2) je
żeli jest spełniony co najm niej jeden z następujących warunków: a) Za
równo supozycje pytania Q oraz zdania izfoioru (A l) są prawdziwe, jak też S uchyla Q 69; b) Zdania zbioru (A l) są prawdziwe, niektóre z supo
zycji pytania Q są fałszywe. S stanowi negację takich supozycji; c) Nie
które ze zdań zbioru (A l) są fałszywe, supozycje pytania Q są prawdziwe, natomiast S jest koniunkcją odpowiedzi na pytanie Q oraz negacji tych fałszywych zdań zbioru (A l), które są niezgodne iz tą odpowiedzią70.
Pojęcie teorii T2 wprowadza Bromberger posiłkując się scharaktery
zowanymi pojęciami w yjaśniania oraz p-sytuaeji X. Zdanie (lub ich zbiór) jest T2, 'gdy: a) T2 nie jest znana ani jako prawdziwa, ani jakofałszyw a oraz gdy b) jest spełniony co najm niej jeden z warunków —- (1) T2 uchyla X , (2) T2 jest negacją pewnych supozycji pytania Q w X, (3) T2 iest ko
niunkcją bezpośredniej odpowiedzi na Q w X oraz negacji niezgodnych z tą odpowiedzią członków zbioru (A l). Prawdziwość teorii uprawnia do rozpatrywania jej jako możliwe (hipotetyczne)- w yjaśnienie71.
Należy zauważyć, że w tej definicji pom inięto cechę, jaką zazwyczaj uwzględnia się w treści tego pojęcia. Teoria bywa eliminowana w przy
padku Odkrycia faktów, jakich ona nie- tłumaczy. By nie wprowadzać modyfikacji, do podanej wyżej definicji, Bromberger proponuje odnieść
88 S. B r o m b e r g e r . Why-Questions. W : M in d an d Cosmos. P ittsburgh 1966 s. 90— 91.
69 R uchyla Q, jeśli stanow i po praw n ą odpow iedź n a pytanie. T e n ż e. Science a n d the Form s s. 51.
70 T e n ż e . Why-Questions s. 91; t e n ż e . A n Approach to Explanation. W : A n alytical Philosophy. O x ford 1965.
71 Science and the Form s s. 61— 63; t e n ż e . A Theory A bout s. 102. P rzykładem ilu stru ją c y m to pojęcie teorii jest teoria atom u D altona, tłum acząca praw a stechio- metryczne. T e n ż e . A Theory A bout s. 99. Por. rów nież S. M a z i e r s k i . Elem enty kosm ologii filozoficznej i przyrodniczej. Poznań 1972 ss. 183— 185. W ogólnym przy
p ad ku teorię n auk o w ą cechuje dodatkow y w arunek nałożony na zbiór (A l). O tóż zdania te nie g enerują pytań, co do których daje się' okazać, że pozostają w zasadzie bez odpowiedzi. S. B r o m b e r g e r . A Theory A bout s. 103— 104; t e n ż e . Why- -Questions
s.
91.ją do izrwirotu „teoria Tg akceptowalna” 72. Z tego zrwrotu czynimy użytek ze względu na 'warunek notorycznej fałszywości, elim inujący teorie, które w trakcie rozwoju nauki okazały się fałszywe. Jest to drugi kontekst, w ja
kim odwołujemy się do zwrotu „teorii T2 akceptowalnej.” Zmiana członu definiowanego iprzy niezmienionym definiensie może budzić pewne za
strzeżenia. Pom ijając ito, że Bromberger nie analizuje zagadnienia akcep
tacji różnych jej aispebtów73, (trzeba stwierdzić, że nie każdy zbiór zdań spełniający kryteria wymienione w definiensie jest uważany iza teorię akceptowalną. Zgodnie z /tą koncepcją teorię należałaby aprobować, jeśli nie jest znana jako fałszywa, natomiast takie cechy, jak wiarygodność czy prostota nie odgrywają roli.
Między Tj i T2 zachodzą dwojakiego rodzaju związki. 1° Zdania gło
szące, że pewne zasady będące adekwatną bazą dla teorii T
lstanowią prze
ważnie teorię T2. Związek ten ilustruje relacja miedzy kwestionowaniem mechaniki klasycznej a uznaniem mechaniki kwantowej. 2° Teoria T2 ge
neruje niejednokrotnie nowe pole badań, do którego jest dobudowana teo
ria Tj, co ilustruje izwiązek między kinetyczno-molekularną teorią gazów a mechaniką statystyczną74.
R E C IE V E D A N D D E S C R IP T IV E V IE W O N S C IE N T IF IC T H E O R IE S
S u m m a r y
The situation in contemporary philosophy of science concerning the structure of scientific theoreis is this: foeginming in the 1920s it became com m onplace for philosophers of science to construe scientific theories as axiom atic calculi w hich are given a partial observational interpretation by means of correspondence rules. This analysis/ commonly referred to as the received view on theories has been widely assumed by philosophers of science in dealing w ith other problems in the philosophy of scienoe. I n the 1950s, however, this analysis began to be the subject of critical attack- challenging its very conception of theories and scientific konwledge (for example, explanation). A t the same tim e various altermatives to the received view have been erected b u t none of them enjoys widespread acceptance. Such alternative analyses of theories are examiplified iby descriptive, W eltanschaugen and semantic approaches. A li of them presiuppose th e re je c tio n of the received view w hich belongs today to the history of philosophy.
72 The Concept s. 169— 17'2; t e n ż e . A Theory A bout s. 103.
78 U znanie Tt m a polegać na gotowości przyjęcia schematów pytajnych (formuła of problem schema) określonych przez taką teorię oraz opartych na dorzecznych da
nych odpow iedzi na te pytania. P rzyjąć T2, znaczy uznać pytanie, jakie ona gene
ruje za rzetelne, tzn. że nie jest oparte na fałszywych założeniach oraz posiada po
praw ną odpowiedź (A Theory A bout s. 92, 100, 104— 105).
74 Tamże s. 105.
DWA SPOSOBY REKONSTRUOWANIA TEORII EMPIRYCZNYCH 37
The a im of this essay is not to provide a historical account of analysed views on theories. R ather it m erely is a sketchy and systematic account of the m a in theses w h ich are characteristic for standard and descriptive analyses of theories. I n doing so, theses of the standard position are analysed on views of C arnap an d H em pel, the m a in supporters of axiom atic account and the second one om views of Achinstein and Brom berger w h o have proposed a broder concept of theory.
