Ryzyko w gospodarce żywnościowej – teoria i praktyka

Pełen tekst

(1)Ryzyko w gospodarce żywnościowej – teoria i praktyka.

(2)

(3) Ryzyko w gospodarce żywnościowej – teoria i praktyka. Redakcja: dr Justyna Góral dr Marek Wigier. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2017.

(4) Publikacj zrealizowano w ramach Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje”. Artykuy przygotowano na midzynarodow konferencj Ryzyko w gospodarce ywnociowej teoria i praktyka, zorganizowanej przez IERiG-PIB w Jachrance w dniach 23-25 listopada 2016 roku; (http://www.ierigz.waw.pl/aktualnosci/seminaria-i-konferencje/20469,30,3,0, miedzynarodowa-konferencja-w-jachrance-listopad-2016.html).. Celem pracy bya analiza rónych rodzajów ryzyka i jego wycena w gospodarce ywnociowej. Autorzy przedstawili take moliwoci w zakresie zarzdzania ryzykiem. W tle pokazano aktywn rol pastwa oraz Unii Europejskiej w tej sferze.. Recenzenci: dr hab. Aleksander Grzelak, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu dr hab. ukasz Popawski, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Korekta: Barbara Pawowska Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-680-9. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. wi tokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) 1. Wprowadzenie Dr Marek Wigier

(6) PIB 2.

(7) !"# $ %& "

(8) "

(9) "

(10) – PIB Abstrakt 2.1. Wprowadzenie 2.2. Tezy i pytania badawcze 2.3.

(11)

(12)

(13) 2.4.

(14) !

(15) " 2.5.

(16) !#

(17) $ "" 2.6.

(18) !

(19)

(20) ! " 2.7. % &

(21) ! "' 2.8. (

(22) &

(23) ! " 2.9. % &

(24)

(25) )

(26) .

(27) "* 2.10. (&

(28) #

(29) !

(30) )

(31) $ " 2.11. Podsumowanie ' + 3. ' # $' & ()" $ * &+

(32) PIB Abstrakt 3.1. Wprowadzenie 3.2. ,

(33) #

(34) )

(35) - . $ & * 3.3. /#

(36) &

(37) )

(38) . - . $ $0 $ '" 3.4. Podsumowanie '1 '1 4. ! " . . . . . . . . . . . . . . . . . . !$ % '," $- .*

(39) PIB Abstrakt + 4.1. Wprowadzenie + 4.2. 2

(40) & 3435

(41) 2

(42) ( +' 4.3. 2

(43) & 3435

(44) 2

(45) (( +1 4.4. Podsumowanie +.

(46) !%

(47) /"#

(48) .

(49) PIB Abstrakt 1 5.1. Wprowadzenie 1 5.2. ,

(50) & $

(51)

(52) $ + 5.3. 6 ! 5.4. Wyniki 1 5.5. Podsumowanie *+ * 6.

(53) !" # 01 "!

(54) " $ +"" .

(55) PIB Abstrakt *1 6.1. Wprowadzenie *1 6.2. 7

(56)

(57) & 1 6.3. 6$ -

(58) & &

(59) $ !

(60) ! 1" 6.4. 2

(61) !) $ & $# . 1 6.5. ,

(62) & $

(63) 8&0 2& 1+ 6.6. /- $ .

(64) & ! $ !

(65)

(66)

(67) 8&0 2& 11 6.7. Podsumowanie 943 94: 7.! ! $!!!! ! !

(68) % 00-"

(69) PIB Abstrakt 94; 7.1. Wprowadzenie 94; 7.2. %

(70) 94< 7.3. Podsumowanie 934 " 8.! &'(!!!!)!! *!

(71) + 0% %"""$# .

(72) PIB Abstrakt " 8.1. Wprowadzenie " 8.2. = !

(73) 0

(74) & " 8.3. = !

(75) 0 &- "

(76)

(77) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 8.5. Podsumowanie ' '.

(78) 1. Wprowadzenie Rolnictwo jest dziaalnoci, która zawsze bya, w wikszym stopniu ni inne dziay gospodarki narodowej, obarczona ryzykiem, szczególnie o charakterze pogodowym. Wynika ono ze specyfiki dziaalnoci zwizanej z warunkami rodowiska naturalnego, nad którymi czowiek nie ma kontroli. Zagroenia te to: susza, powodzie, nadmierne opady, wiosenne przymrozi itp. O tym, e dziaalno rolnicza jest wysoce ryzykowna, decyduj take inne czynniki, jak np. niska elastyczno cenowa na rynku artykuów rolnych – std ryzyko cenowe, czy zmienna efektywno – co implikuje ryzyko produkcyjne. Literatura przedmiotu wyrónia kilkadziesit klasyfikacji ryzyka. Uogólniajc, moemy powiedzie , e rolnicy maj do czynienia m.in. z ryzykiem: instytucjonalnym, produkcyjnym, technologicznym, cenowym, klskowym, majtkowym, finansowym czy osobistym. Ich cech wspóln jest to, e wszystkie s zwizane z prowadzon produkcj ywnoci. Biorc pod uwag ródo zagroenia oraz przedmiot, moemy te wyróni trzy jego grupy, tj.: przyrodnicze, spoeczne i osobowe, i cho wiadomo, e ryzyka nie da si cakowicie wyeliminowa , to rolnicy nauczyli si zmniejsza jego skutki. Pomimo powszechnoci wystpowania ryzyka w rolnictwie sposoby skutecznego rozwizywania problemów z nim zwizanych nie s jednak tak powszechne, co sprawia, e pozostaje ono jednym z istotniejszych problemów agrobiznesu. W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele metod opisujcych zarzdzanie ryzykiem. Podpowiadaj one rolnikowi, jak przyj postaw wobec potencjalnego czy rzeczywistego zagroenia, pozwalaj przygotowa si na jego skutki czy wybra i wdroy odpowiedni strategi dziaania. Strategie zarzdzania ryzykiem sprowadzaj si zazwyczaj do unikania ryzyka, jego zatrzymania, kontroli lub transferu. Poniewa ryzyko jest nieodcznym elementem osignicia sukcesu gospodarczego, to spraw zasadnicz dla rolnika pozostaje waciwe jego zdefiniowanie, wskazanie róde pochodzenia i poziomu zagroenia. Z dotychczasowych dowiadcze wynika, e adne z narzdzi eliminacji ryzyka nie jest w peni skuteczne. W zarzdzaniu ryzykiem kadzie si zatem nacisk na dywersyfikacj produkcji przy równoczenie jak najszerszym wdroeniu strategii dzielenia si ryzykiem (poprzez np.: polisy ubezpieczeniowe, fundusze porczeniowe, umowy marketingowe, kontrakty terminowe itp.). Niektóre kraje o gospodarce wolnorynkowej stworzyy rozwinite systemy ograniczania ryzyka producentów, polegajce na stabilizacji dochodów. Problem ryzyka jest jednak nadal ak-. 7.

(79) tualny – by, jest i bdzie zawsze towarzyszy dziaalnoci produkcyjnej w gospodarce rolnej i w sektorze ywnociowym. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy poprzez organizacj w dniach 23-25 listopada 2016 r. w Jachrance k. Warszawy midzynarodowej konferencji naukowej pt. „Ryzyko w gospodarce ywnociowej – teoria i praktyka” wczy si w analiz tego niezwykle wanego problemu badawczego. Konferencja oraz badania IERiG-PIB zostay zrealizowane w oparciu o Program Wieloletni pt. „Rolnictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje”. Celem konferencji bya prezentacja wyników bada i dyskusja wokó zagadnie szeroko definiowanego ryzyka w sektorze rolno-ywnociowym w odniesieniu do: megatrendów w gospodarce, transmisji szoków cenowych, zarzdzania ryzykiem, polityki publicznej, polaryzacji spoecznej, stabilnoci ekonomicznej, przemian strukturalnych, innowacyjnego rozwoju, zagroe rodowiskowych, bioekonomii i gospodarki w cyklu zamknitym, GMO w rolnictwie, ryzyka produkcyjnego, cenowego i dochodowego dla przedsibiorstw i gospodarstw rolnych, zmiennoci mar oraz wyceny ryzyka w gospodarce ywnociowej. W takcie konferencji zorganizowano 6 sesji plenarnych i warsztatów dyskusyjnych oraz wygoszono 25 nastpujcych referatów: x Prof. Andrzej Kowalski, prof. Wodzimierz Rembisz – Kwestia ryzyka cenowego i dochodowego w rolnictwie; x Prof. Bernardo Reynolds Pacheco de Carvalho – Problem ryzyka i nietrwaoci w sektorze ywnociowym: bezpieczestwo ywnociowe i rozwój zrównowaony; x Prof. Jacek Kulawik, dr Joanna Pawowska-Tyszko, dr Micha Soliwoda – Podstawowe problemy zarzdzania ryzykiem w sektorze ywnociowym; x Prof. Thomáš Doucha, PhD Marie Pechrova, MSc Ondrej Choloupka – Prognozy cenowe jako instrument sucy zarzdzaniu ryzykiem w rolnictwie i ksztatowaniu polityki; x Prof. Szczepan Figiel – Bod ce a ryzyko aktywnoci innowacyjnej w sektorze rolno-ywnociowym. Przesanki teoretyczne; x Prof. Dimitre Nikolov, Adriana Mihnea, dr hab. Ivan Boevsky, PhD Petar Borisov, PhD Teodor Radev – Korzyci, szanse, koszty i ryzyko w dostarczaniu dóbr publicznych w rolnictwie: studium przypadku dla rodkowo-poudniowego regionu planowania w Bugarii; x Dr Mariusz Hamulczuk – Globalizacja ryzyka cenowego na przykadzie rynku zbó;. 8.

(80) x. x. x x x x. x x x. x x. x x x x. Prof. Anikó Juhász, Prof. Gábor Kemény, PhD András Molnár, MSc Anna Zubor-Nemes – Znaczenie pastwowej polityki w zarzdzaniu ryzykiem na przykadzie Wgierskiego Systemu Zarzdzania Ryzykiem; Dr hab. Franz Sinabell, PhD Thomas Url, PhD Karin Heinschink – Ubezpieczenie mar w rolnictwie w oparciu o wska niki – na przykadzie produkcji pszenicy w Austrii; Prof. Irena Kriš iukaitien

(81) , PhD Tomas Baležentis – Ryzyko produkcyjne i cenowe w przypadku upraw rolinnych na Litwie; PhD Bozhidar Ivanov – Transmisja cen w produkcji mleka i przetworów mlecznych w Bugarii; Dr Danuta Zawadzka – Ryzyko produkcyjne i cenowe na rynku ywca wieprzowego; Prof. Adriana Mihnea, dr Liliana Craciun, PhD Student Andrei Radu u – Ryzyka produkcyjne, cenowe i dochodowe w przewidywanej nadwyce bezporedniej w rolnictwie okrelane za pomoc modelowania z wykorzystaniem sieci analitycznych; PhD Vasyl D. Zalizko, Andriy Gordiychuk, Aleksandr Matiushok – Metodologia oszacowania efektywnoci rolnictwa Ukrainy; Dr Cristian Kevorchian, dr Camelia Gavrilescu – Podejcie do oceny ryzyka w produkcji rolniczej oparte na krajowych modelach przestrzennych; Prof. Wojciech Józwiak, prof. Wojciech Zitara, mgr Zofia Mirkowska – Megatrendy liniowe czy nieliniowe: czy mona dzi powiedzie co rozsdnego o stanie gospodarki w 2025 roku?; Dr Iwona Szczepaniak, dr ukasz Ambroziak – Ryzyko kursowe a handel zagraniczny produktami rolno-spoywczymi Polski; PhD Mirza Uzunovi , PhD Aleksandra Nikoli , MSc Alen Mujcinovic – agodzenie ryzyka finansowego przez wywaenie pomidzy orientacj rynkow i ogóem czynników zarzdzania jakoci: na przykadzie sektora napojów w Boni i Hercegowinie; Prof. Merilin Ratas, prof. Maire Nurmet – Analizy zarzdzania ryzykiem w przedsibiorstwach rolnych w Estonii; Mgr Cezary Klimkowski – Dochody gospodarstw rolnych a ryzyko walutowe; Prof. Oleksandr Pavlov – Ryzyka zwizane z rozwojem obszarów wiejskich na Ukrainie; Prof. Józef Zegar, dr Wioletta Wrzaszcz, dr Konrad Prandecki – GMO w rolnictwie – wybrane zagroenia; 9.

(82) x. Prof. Drago Cvijanonivi , PhD Vesna Kocic Vugdelija, PhD Željko Vojinovi , PhD Otilija Sedlak – Przedsibiorczo i ryzyko w maych i rednich gospodarstwach ekologicznych w Serbii; x PhD Mirza Uzunovi , PhD Aleksandra Nikoli , MSc Alen Mujcinovic – Efektywne programy certyfikacji jako narzdzie agodzenia ryzyka marketingowego: studium przypadku – Ekologiczne i tradycyjne etykiety w Boni i Hercegowinie; x Assoc. prof. Julia Doitchinova, Assoc. prof. dr Hristina Harizanova, Assoc. prof. dr Zornitsa Stojanova – Przemiany strukturalne oraz rolnorodowiskowa ocena rolnictwa w Bugarii. Przedstawione w trakcie konferencji referaty zawieray przegld metod i bada na temat rodków zapobiegania lub minimalizowania ryzyka oraz zagroe w produkcji rolniczej i produkcji ywnoci. Nauka i praktyka zna ich wiele: system ubezpiecze, analiz ekonomicznych i prognoz, rodki techniczne, osignicia nauk przyrodniczych i biotechnologii. Wane jest jednak, aby wiedzie , jak wykorzysta te instrumenty w praktyce. Przekazywana Pastwu monografia, zawierajca wybrane referaty z konferencji przygotowane w formie artykuów, zostaa podzielona na dwa tomy. Niniejszy tom pierwszy pt. „Ryzyko w gospodarce ywnociowej – teoria i praktyka” zawiera wprowadzenie oraz sze rozdziaów w jzyku polskim. Tom drugi pt. „Risk in the food economy – theory and practice” skada si z wprowadzenia oraz 18 nastpujcych rozdziaów opracowanych w jzyku angielskim: x The role of public policy in risk management: the case of the Hungarian Risk Management System – Gábor Kemény, András Molnár, Anna Zubor-Nemes, Ivett Illés, Anikó Juhász z Research Institute of Agricultural Economics (AKI), Budapest, Hungary; x Price prediction tool for risk management and policy-making purposes in agriculture – Ondej Chaloupka, Marie Pechrová, Tomáš Doucha z Institute of Agricultural Economics and Information, Prague, Czech Republic; x Risk management practices of agricultural enterprises – evidence from Estonia – Merilin Ratas z Estonian University of Life Sciences, Maire Nurmet z Estonian University of Life Sciences oraz University of Tartu; x An index-based margin insurance for agriculture – the example of wheat production in Austria – Franz Sinabell Austrian Institute of Economic Research, Vienna, Austria, Karin Heinschink z Federal Institute of Agricultural Economics, Vienna, Austria, Thomas Url z Austrian Institute of Economic Research, Vienna, Austria;. 10.

(83) x Demand and supply in delivering public goods in agriculture: South Central Planning Region in Bulgaria case study – Dimitre Nikolov, Ivan Boevsky z Institute of Agriculture Economics, Sofia, Petar Borisov, Teodor Radev z Agrarian University, Plovdiv, Adriana Mihnea z Bucharest University of Economic Studies, x Analysis of the competitiveness of Serbia in terms of attracting investments in agriculture and rural development – Drago V. Cvijanovic z University of Kragujevac, Vrnjacka Banja, Serbia, Željko M. Vojinovi , Vojin Cvijanovic z University in Novi Sad, Subotica, Serbia; x An approach based on state-space models for the agricultural production risk assessment, Cristian Kevorchian, Camelia Gavrilescu z Institute of Agricultural Economics, Romanian Academy, Bucharest, Romania x Price transmission in dairy industry in Bulgaria – Bozhidar Ivanov z Institute of Agricultural Economics, Sofia, Bulgaria; x Measuring production risk in Lithuanian crop farming – Tomas Baležentis z Lithuanian Institute of Agrarian Economics,Vilnius, Lithuania; x Risk and uncertainty management in agricultural holding – Boris Kuzman z Institute of Agricultural Economics, Belgrade, Serbia, Radivoj Prodanovic z University Business Academy in Novi Sad, Novi Sad, Serbia, Jonel Subic z Institute of Agricultural Economics, Belgrade, Serbia; x Agricultural production risks and their solutions in Slovakia – Zuzana Chrastinová z National Agricultural and Food Centre – Research Institute of Agricultural and Food Economics, Ivan Masár z National Agricultural and Food Centre – Research Institute of Agricultural and Food Economics, Tesfu Weldesenbet z Ministry of Agriculture and Rural Development of the Slovak Republic; x Mitigating financial risk through agile balancing between market orientation and total quality management factors: evidence from B&H beverages industry – Mirza Uzunovi z University of Sarajevo, Institute of Agricultural and Food Industry Economics, Bosnia and Herzegovina, Aleksandra Nikoli z University of Sarajevo, Institute of Agricultural and Food Industry Economics, Bosnia and Herzegovina, Alen Muj inovi z University of Sarajevo, Bosnia and Herzegovina; x Methodology for integral estimation of Ukrainian agriculture efficiency – Vasyl D. Zalizko z Institute of Agrarian Economy, National Academy of Agrarian Sciences of Ukraine, Kyiv;. 11.

(84) x Entrepreneurial process and risks in small and medium – sized organic agricultural holdings in Serbia – Drago V. Cvijanovic z University of Kragujevac, Vrnjacka Banja, Serbia, Vesna Kocic Vugdelija z Business School of Novi Sad, Željko M. Vojinovi z University in Novi Sad, Subotica, Serbia, Otilija Sedlak z University in Novi Sad, Subotica, Serbia; x Critical factors for risk reduction in the Serbian agri-food sector – Branko Mihailovi , Predrag Vukovi z Institute of Agricultural Economics, Belgrade, Serbia; x Structural changes and agri-environmental assessment of agriculture in Bulgaria – Julia Doitchinova, Hristina Harizanova, Zornitsa Stoyanova z University of National and World Economy, Sofia, Bulgaria; x Successful certification schemes as a tool for marketing risk mitigation: case study – organic and traditional labels in B&H – Alen Muj inovi z University of Sarajevo, Faculty of Agriculture and Food Sciences, Bosnia and Herzegovina,, Aleksandra Nikoli University of Sarajevo, Faculty of Agriculture and Food Sciences, Institute of Agricultural and Food Industry Economics, Bosnia and Herzegovina, Mirza Uzunovi University of Sarajevo, Faculty of Agriculture and Food Sciences, Institute of Agricultural and Food Industry Economics, Bosnia and Herzegovina; x The risks of rural development in Ukraine – Oleksandr Pavlov z Odessa National Academy of Food Technologies, Ukraine. Przedstawione w obu tomach artykuy przybliaj nam problem ryzyka w polskiej, europejskiej i globalnej gospodarce ywnociowej, opisuj podejmowane w poszczególnych krajach i na wielu paszczyznach ryzyka oraz sposoby ich rozwizania. Zdajemy sobie spraw z tego, e pomimo obszernoci opracowania nie udao nam si wyczerpa listy pyta zwizanych z analizowanym zagadnieniem. Jedno jednak jest pewne – ich tematyka jest na tyle wana, e uznajemy, i zagadnienia te powinny by przedmiotem dalszych bada, merytorycznych dyskusji, a wnioski powinny by przekazywane spoeczestwu, administracji i politykom. Zachcajc Pastwa do lektury, pozostawiamy sobie moliwo kontynuacji dyskusji na forum organizowanych przez Instytut seminariów i konferencji naukowych jak równie w serii wydawniczej Monografie Programu Wieloletniego. Tym samym zachcamy wszystkich czytelników do ledzenia wyników naszych bada i docieka naukowych m.in. na forum dyskusyjnym i poprzez stron internetow Instytutu: www.ierigz.waw.pl Dr Marek Wigier IERiG-PIB 12.

(85) 2. Ekonomia polityczna ryzyka cenowego w rolnictwie Andrzej Kowalski, Wodzimierz Rembisz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy Andrzej.Kowalski@ierigz.waw.pl,Wodzimierz.Rembisz@ierigz.waw.pl Abstrakt W formie eseju ujto tu najwaniejsze kwestie co do istoty ryzyka cenowego w rolnictwie widzianego bardziej z perspektywy producenta rolnego. Omówiono najwaniejsze uwarunkowania oraz róda o charakterze bardziej i mniej bezporednim oraz nie zawsze zauwaane. Ujto je przy zaoeniu, e podstawowym mechanizmem regulacyjnym jest rynek, który oferuje wiele instrumentów ograniczania ryzyka cenowego, a polityka rolna i jej instrumenty s tu suplementarne. Przedstawiono przejawy ryzyka cenowego i jego skutki oraz pakiet dostpnych instrumentów jego ograniczania, a take odniesienia do gbszych mikroekonomicznych podstaw ryzyka cenowego. Postawiono równie istotne pytania badawcze na przyszo . Sowa kluczowe: Ryzyko cenowe, ekonomia ryzyka cenowego, mechanizm i instrumenty ograniczania ryzyka cenowego. Kody JEL: Q10, Q13, O40.. 2.1.. Wprowadzenie. Rozumowanie w tym rozdziale utrzymane jest w formie eseju, co pozwala na bardziej dowolne i subiektywne potraktowanie podnoszonych kwestii ryzyka cenowego w rolnictwie wedug wasnego, ale opartego na wiedzy i mentalnoci horyzontu epistemologicznego. Rozumowanie ujte jest w konwencji ekonomii politycznej tego rodzaju ryzyka. Oznacza to, i odnosimy si do fundamentalnych ekonomicznych kwestii ryzyka cenowego, tj. jego uwarunkowa i róde dalszych i bliszych oraz jego zasadniczych skutków, a take do moliwoci ograniczania tych skutków wedug wasnych wag w ujciu poznawczym i praktycznym. Zasadniczym skutkiem ryzyka cenowego przy powyszych zaoeniach jest potencjalna moliwo nieosignicia zaplanowanego czy zaoonego poziomu funkcji celu danego podmiotu. Dla producenta rolnego jest to dochód na okrelonym poziomie, jako jego funkcja celu. W tej perspektywie mona wyod13.

(86) rbni uwarunkowania o rónej naturze, charakterze (bezporednie, porednie) i sile stopnia oddziaywania w stosunku do gównego róda prawdopodobiestwa niezrealizowania (niepewnoci zrealizowania) funkcji celu producenta rolnego na zaoonym poziomie. Takim bezporednim czynnikiem czy ródem s ceny zarówno otrzymywane za wyprodukowane i sprzedawane produkty jak i ceny za nabywane nakady czynników produkcji. Do nich odnosz si kwestie niepewnoci, ale te odnosz si do ich róde, takich jak: niepewno co do wyników produkcji, warunków pogodowych, przyrodniczych, polityki ekonomicznej i rolnej, niepewnoci wiata i polityki w ogóle itd. Pomijamy cakowicie kwestie tzw. ryzyka katastroficznego i losowego oraz kwestie ubezpiecze od tego rodzaju ryzyka przez odpowiednie instrumenty. W takim ujciu myl przewodni rozumowania, niejako tez generaln, jest wykazanie, e mona odpowiednio uj uwarunkowania, przyczyny i róda ryzyka cenowego jako bezporedniego czynnika ryzyka niezrealizowania funkcji celu producenta rolnego. Na tej podstawie mona te uwarunkowania i zagrodzenia antycypowa , uruchamiajc odpowiednie dziaania celem ich neutralizacji czy ograniczania skutków. Takie ujcie kwestii ryzyka cenowego jest istotne wobec mnogoci definicji ryzyka w ogóle, mieszania przyczyn i uwarunkowa z samym ryzykiem, kwestii niepewnoci, systematycznoci i niesystematycznoci, moliwoci okrelania prawdopodobiestw itp. Po wtóre, stawiamy tez, e nauka, w tym ekonomika rolnictwa, jest przygotowana do podjcia wyzwa zwizanych z tym problem. S wypracowane odpowiednie narzdzia i instrumenty zmniejszania skutków ryzyka cenowego dla funkcji celu producenta rolnego. Waga cen i ryzyka cenowego wynika bezporednio z analitycznego ujcia funkcji celu producenta rolnego, z modelu opisujcego mechanizm jego zachowa oraz z warunków równowagi konkurencyjnej na rynku produktów i czynników produkcji bdcych w otoczeniu producenta rolnego i z danym cyklem produkcyjno-handlowym. Ten mechanizm opisuje prosta funkcja rónicy lub ilorazu przychodów i kosztów ich uzyskania kosztów zastosowania nakadów czynników produkcji (kosztów uzyskania tych przychodów). Ograniczamy si do strony przychodowej. Przychody producenta w danym cyklu s zdeterminowane przez wielko produkcji i sprzeday oraz uzyskane ceny. Czynnikiem ryzyka jest spadek wielkoci produkcji i sprzeday albo spadek poziomu cen w stosunku do wielkoci oczekiwanych i w stosunku do poziomu ju. 14.

(87) poniesionych kosztów uzyskania tych przychodów1. W literaturze jest wiele definicji poj i objanie zwizanych najczciej z czynnikami ryzyka spadku produkcji, traktujc to jako ryzyko produkcyjne, oraz uwarunkowa ryzyka spadku cen, traktujc to jako ryzyko rynkowe. W istocie s to wzajemnie uwarunkowane czy sprzone czynniki, zakadajc, i w cenie jest odzwierciedlona zasadnicza informacja o rónorodnych uwarunkowaniach, niezalenie czy natury klimatyczno-przyrodniczej, politycznej, opacalnociach, systemowych operacyjnych i wielu innych bardziej lub mniej trafnych poj i okrele2. W przyjtej konwencji eseju gównie sygnalizujemy podnoszone kwestie w wybranym przez nas kontekcie teoretycznym, stawiajc je w istocie jako tematy do dalszych bada i docieka w aspekcie poznawczo-teoretycznym i wynikajcym z tego przesaniu praktyczno-uytkowym.. 1. W tej konwencji rozumowania wida , e powszechnie przyjmowany postulat stabilizacji cen dla caego rynku moe prowadzi , przy zmiennoci produkcji, do destabilizacji dochodów, co poddajemy tu jedynie pod dyskusj. 2 Z uwagi i nie podejmujemy si w tym eseju odnoszenia si do poj i analizy istoty ryzyka cenowego, odwoujemy si do do wyczerpujcej i z zachowaniem ogólnoci niejako syntezy zgodnej z naszym podejciem. W opracowaniu OECD znajdujemy np. Istniej róne warstwy ryzyka w rolnictwie, naturalne wahania i zmiany w produkcji, w pogodzie w ogólnych uwarunkowaniach cenowych nie wymagaj adnej szczególnej reakcji politycznej. Mog by zarzdzane bezporednio przez rolników jako cz ich strategii polegajcej na zrónicowaniu produkcji zmianach profilu jest normalnym rodowiskiem niejako biznesowym. Na drugim biegunie s rzadkie, ale katastroficzne zdarzania, które maj wpyw na wielu lub wszystkich rolników na duym obszarze i s zazwyczaj poza zdolnociami zarzdzania ryzykiem przez rolników lub mechanizm rynkowy z tym sobie nie radzi. Cikie i powszechne susze s jednym z przykadów. Wybuch i rozprzestrzenianie si wysoce zaka nej i szkodliwej choroby to inny przykad. Udzia rzdu jest tu nieodzowny – same natomiast firmy ubezpieczeniowe to za mao. Pomidzy tymi rodzajami ryzyka ley warstwa rynkowego ryzyka – w tym interesujcego nas ryzyka cenowego i w efekcie dochodowego – które mog by obsugiwane za pomoc narzdzi rynkowych, takich jak ubezpieczenia losowe, polisowe i terminowe rynki lub poprzez porozumienia o wspópracy midzy rolnikami. Przykadami takich ryzyk jest np. lokalny grad i pewne nieoczekiwane rónice w cenach rynkowych. Badania OECD pokazuj, e ryzyka w rolnictwie mog si wzajemnie znosi . Na przykad, jeeli ceny wejcia (na przykad nawozy) i wyjcia (na przykad towary rolne) poruszaj si w tym samym kierunku, to wpyw ryzyka cenowego na dochód nie wystpuje. Ryzyko produkcyjne (zmniejszenie produkcji – uwaga nasza) mog by czciowo zniwelowane przez ruchy cen w gór, jak wtedy, gdy plony s niskie, ale ceny s wysokie. W rezultacie efekt netto ryzyka dochodowego jest zmniejszony, tak jak i ograniczone s wahania dochodu (znane to jest jako efekt Kinga – uwaga nasza). Risk management in agriculture: what role for governments? www.oecd.org.. 15.

(88) 2.2.. Tezy i pytania badawcze. Jako tez gówn moemy przyj , e: x instrumenty polityki rolnej i metody administracyjno-interwencyjne nie s jedynymi, które mog by skuteczne w próbach ograniczania ryzyka cenowego w rolnictwie jako zbiorze producentów3; x nauka i rynek maj do zaoferowania metody i instrumenty, które do skutecznie pozwalaj ogranicza ryzyko cenowe producenta rolnego bez wydatków budetowych, jednak s one w praktyce polskiego rolnictwa prawie niestosowane; x ograniczenie ryzyka cenowego czy zarzdzanie ryzykiem cenowym odnosi si do stabilizacji cen produktów dla danego producenta rolnego, a nie do stabilizacji cen na rynku, zmienno i wahania cen (o rónej podstawie) to naturalna cecha rynku rolnego i rynku w ogóle. W zwizku z tym, czyli odnoszc si do tej tezy (zarzdzanie ryzykiem cenowym odnosi si do stabilizacji cen dla danego producenta, a nie dla caego rynku), mona sobie postawi bardziej zasadnicze, o charakterze poznawczym i aplikacyjnym, nastpujce pytania badawcze: x Czy ryzyko cenowe to specyfika tylko rolnictwa i producentów rolnych, czy inni producenci produktów konsumpcyjnych nie maj porównywalnej ekspozycji ryzyka cenowego? x Czy uwarunkowania przyrodniczo-klimatyczne to specyfika ryzyka cenowego producentów rolnych, czy tylko naturalne uwarunkowanie produkcyjne, które jest staym elementem branym pod uwag przy planowaniu wyników ekonomicznych w tym przy planowaniu poziomu dochodów? x Czy zatem uwarunkowania i czynniki czy róda ryzyka s tosame z ich skutkami i z samym ryzykiem? x Czy ograniczanie ryzyka cenowego nie powinno by gównie powinnoci producenta, a nie wycznie budetu i polityki rolnej, jakie winny tu by proporcje? 3. Do dalszych bada i docieka mona pozostawi hipotez, i nadmierne siganie czy wykorzystywanie metod interwencyjnych i administracyjnych, czyli generalnie rzdowych zwizanych z wydatkami publicznymi, moe wpyn na zmniejszenie skonnoci poszukiwania rynkowych metod zarzdzania ryzykiem jako czci strategii gospodarowania przez producentów. Jest to kwestia szeroko podnoszona w literaturze przedmiotu. Innymi sowy nadmierna troska polityki o eliminowanie ryzyka cenowego i stabilizowanie dochodów zwalnia producentów rolnych (take wysokotowarowych) od wysiku na rzecz poszukiwania rynkowych rozwiza (por. literatura dot. ryzyka w bibliografii).. 16.

(89) x Czy w tym kontekcie wystpuje podobne zjawisko jak w przypadku renty ekonomicznej i politycznej, tj. wystpuje wzgldna substytucja midzy dostpnoci i moliwoci korzystania z zabezpiecze oferowanych przez polityk roln a przymusem stosowania rynkowych metod ograniczania ryzyka cenowego przez producentów rolnych? S to pytania do dalszych studiów tu jedynie odniesiemy si do nich sygnalnie. Punktem jednak wyjcia jest widzenie kwestii ryzyka cenowego w rolnictwie i jego skutki ryzyka dochodowego w szerszym kontekcie uwarunkowa ekonomiczno-politycznych take globalnych, a nie tylko w zwyczajowym kontekcie uwarunkowa klimatyczno-przyrodniczych, produkcyjno-technologicznych i zwizanych z naukami inynieryjnymi, a nie ekonomicznymi. Traktujemy to jako uwarunkowanie porednie, aczkolwiek znaczenie ich jest fundamentalne, bo one indukuj wszystkie bardziej bezporednie ryzyka cenowe. To uwarunkowania polityczno-ekonomiczne, jak wiadomo chociaby z decyzji naoenia embarga przez Rosj na import produktów rolnych, zrodzio i unaocznio znaczenie niepewnoci o charakterze polityczno-ekonomicznym. Te niepewnoci i ryzyka maj wymiar bardziej globalny i zewntrzny, jednake przekadaj si na ryzyko cenowe niejako lokalne, bo dotycz np. polskich producentów. Z drugiej strony embargo rosyjskie ujawnio wewntrzne moliwoci rynkowe i administracyjne ograniczania jego skutków, tj. skutków ryzyka cenowego. Ten kontekst uwarunkowa nadaje wymiar bardziej polityczno-ekonomiczny, czyli niejako oddaje istot ekonomii politycznej ryzyka cenowego i jego skutku ryzyka dochodowego, w sensie ujcia istoty uwarunkowa – róde i mechanizmu tego zjawiska. 2.3.. Uwarunkowania porednie, kumulacja czynników ryzyka. Druga dekada obecnego wieku przyniosa nieznan wczeniej kumulacj wzrostu niepewnoci i ryzyka gospodarowania na wiecie. Zapocztkowany pod koniec lat siedemdziesitych globalny kryzys finansowy przeksztacajcy si w kryzys gospodarki realnej skutkujcy wieloletnim spowolnieniem wzrostu gospodarczego z konsekwencjami spoecznymi, przyspieszenie zmian klimatycznych z jednej strony i radykalizacja nastrojów spoecznych przejawiajca si w narastaniu postaw populistycznych, nacjonalizacyjnych i ksenofobicznych z drugiej strony, postawiy na nowo pytania o kierunki rozwoju wiata. Radykalizacja postaw spoecznych stwarza niepewno co do zachowania wypracowanej przez stulecia hierarchii wartoci nie tylko w krajach peryferyjnych, ale take tych, które dotychczas stay na stray wydawaoby si niepodwaalnych war17.

(90) toci i dyktoway standardy. wiadczy mog o tym midzy innymi wyniki wyborów w USA, niepewno do ostatniej chwili o wynik elekcji parlamentarnej w Holandii, Francji, Brexit itp. Wielu politologów uwaa, e wiat stan na progu trzeciej wojny wiatowej. Mnogo okrutnych zamachów terrorystycznych, zwikszajca si liczba zbrojnych konfliktów przy bardziej lub mniej otwartym zaangaowaniu mocarstw wymagaj zwikszania wydatków ze rodków publicznych na zapewnienie bezpieczestwa wewntrznego i zewntrznego oraz pokrycia kosztów zwizanych z masow migracj uchod ców z terenów objtych dziaaniami zbrojnymi. Wydatki te w sposób istotny konkuruj o rodki z dotychczas realizowanymi politykami. Nowe wyzwania, takie jak ochrona rodowiska, walka z ociepleniem klimatu czy zaopatrzenie w energi wymagaj wspópracy midzynarodowej i podejmowania dziaa przekraczajcych moliwoci poszczególnych pastw oraz zwikszania wydatków na coraz kosztowniejsze projekty bez gwarancji, e przynios one efekty zmniejszajce ryzyko przyrodnicze zwizane z powtarzajcymi si z coraz wiksz czstotliwoci anomaliami pogodowymi oraz wydu czas na prace adaptacyjne producentów rolnych do nowych warunków klimatycznych. Duy wpyw na ksztat polityki rolnej i rozwój rolnictwa bdzie mia postpujcy w okresie ostatnich stu lat rozwój demokracji, przy jednoczesnym wzrocie zamonoci. Sprzyja on rozszerzaniu si pogldów egalitarystycznych. danie udostpnienia wszystkich moliwoci wspózawodniczenia o renty polityczne przeksztacio si w danie udziau we wszystkich zdobywanych nagrodach ekonomicznych. danie to jest zaspokajane nie tylko przez bezporedni transfer dochodów, ale przede wszystkim przez zwikszenie wydatków publicznych na zdrowie, owiat i opiek spoeczn. Wydatki te s take istotne z uwagi na zmian roli czynników wzrostu gospodarczego i konkurencyjnoci. Przykadem jest kapita intelektualny, który staje si bardziej cenny ze wzgldu na moliwo wykorzystania go na du skal, a wic wydajnie. W najbliszych dekadach, wedug prognoz, zdecydowanie wzronie potencja demograficzny i ekonomiczny kilkunastu pastw redniej wielkoci, pooonych poza Europ. Osabnie natomiast pozycja tradycyjnych mocarstw europejskich redniej wielkoci w skali globalnej (Francja, Wielka Brytania, Niemcy). Wspóczynnik obcienia demograficznego osób starszych (stosunek liczby osób starszych, biernych zawodowo, bdcych w wieku nieprodukcyjnym – liczba osób w wieku 60 lub 65 lat i wicej) do liczby osób bdcych w wieku produkcyjnym (liczba osób w wieku 15-59 lub 64 lata w 2013 r.) wyniós 27,5%. 18.

(91) w krajach czonkowskich UE. Oznacza to, e na jedn osob w wieku emerytalnym przypaday niecae cztery osoby w wieku produkcyjnym. Zwaywszy na fakt, e w grupie wiekowej 15-64 lata cz osób pozostaje bez pracy (ze wzgldu chociaby na kontynuacj nauki, niepenosprawno , opiek nad dzie mi lub po prostu bezrobocie), finansowanie emerytur osób starszych z podatków osób pracujcych staje si coraz trudniejsze. Dodatkowo naley wzi pod uwag, e osoby pracujce s równie obcione kosztami utrzymania dzieci (0-14 lat) oraz osób modych kontynuujcych edukacj (wiek 15+). Okolicznoci te nie pozostaj bez wpywu na zakres i poziom dotychczasowych form wydatków publicznych oraz na wzrost niepewnoci i ryzyka podejmowanych decyzji. Staj si one ródem pogldów o koniecznoci rewizji wydatków na dotychczas realizowane polityki, w tym, a moe przede wszystkim, na WPR UE. Stwarza to kolejne ródo niepewnoci zwizane ze zmianami instytucjonalnymi. Globalizacja oznaczajca rosnc wspózaleno pastw, gospodarek i poszczególnych obywateli spowodowaa, e nie ma ju regionu, który moe si ju rozwija czy cho by sprawnie funkcjonowa w izolacji od zewntrznego wiata. Rynki towarów, usug i kapitau s coraz bardziej zintegrowane dziki nowym technologiom oraz na skutek postpujcego otwarcia poszczególnych gospodarek i przedsibiorstw na wymian midzynarodow. Poprzez bezporednie inwestycje zagraniczne korporacje transnarodowe tworz sieci midzynarodowych powiza produkcyjno-handlowych, przenikajcych przez granice pastw. Nasila si konkurencja cenowa na poziomie produktu standaryzowanego oraz „przewartociowanie” znaczenia jakoci take produkcji rolnej (przeniesienie punktu cikoci z lokalnoci na lokalno , wymóg speniania standardów globalnych jako priorytet, „narodowe/regionalne” atrybuty jako potencjalna warto dodana). Podejmowane s rónorodne dziaania konsolidacyjne skutkujce podporzdkowaniem mniejszych podmiotów, wzrostem roli systemów sieciowych o zasigu globalnym organizujcych skup, przetwarzaniem surowców rolnych, wyznaczajcych standardy produkcji i dystrybucji, ale take tempo ich wdraania. Powstaj globalne sieci biznesowe (GSB) integrujce cay acuch ywnociowy, od pozyskania surowca rolnego, przez jego przetwórstwo, dostarczanie póproduktów i dóbr finalnych, a nawet konfekcjonowanie, promocj i dystrybucj. Naley spodziewa si dalszego zwikszenia obrotów handlowych, wspópracy midzynarodowej i midzynarodowej konkurencji jak równie wpywu tych czynników na rynek oraz dochody. Zwikszona konkurencja ze strony no-. 19.

(92) wych krajów uprzemysowionych uderza przede wszystkim w pracochonne sektory przemysu przetwórczego. Wzrost liczby ludnoci, zmiany jej struktury, dochodów i wymaga (dotyczcych np. jakoci wyywienia, warunków rodowiska, czasu pracy itp.) bd dalej gównymi czynnikami ksztatujcymi tendencje rozwojowe agrobiznesu w dobie globalizacji. Przewidywany wzrost dochodów ludnoci skutkuje zmianami w wielkoci i strukturze popytu, a take coraz wyszymi wymaganiami dotyczcymi jakoci i waciwoci zdrowotnych wyywienia oraz zwizanych z tym wygód i uatwie (wzrost popytu na zrónicowan i specjalistyczn ywno , zmiany sposobu odywiania, ewolucja ku wyywieniu poza domem itp.). Postp inynierii genetycznej i innych bada zmienia produkcj rolnicz i produkcj ywnoci, zwiksza znaczenie ochrony rodowiska i bezpieczestwa ywnociowego. Zwizane z tym s zwikszone wymagania wobec regulacji produkcyjnych, sanitarnych i rzdowych w stosunku do gospodarki ywnociowej. Procesy globalizacyjne sprawiaj, e polskie rolnictwo staje si czci otwartego, ogólnowiatowego ukadu gospodarczego. Oznacza to, e podane jest silnej presji konkurencyjnej. Aby sprosta , musi podlega cigej transformacji, tym bardziej e ogólna efektywno nakadów materialnych w Polsce jest cigle nisza ni przecitna w UE. Ta niska efektywno wynika z istniejcych sabych ogniw, niezadowalajcej precyzji stosowanych procesów technologicznych, braku dobrych praktyk produkcyjnych i sposobów powizania z rynkiem, niskiego poziomu innowacji technologicznych i produktowych w sferze wytwarzania i obrotu. W duszej perspektywie ksztatuje si niebezpieczestwo utraty przez Polsk niektórych przewag komparatywnych w stosunku do krajów „starej” Unii oraz stopniowe wyrównywanie warunków kosztowych i cenowych. Zmusza to do podjcia dziaa pozwalajcych na konkurowanie jakoci produktów rolnych i wykorzystanie nisz rynkowych. Liberalizacja handlu i obrotów czynnikami produkcji, w tym kapitau, zmiana roli rónych czynników rozwoju oraz procesy koncentracji produkcji, handlu i kapitau wpywaj silnie na miejsce rolnictwa w gospodarce i acuchu ywnociowym oraz na sytuacj rónych grup producentów rolnych. Producenci rolni nale zazwyczaj do grupy silnie rozproszonych i sabych aktorów agrobiznesu. Z kolei w niektórych ogniwach acucha ywnociowego, a zwaszcza w zaopatrzeniu w rodki produkcji, przetwórstwo i handel uksztatoway si struktury oligopolistyczne. Ma to rozliczne implikacje dla rolnictwa i rolników. Zjawiskiem, które moe bardzo silnie wpyn na najwaniejsze elementy rol-. 20.

(93) nictwa, w tym struktur produkcji, ceny i dochody rolników, jest gwatowny wzrost zapotrzebowania na biopaliwa i inne róda bioenergii. Tendencje globalne maj silny wpyw na ksztat Wspólnej Polityki Rolnej, która musi by lepiej dostosowana zarówno do dugookresowych tendencji, jak i krótkookresowych szoków. Globalizacja oznacza wzrost wspózalenoci, powinna wic zwiksza szans rozwojowe, a jednoczenie prowadzi do rónicowania krajów i regionów biorcych w niej udzia. Jest to proces bardzo dynamiczny, nie prowadzi do powstania stabilnego podziau na biednych i bogatych. Wspózaleno , zgodnie z definicj, nie jest korzystna wycznie dla jednej, silniejszej strony. Korzyci z wymiany, z wczenia si w midzynarodowy podzia pracy, s prawie zawsze niesymetryczne. Konstatacja ta uwidacznia jak z jednej strony wzrasta ryzyko podejmowanych decyzji, ale take znalezienie skutecznych sposobów ograniczania skutków kumulujcych si zagroe i wyzwa przed europejskim, w tym polskim, rolnictwem. 2.4.. Symptomy ryzyka cenowego w rolnictwie. Przedmiotem odniesienia w rozumowaniu, jak zarysowalimy we wprowadzeniu, jest ryzyko cenowe i jego skutek, tj. ryzyko dochodowe producentów rolnych, a nie inne rodzaje ryzyka, np. ryzyko produkcyjne (spadku produkcji), finansowe, organizacyjne czy wreszcie ryzyko katastroficzne. Te rodzaje ryzyka i ich uwarunkowania czy czynniki i róda s bardzo rónie okrelane i definiowane, a take utosamiane z samym ryzykiem. Ma tu miejsce pene wymieszanie rónych poziomów rozumowania, okrelania przyczyn i skutków, zwaszcza w ujciach opisowych prezentowanych przez instytucje nienaukowe. Niezalenie od prawidowoci uj przyczyny, róda oraz skutki s wzajemnie uwarunkowane. Tutaj przyjmujemy zaoenie, i te wszelkie róda i rodzaje ryzyka znajduj ostatecznie swój wyraz w cenie produktu, co jest nawizaniem do zaoe nurtu ekonomii neoklasycznej. Przyjmujemy proste klasyfikacje. ródem ryzyka cenowego dla producenta rolnego jest niepewno , czy w przyszoci ceny otrzymywane za swoje produkty nie bd nisze ni planowane (oczekiwane) lub z obecnego okresu przy przesance poniesionych (danych, planowanych) kosztów i przy danej (planowanej) wielkoci produkcji. Tu implicite przyjte jest zaoenie, e podstaw ceny z punktu widzenia producenta s koszty jednostkowe produkcji4. 4. W mikroekonomii s ujmowane róne podstawy ksztatowania si ceny dobra, od Jovensa podstaw jest uyteczno dobra, obok stopnia jego rzadkoci czyli podstawy rynkowej. Obie podstawy s ze sob wzajemnie sprzone. W ogólnoci przyjmuje si, e po stronie konsumenta o cenie 21.

(94) Take ródem tego ryzyka dla producenta rolnego jest niepewno , czy w przyszoci ceny pacone za nabywane nakady nie bd wysze od planowanych lub z okresu podjcia decyzji przy tej samej przesance kosztowej i produkcji oraz czy bdzie móg to (ten skutek) zneutralizowa przeniesieniem na ceny otrzymywane. Te niepewnoci odnosz si te do oczekiwanych poziomów produkcji – tu paradoksalnie ródem ryzyka jest nie tyle spadek, co wzrost produkcji5. W istocie najwaniejszym ródem ryzyka cenowego jest niepewno co do faktycznego przyszego stosunku cen otrzymywanych do paconych w przyszoci w odniesieniu do okresu obecnego, przy takiej samej przesance poniesionych kosztów i danej produkcji. Zmienno relacji cen paconych i otrzymywanych oraz niepewno w tym zakresie czy brak moliwoci antycypacji to w istocie ekonomiczny sens ryzyka cenowego. We wszystkich tych ródach podstawowe znaczenie maj wzajemne relacje midzy cenami, produkcj i kosztami. Sumujc te zaoenia, moemy przyj , i ryzykiem cenowym jest w istocie „realizacja” tych niepewnoci. 2.5.. Skutki ryzyka cenowego – objawy powierzchniowe. Skutkiem „realizacji” tych trzech rodzajów niepewnoci co do cen otrzymywanych i paconych jest spadek opacalnoci jednostkowej produkcji (wzrost kosztów przecitnych), przy ceteris paribus. W rezultacie moe nastpowa obnienie si dochodów (jako funkcji celu) w stosunku do poziomu zaplanowanego czy oczekiwanego lub do tego z okresu podejmowania decyzji, moe nastpi nawet jego cakowita utrata. S to jasno okrelone negatywne efekty niekorzystnych zmian cen, czyli ryzyka cenowego6. Ma to miejsce przy zaoeniu, e te sygnay rynkowe nie s neutralizowane przez okrelone transfery czy wsparcie w ramach polityki rolnej. Ten wzrost kosztów jednostkowych tosamy jest . przesdza uyteczno , za po stronie producenta koszty. To samo w sobie rodzi ryzyko cenowe, bo – za neoklasykami – wiele kosztów mona ponie bezuytecznie (bezzwrotnie) nietrafion produkcj (nietrafiona w gusta i nieznajdujca pozytywnej oceny ich uytecznoci u konsumentów w formie zakupu, co dotyczy bardzo wielu produktów w wikszym stopniu ni produktów ywnociowych). To naley mie na uwadze przy ocenie specyfiki czy wycznoci kwestii ryzyka cenowego dla producentów rolnych. Konieczny jest tu pewien relatywizm i obiektywizm. 5 Dalej wielko produkcji, jako dana czyli jako staa, bdzie si miecia w ceteris paribus. 6 Oczywicie mog te wystpi podane skutki zmian cen, ju wtedy nie ryzyka cenowego, polegajce na znacznej poprawie na korzy producentów rolnych relacji cen otrzymywanych do cen paconych. W dyskusji o tym, w kontekcie zasygnalizowanego zagadnienia zwikszania udziau samych producentów rolnych kosztem zmniejszenia udziau rodków publicznych i rzdu w ograniczaniu skutków ryzyka cenowego, pojawiaj si pytania o udzia czynnika publicznego w uzyskiwanej w tych korzystnych zmian cen nadwyek dochodowych. 22.

(95) ze zmniejszeniem opacalnoci produkcji i wynika oczywicie z obnienia si przychodów, na skutek spadku cen otrzymywanych, odniesionych do kosztów zastosowania nakadów lub/i wzrostu ich cen (paconych) za te nakady poniesionych na te wyniki produkcyjne. Dotyczy to oczywicie danego czy jednego cyklu produkcyjno-handlowego, przy tym moe to usta lub powtarza si w kolejnych cyklach. Rynek zwykle na to reaguje przeciwstawnymi zmianami relacji cen otrzymywanych do cen paconych, nie zawsze jednak bez opó nienia i w adekwatnym czasie w danym cyklu produkcyjno-handlowym. Std ta adaptacja nie zawsze kompensuje skutki niekorzystnych w stosunku do pierwotnych (w momencie podejmowania decyzji produkcyjnych) zmian relacji cen. Do tego wrócimy. Powstaje teraz pytanie, dlaczego te niepodane skutki ryzyka cenowego powstaj, jaki jest ich mechanizm na poziomie producenta rolnego, czy producent rolny moe je neutralizowa lub antycypowa i przeciwdziaa ? 2.6.. Skutki ryzyka cenowego na poziomie producenta rolnego. Niepodane skutki ryzyka cenowego, w postaci wspomnianego wyej spadku opacalnoci i zmniejszenia dochodów, pojawiaj si z wielu przyczyn. Wynikaj one z mechanizmu zachowa producenta rolnego i jego ogranicze adaptacyjnych w danym cyklu produkcyjno-handlowym. Do zasadniczych na poziomie producenta rolnego mona zaliczy nastpujce przyczyny. W przypadku nieantycypowanego spadku cen produktów producent nie jest w stanie zneutralizowa negatywnych efektów kosztowych, na drodze poprawy efektywnoci produkcji, dotyczy to krótkiego okresu i danego cyklu produkcyjno-handlowego. W tym okresie producent rolny nie jest w stanie dokona zmian w technologii, dokona inwestycji, by uzyska ich efekty zwikszajce sprawno techniki wytwarzania, produktywno jednostkowa czynnika ziemi itp. Innymi sowy relacje midzy uzyskan produkcj i poniesionymi nakadami na jej uzyskanie s ju ustalone (wska niki efektywnoci produkcji s dane, czyli niezmienne w tym okresie). Zmienne s jedynie ceny otrzymywane. Ich spadek jest zatem ryzykiem cenowym, bo odnosi si do ustalonych ju wska ników efektywnoci. Powstaje wic pytanie: czy producent rolny moe samodzielnie ustali sobie cen otrzymywan na danym poziomie by zneutralizowa to ryzyko? Jak pokaemy dalej, producent rolny tak moe zrobi , co jest istot zarzdzania ryzykiem cenowym. W przypadku nieantycypowanego wzrostu cen nakadów (np. dla producenta trzody chlewnej nieoczekiwany wzrost cen pasz) ryzyko cenowe wystpuje gdy nie ma on moliwoci przeniesienia ich kosztowego efektu na cen swojego produktu 23.

(96) tj. w tym przypadku cen ywca. Dotyczy to gównie warunków rynku równowagi konkurencyjnej, taka struktura rynku jest typowa dla rynku produktów rolnych. W takiej sytuacji pole manewru jest ograniczone, rozwizaniem mog by nowe rynki zbytu, co nie jest atwe, lub sztuczny dodatkowy skup (np. interwencyjny, lub na rezerwy) celem uzyskania popytowego efektu wzrostu cen. Oczywicie w tej sytuacji, tj. nieantycypowanego wzrostu cen nabywanych nakadów moliwoci zmian technologicznych celem poprawy efektywnoci s tak samo praktycznie niemoliwe do osigniecia jak w przypadku spadku cen otrzymywanych za produkty. W tym te przypadku jak poprzednio istniej moliwoci zablokowania cen nabywanych na okrelonym poziomie (zakup cen paconych), co jest elementem zarzdzania ryzykiem cenowym. Wracamy do tego niej. Poza tymi niejako zalenymi i zwizanymi z mechanizmem zachowa (wyboru) producenta rolnego, ryzyko cenowe uwarunkowane jest egzogennie dla producenta rolnego i wynika wprost ze specyfiki mechanizmu rynku rolnego. 2.7.. Rynkowe podstawy ryzyka cenowego. Pierwszym specyficznym czy charakterystycznym dla rynku rolnego uwarunkowaniem ryzyka cenowego jest niepene dziaanie prawidowoci okrelanej jako efekt Kinga. Mianowicie, nie zawsze czy najczciej wystpuje niepena kompensacja skutków przychodowych spadku produkcji np. z przyczyn losowych czy innych przez efekt przychodowy wzrostu cen otrzymywanych i odwrotnie7. Brak obecnie tej wzajemnej kompensacji8 ma najczciej miejsce z uwagi na zintegrowane i globalizujce si rynki rolne. Prawidowo ta wzgldnie dobrze dziaaa jako naturalny rynkowy mechanizm neutralizacji ryzyka spadku cen produktów czy spadku produkcji, utrzymujc poziom przychodów na danym rynku produktu na wzgldnie staym poziomie. Odnosio si to te do poziomu producenta rolnego. Dotyczyo to jednak rynku wzgldnie zamknitego. Obecnie atwo przepywu produktów midzy rynkami znacznie osabia ten mechanizm, zwikszajc ekspozycj ryzyka cenowego dla producentów, natomiast zwiksza znacznie stabilno cen dla konsumentów, podnoszc ich dobrobyt. 7. Do mierzenia tego su statystyki oparte na indeksach cen z okresu bazowego i badanego, np. indeks Tornquista. 8 Przykadem tego by spadek cen jabek jako skutek powoanego wyej embarga Rosji na import jabek z Polski. Spadek przychodów z tego tytuu (ilo i brak ceny). Trudno go byo szybko skompensowa przez wzrost popytu na rynku krajowym, a take alternatywnym eksportem. W duszym okresie efekt kompensacji efekt Kinga jednak wystpi, na skutek aktywnej promocji i ekspansji na inne rynki. 24.

(97) Kolejnym uwarunkowaniem rynkowym jest wzgldnie wysoka cenowa wraliwo (gitko ) poday wikszoci produktów rolnych, bdcych wzgldnie produktami jednorodnymi9. Inaczej, jest to wzgldnie wysoki efekt cenowy zmian poday wikszoci produktów rolnych. Podstaw tego mechanizmu jest stosunkowo mao elastyczny cenowo popyt na te produkty w danym okresie, co zwizane jest z tym, i wikszo produktów rolnych bezporednio lub jako surowców do produktów ywnociowych zaspakaja potrzeby relatywnie podstawowe, których ocena uytecznoci w wyborze konsumenta jest wzgldnie staa. Przy pewnej saturacji potrzeb zmniejszenie si cen produktów w stosunku do ocen ich uytecznoci, w podstawowym mechanizmie wyboru konsumenta10 nie ma wielkiego wpywu na zwikszenie popytu jako skutku spadku cen. Z tym uwarunkowaniem rynkowym wie si bezporednio nastpne. Mianowicie wystpuj róne elastycznoci cenowe popytu i poday w stosunku do tej samej zmiany ceny produktu rolnego. Z jednej strony wystpuje zwykle, jak wskazywalimy wyej, nieelastyczny popyt na wikszo produktów rolnych (bezporedni i poredni). Z drugiej strony, elastyczna poda produktów dla tej samej, jak podkrelamy jeszcze raz, bo to istotne, zmiany ceny produktu. Ponadto, wystpuje tu róny czas reakcji oraz ich skutków. Zmiany elastycznoci popytu s cige, zmiany elastycznoci poday za bryowate, tj. od reakcji (decyzji) do jej skutku. Wystpuje bowiem, jak wiadomo, odroczony w czasie efekt produkcyjno-podaowy danej decyzji. Efekt decyzji jest realizowany dla innej ceny w przyszoci ni cena z okresu jej podejmowania. Objaniane jest to w modelu pajczyny cenowej. W nim samym s wstpujce (zbiene) bd rozstpujce si (rozbiene) impulsy cenowe, same w sobie bdce w pewnym sensie ródem ryzyka, pomimo ich adaptacyjnego charakteru. Istotn kwesti jest tu czas adaptacji i niepewno co do jej kierunku, zwaszcza obecnie, w dobie zintegrowanego i globalnego rynku. Nie jest to dobrze jeszcze rozpoznawane i wymaga analiz jako nowe wyzwanie dla ekonomistów rolnych zajmujcych si rynkiem rolnym. Z tym uwarunkowaniem wie si te efekt stadny w decyzjach produkcyjnych podejmowanych przez producentów rolnych na jednorodnych rynkach. Nie jest to ocena pejoratywna, kady z producentów orientuje si na podobne czy te same sygnay rynkowe (nie ma wpywu na ceny produktów). Samodzielnie te i egoistycznie maksymalizujc swoj funkcj celu, podejmuje decyzje, co jest zgodne z teori wyboru producenta i mikroekonomicznymi zaoeniami 9. Ta prawidowo odnosi si do rynków produktów jednorodnych. Por.: Rembisz W., Sielska A. Mikroekonomia wspóczesna, VizjaPress&IT, Warszawa 2015.. 10. 25.

(98) o racjonalnoci. Perspektywa caego rynku jest jedynie przesank, a nie bezporednim uwarunkowaniem podejmowanych decyzji11. Std ekspozycja ryzyka cenowego. Jak wiadomo, na co wskazujemy niej, pewnym przeamaniem tej sprzecznoci midzy racjonalnoci wyboru wasnego (wiksza produkcja po danych cenach – producent z zaoenia jest cenobiorc) a racjonalnoci caego rynku danego produktu (nisza poda, wysza cena i odwrotnie) s organizacje producentów. Mog to by np. grupy producentów o rónym profilu czy spódzielnie produkcyjno-handlowe, a take giedy hurtowe. Na tle powyszych uwarunkowa mona jeszcze bardziej je uszczegóawiajc, wskaza na kolejne prawidowoci, które maj znaczenie dla kwestii ryzyka cenowego producentów rolnych czy w rolnictwie. Przyjmuje si, i w decyzjach produkcyjnych podejmowanych przez producentów rolnych najczciej jest brana pod uwag cena bieca, a nie na cena przysza. Powstaje tu kwestia uczenia si na bdach. W tym kontekcie producenci dowiadczaj te efektów okrelonych dora nych dziaa interwencyjnych co do poziomu cen skupu. Oba te czynniki s istotne w konwencji teorii racjonalnych oczekiwa. Producenci rolni te zachowuj si tu racjonalnie, mogc liczy na interwencje co do cen. To niejako zmniejsza koniczno gbszego odnoszenia si do tego róda ryzyka w podejmowanych decyzjach. Na to nakada si wzgldne sabe wspomaganie si prognozami rynkowymi w decyzjach pojedynczych producentów. Wiksze znaczenie maj tu opinie i dziaania zwizków producentów rolnych. Pewne znaczenie dla ryzyka cenowego ma do sabe rozpoznanie w analizach i prognozach, czy te w wiadomoci producentów rolnych, relacji midzy poziomem zapasów a cen produktu w danym i przyszym okresie. Modele prognostyczne z tego zakresu s w literaturze mao eksploatowane, bardziej w zakresie analiz rynkowych. Przyjmuje si te, i pewnym uwarunkowaniem dla ryzyka cenowego jest wzgldna sabo instytucji rynkowych i egzekucji praw oraz obowizków kontraktowych. Dochodz do tego kwestie kosztów transakcyjnych kompletnoci i dostpu do informacji. Wszelkie poprawy w tych zakresach, w tym regulacyjno-prawnych sprzyjaj zmniejszaniu ekspozycji ryzyka cenowego. Jest to przedmiot wielu analiz, nie zastpuje to jednak samego zarzdzania ryzykiem cenowym, a zwiksza jego efektywno czy te zmniejsza potrzeb sigania do niego. 11. Czy korzystaj przy tym z analiz i prognoz rynkowych jest kwesti otwart, korzystanie z nich to jedna z podstaw zarzdzania ryzykiem cenowym dla producenta rolnego pozyskujcego swoje przychody gównie z rynku. Odniesiemy si do tego jeszcze w dalszej czci. 26.

(99) 2.8.. Inne mikroekonomiczne podstawy ryzyka cenowego. Przechodzc na wyszy poziom uogólnienia i abstrakcji w rozumowaniu, moemy przyj , i znaczenie dla ryzyka cenowego ma inna, przeciwstawna podstawa do oceny poziomu ceny produktu, odmienna po stronie konsumenta i inna po stronie producenta. Po stronie konsumenta podstaw odniesienia do ceny produktu jest jego uyteczno stosownie do okrelonej funkcji preferencji jednostkowej. Z kolei po stronie producenta ta podstawa odniesienia do ceny to koszty jednostkowe wytworzenia produktu, jako te kategoria subiektywna, gdy kady podmiot ma inn efektywno produkcji oraz koszty niebdce nakadami przy takich samych cenach produktów. Obecnie znaczenie ma przede wszystkim zwikszanie uytecznoci produktu finalnego ywnociowego (rolno-ywnociowego). Przy danej jego cenie oznacza to pogbianie acucha wartoci i wzrost roli przetwórcy i dystrybucji. W konsekwencji istniej wiksze ograniczania dla cen produktów rolnych i wysz ekspozycje ryzyka cenowego producentów rolnych. Moliwoci zmian (wzrostu) cen produktów ograniczone s z uwagi na pogbiajcy si proces ich przetwarzania, a zatem pogbianie ograniczenia popytowego. Zwikszaj si biece napicia midzy potrzeb zmian uytecznoci a cen i zmianami kosztów u przetwórców w dostosowywaniu si do wyborów konsumentów oraz zrównowaonego i konkurencyjnego rynku, co zwiksza ekspozycj ryzyka cenowego producentów rolnych, zwaszcza w warunkach otwartego i zintegrowanego rynku12. Ryzyko cenowe w zwizku z tym procesem integracji acucha wartoci dla zwikszania uytecznoci dóbr rolno-ywnociowych wie si z koniecznoci maksymalizacji funkcji celu producenta rolnego oraz przetwórcy rolnospoywczego, nie mówic o innych podmiotach w tym acuchu wartoci. Przetwórca rolno-spoywczy ma na wyjciu relatywnie mao elastyczny popyt na produkty ywnociowe oraz olbrzymi konkurencj w warunkach penej równowagi ex post (nie ma rynku doskonale konkurencyjnego, jest rynek o równowadze konkurencyjnej), a take konkurencyjny import i std do sztywne ceny finalnych produktów rolno-ywnociowych. W tej sytuacji przetwórca ma relatywnie du ekspozycj ryzyka cenowego na nieantycypowany i nieprzewidywany wzrost cen produktów rolnych jako surowców do przetwórstwa. W tych bowiem warunkach rynku detalicznego przetwórca nie moe atwo przerzuci na ceny finalnych produktów ywnociowych kosztowych skutków nieantycypowanych wzrostów cen surowca rolnego. Moe chcie w naturalny sposób to 12. Oczywicie wymusza to popraw efektywnoci produkcji i sprawnoci w kadym ogniwie tworzenia wartoci produktów rolno-ywnociowych. 27.

(100) ryzyko neutralizowa czy ogranicza , np. przerzucajc to na producentów rolnych, co moe zwiksza ich ekspozycje ryzyka cenowego, nie mówic ju o poziomie cen. Istotna jest tu kwestia uzyskiwania pewnej równowagi midzy maksymalizacj funkcji celu producenta rolnego i funkcji celu przetwórcy rolno-spoywczego. Uzyskanie jej jest trudne w warunkach równowagi konkurencyjnej na obu rynkach, tj. na rynku finalnych dóbr ywnociowych i na pierwotnym rynku produktów rolnych. Tym bardziej jest to trudne w warunkach zmiennoci cen na obu rynkach, co oczywicie rodzi ryzyka cenowe dla producentów rolnych i przetwórców, w istocie przeciwstawne co do kierunku. Potguj je nie w peni objanione zalenoci midzy pierwotn i cignion elastycznoci cenow popytu na finalne dobra ywnociowe i produkty rolne jako surowce do ich wytwarzania. To samo odnosi si do cenowych elastycznoci poday na obu tych rynkach13. Ryzyko cenowe w acuchu wartoci produktów ywnociowych to niejako pewne wyzwanie badawcze i praktyczne dla ekonomistów rolnych. W praktyce ograniczanie ekspozycji ryzyka dokonuje si na wiele sposobów najczciej poprzez kontrakty dostawne, przetargi itp. Powtarza si czsto, e odbywa si to kosztem producentów rolnych. 2.9.. Rynkowe instrumenty zarzdzania ryzykiem cenowym w rolnictwie. W tej czci odniesiemy si ogólnie do kwestii mechanizmów zarzdzania ryzkiem cenowym dostpnych dla producentów rolnych ale take dla przetwórców i innych podmiotów rynku rolnego, jak np. przedsibiorstw skupu, przechowalnictwa, czy szerzej – obrotu rolnego. Metody te, ich mechanizmy wynikaj niejako z samej istoty ryzyka cenowego, do czego si odnosilimy wyej. W tym te kontekcie je ujmujemy, ale równie z perspektywy powoanych wyej tez i pyta badawczych. Najogólniej, ale i kompletnie mona wymieli , sporód znanych w literaturze i wykorzystywanych w praktyce, nastpujce grupy metod czy instrumentów zarzadzania ryzykiem cenowym w rolnictwie: x metody i instrumenty rynkowe; x analizy i prognozy rynkowe; x metody i instrumenty interwencyjne; x metody ubezpieczeniowe; x metody mieszane. 13. Kwestie teoretyczne s ujte w pracy W. Rembisza Mikro- i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, VizjaPress&It, Warszawa 2008. 28.

(101) Wystpuje pewien zakres substytucji midzy tymi metodami i instrumentami, jak i ich pewne kompilacje czy mutacje. Cze z nich ma charakter instrumentów finansowych i s w powszechnym obrocie na rynkach finansowych, co pozwala przerzuci ciar finansowania ograniczania ryzyka na inne sektory. Odniesiemy si jedynie do pierwszej grupy instrumentów, tzn. do rynkowych instrumentów zarzdzania ryzykiem cenowym. Najbardziej znanymi i najstarszymi s instrumenty pochodne (instrumenty rynku pochodnych), przede wszystkim kontrakty futures i nastpnie opcje. Celem transakcji zabezpieczajcych np. dla producenta rolnego (przetwórcy) na tych instrumentach jest zakup ceny czy to otrzymywanej za produkt, czy paconej za nakad na okres przyszy rzeczywistej dostawy (ogólniej transakcji rzeczywistej). Celem transakcji na rynku pochodnych w adnym razie nie jest zakup czy sprzeda produktu w przyszoci. W istocie w tych kontraktach przyjmuje si zobowizania do sprzeday bd zakupu, a nie dokonuje si zakupu i sprzeday tych kontraktów14. Istot tego rynku instrumentów pochodnych (derivative market) jest rozliczanie rónic cenowych midzy otwarciem (zakupem) i zamkniciem (sprzeda) kontraktu15 w warunkach, gdy zmienno i wahania cen na tym rynku spowodowane s zmianami i wahaniami cen na rynku rzeczywistym. Zatem ograniczenie ryzyka cenowego z rynku rzeczywistego z wykorzystaniem kontraktu futures polega na rozliczaniu rónic cenowych powstaych na rynku instrumentów pochodnych w porównaniu do rónic cen na rynku rzeczywistym. Z uwagi na wysok regresj równolegych zmiennoci cen na obu rynkach stopie zabezpieczenia tzw. delta headging jest bliski jednoci. W szczególnoci oznacza to, i rónica midzy cen otwarcia a cen zamknicia w kontrakcie futeres winna odpowiada przeciwstawnej rónicy midzy cen planowan a otrzyman w transakcji rzeczywistej na dany czas. Pozwala to pokry strat/zysk na jednym rynku w stosunku do zysku/straty na drugim. Funkcjonowanie i naturalny mechanizm rynku nie jest tu zakócany, ale wykorzystywany. By rynek instrumentów pochodnych peni swoje funkcje suebne wobec podmiotów rynku rzeczywistego, producentów rolnych, przetwórców, przedsibiorców obrotu rolnego, uczestniczy w nim musz spekulanci. S to inwestorzy. Oni niejako przyjmuj zakady wzajemne o kierunek i wysoko zmian cen 14. Dlatego przyjto sownictwo „dugi”, „krótki” dla zajmowanych pozycji – sprzedaowej i zakupowej w kontrakcie futures, celem odrónienia od rzeczywistych transakcji sprzeday i zakupu produktu na rynku realnym. 15 Jest to zgodne z istot pojcia róniczki z matematyki, std nazwa: rynek pochodnych. 29.

(102) na rynku rzeczywistym, co jest w pewnym sensie istot kontraktu futures. W zasadzie to oni przejmuj na siebie ryzyko cenowe oraz finansuj ten rynek, zapewniajc mu jednoczenie pynno oraz przejrzysto , a take pewne funkcje prognostyczne. Oczywicie uczestnikami takiego rynku mog by producenci rolni, którzy swoje przychody w odpowiedniej skali wi z rynkiem i chc mie z góry zakupion (ustalon) cen, niezalenie od naturalnych zmian i waha cen trudnych do antycypacji. To samo dotyczy przetwórców, dla których kontrakty dostawne typu forward w istocie nie eliminuj ryzyka cenowego. Take podmioty obrotu rolnego mog i korzystaj z rynku futures, gdy chc stabilizowa swoje mare zysku, a nie gra na zyski nadzwyczajne. Uzupeniajcym instrumentem, aczkolwiek o nawet wikszych obrotach na giedach Chicago, s obecnie wycznie opcje na futures (options on futures). Kupujcemu daj one prawo do zajcia pozycji sprzedaowej (krótkiej) lub zakupowej (dugiej) w kontraktach futures na okrelone okresy. Jest to bardziej elastyczny instrument dajcy zabezpieczajcemu si moliwo skorzystania z korzystnych dla niego cen na rynku, przynoszcych zyski nadzwyczajne, których nie musi rozlicza do strat z tytuu zamknicia pozycji na rynku futures. Spekulantom daj nie tylko moliwo zyskania na korzystnych zmianach cen w kontraktach futures, ale przede wszystkim ograniczaj ich straty w przypadku odwrotnych sytuacji do wysokoci zapaconych premii za opcje. To przyciga inwestorów i daje wiksz pynno , a tym samym lepsze moliwoci dla ograniczajcych ryzyko cenowe uczestników rynku rzeczywistego (zboowego, misnego, cukrowego itp.) Std oba instrumenty niemal w peni ograniczaj ryzyko cenowe z rzeczywistych transakcji na rynku rolnym. Celem ich nie jest zakup czy sprzeda towaru. Dostpne s one take dla polskich podmiotów rynku rolnego (producentów i grup producenckich, przetwórców i firm skupu i przechowalnictwa, eksporterów) w ofercie niektórych banków oraz biur brokerskich, jako instrumenty wystandaryzowane. Z uwagi na wysok korelacj zmiennoci cen na europejskim zintegrowanymi rynku rolnym mona wykorzysta europejskie giedy MATIFF czy LIFFE. Jak wiadomo instrumenty te na polskim rynku rolnym nie s w zasadzie stosowane, poza moe kilkoma wyjtkami. Jakie s tego przyczyny? Oczywicie bez bada w tym zakresie mona wskaza na pewne oczywiste ograniczenia w tym wzgldzie. Znaczenie ma wiedza. Jej brak jest ewidentny nie tylko u producentów rolnych, ale i w doradztwie, a take w ksztaceniu akademickim ekonomistów rolnych. Kursy i szkolenia firm brokerskich skierowane s raczej do. 30.