OD EWANGELIKA DO PROTESTANTA. DZIEJE LEKSEMÓW W POLSZCZYŹNIE

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza p.michal@amu.edu.pl

OD EWANGELIKA DO PROTESTANTA.

DZIEJE LEKSEMÓW W POLSZCZYŹNIE

Celem artykułu jest ukazanie dziejów dwóch leksemów w polsz- czyźnie: ewangelik i protestant – na tle rozwoju polskiej myśli słownikar- skiej. Uwzględnienie szerszego tła, jakim w tym przypadku uczyniono rozwój sztuki słownikarskiej, wynika z tego, że „Opis słownictwa od strony znaczeniowej jest niejako też opisem kultury, ponieważ słownic- two można traktować jako zbiór znaków odnoszących się do tych aspek- tów kultury, które dana społeczność traktuje jako stabilne i ważne dla jej funkcjonowania”¹. Ponadto „Słowniki – skarbnice językowe – są także zwierciadłem świata i ludzi w ich historycznym rozwoju”². Krystyna Siekierska zwraca uwagę na to, że nie każdy słownik odbija rzeczywi- stość w ten sam sposób. Oczywiste jest, że im słownik dotyczy później- szego okresu, tym większym materiałem dysponuje jego twórca i z tym mniejszymi boryka się problemami przy odczytywaniu tego materiału.

Według badaczki „najwierniejszym odbiciem rzeczywistości są słowniki jednego autora”, bowiem uwzględniony w nich materiał jest „podpo- rządkowany osobowości twórcy, jego świadomości językowej i zasobowi jego leksyki”³.

1 T. Piotrowski, Słowniki języka polskiego, w: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2012, wyd. 4, s. 602.

2 K. Siekierska, Rzeczywistość w słownikach Knapiusza i Troca, „Prace Filologiczne”

XXXVII, 1992, s. 259.

3 K. Siekierska, Rzeczywistość w słownikach Knapiusza i Troca, op. cit., s. 259–260.

Obydwa analizowane leksemy pojawiły się w polszczyźnie w wie- ku XVI w związku z ruchem reformacyjnym⁴. Ferment w Kościele ka- tolickim spowodowany wystąpieniem w 1517 roku Marcina Lutra widać w zachodniej i północno-zachodniej Polsce już kilka lat później – na po- czątku lat 20. XVI wieku⁵. Nowa sytuacja religijna znalazła odzwiercie- dlenie w języku⁶, zaistniała bowiem realna potrzeba nazwania wyznaw- ców nowo powstałych konfesji. Z jednej więc strony tworzyły się nazwy potrzebne do określenia własnej tożsamości samym wyznawcom, np. na- zwa ewangelik. Z drugiej zaś strony nazwy pokazujące negatywny lub nawet wrogi stosunek do nich ze strony katolików, a także nowe znacze- nia nazw znanych już polszczyźnie, np. kacerz czy odszczepieniec⁷. W miarę upływu czasu obydwie grupy nazw powiększały się. W wyniku rozłamu wśród zwolenników reformacji powstawały kolejne konfesje, a wraz nimi nazwy takie, jak np. kalwinista czy kalwin. Mimo zaś tolerancji wyznanio- wej, albo właśnie ze względu na nią, druga połowa XVI wieku obfitowała w polemiki religijne, które przyniosły kolejne nazwy pokazujące stosunek katolików do nowinek religijnych i ich wyznawców.

Żaden z dwóch omawianych leksemów nie występuje w trzech du- żych słownikach powstałych w dobie średniopolskiej, na którą przypada ruch reformacyjny, kontrreformacyjny oraz ostateczny kres słynnej w całej Europie tolerancji religijnej. Mowa oczywiście o dziełach Mączyńskiego, Knapiusza i Troca.

Brak owych nazw w Leksykonie Jana Mączyńskiego może zaskakiwać, zważywszy na fakt, iż był Mączyński gorliwym protestantem⁸. Wyraził

4 W dobie staropolskiej znany był tylko leksem ewanjelista (ewangelista) rozumiany jako

‘autor Ewangelii’, zob. Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk i in., t. 2, Wrocław–Kra- ków–Warszawa 1956–1959, s. 348–349.

5 J.A. Gierowski, Historia Polski 1505–1764, Warszawa 1988, s. 55.

6 Teresa Smółkowa pisze: „Wśród czynników powodujących zwiększenie się liczby no- wych wyrazów i nowych znaczeń wyrazowych najważniejsze są dwa: konieczność na- zwania nowych przedmiotów, zjawisk, zawodów, pojęć itp. oraz chęć wyrażenia stosunku człowieka do różnych obiektów rzeczywistości, często mających już wcześniej ustalone nazwy (ten sam wyraz może jednocześnie nazywać jakiś obiekt i przekazywać stosunek mówiącego do tego obiektu). Potrzeby nominatywne wynikają więc z przyczyn obiektyw- nych, z potrzeb komunikacji językowej, i z przyczyn subiektywnych, psychologicznych”

(T. Smółkowa, Nowe słownictwo polskie, w: Współczesny język polski, op. cit., s. 397).

7 Obydwa notowane od XV wieku (zob. B. Walczak, Mały słownik etymologiczno-histo- ryczny kacerstwa polskiego, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” III (XXIII), 1996, s. 12–15).

8 Zob.: H. Barycz, Jan Mączyński, leksykograf polski XVI wieku, „Reformacja w Polsce” III, 1924, s. 224–226; Z. Klemensiewicz, O Janie Mączyńskim w czterechsetlecie jego dzieła, „Język Polski” XLIV, 1964, nr 2, s. 65.

to zarówno w dedykacji do króla – w postaci pochwały reformacji, jak i w treści słownika⁹, a samo przedsięwzięcie miało poparcie króla Zyg- munta Augusta sprzyjającego reformacji¹⁰. Mączyński wiele lat spędził na podróżach po zachodniej Europie, w trakcie których miał okazję prze- bywać z najważniejszymi osobistościami epoki, ludźmi, którzy rzeczywi- ście mieli wpływ na kierunek reformacji, np. z Filipem Melanchtonem, i studiować w tak znaczących miejscach jak Wittenberga czy Zurych¹¹. Ponadto słownik ukazał się w Królewcu – swoistym centrum protestan- tyzmu, oddziałującym na północną Polskę i Litwę¹². Z drugiej jednak strony słownik ukazał się w roku 1564, czyli w czasie, gdy nowy leksem ewangelik dopiero wchodzi do tekstów w związku z rozwojem polemik religijnych (co pokazuje materiał Słownika polszczyzny XVI wieku), a ukoń- czony zaś został kilkanaście lat wcześniej, już w roku 1546¹³. Nazwy tej mógł zatem Mączyński nie odnotować, gdyż w polszczyźnie była jeszcze zbyt świeża.

W przypadku XVII-wiecznego Thesaurusa Grzegorza Knapiusza, który niejako zastąpił leksykon Mączyńskiego, gdy ten trafił na indeks ksiąg zakazanych właśnie za wspomniane aluzje protestanckie¹⁴, powód wydaje się zgoła odmienny. Być może leksykograf – będący jezuitą i na potrzeby kolegiów jezuickich tworzący słownik¹⁵– uznał, że owe nazwy

„heretyków” nie są w nim potrzebne. Nowy dykcjonarz Michała Abra- hama Trotza natomiast ukazał się w 1764 roku. XVIII stulecie to czas ostatecznego ograniczenia praw innowierców (1717) i rozwój szkolnictwa pijarskiego (od roku 1740 funkcjonuje warszawskie Collegium Nobilium), w czym można upatrywać jednej z przyczyn nieodnotowania leksemów.

W trzech średniopolskich leksykonach nie odnotowano także nazw po-

9 H. Barycz, Jan Mączyński, leksykograf polski XVI wieku, op. cit., s. 240–241; Leksykon łacińsko-polski Jana Mączyńskiego: wybór tekstów – opracowanie, oprac. H. Barycz, W. Kurasz- kiewicz, I. Lewandowski, Lublin 1996, tu zwłaszcza rozdział I. Lewandowskiego, Leksy- kograficzne założenia i wzory, s. 91.

10 H. Barycz, Jan Mączyński, leksykograf polski XVI wieku, op. cit., s. 226; J.A. Gierowski, Historia Polski..., op. cit., 57.

11 Z. Klemensiewicz, O Janie Mączyńskim w czterechsetlecie jego dzieła, op. cit., s. 65; H. Ba- rycz, Jan Mączyński, leksykograf polski XVI wieku, op. cit., passim.

12 J.A. Gierowski, Historia Polski..., op. cit., 56.

13 Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 2002, wyd. 8, s. 353.

14 Z. Klemensiewicz, O Janie Mączyńskim w czterechsetlecie jego dzieła, op. cit., s. 74.

15 Zob. J. Puzynina, „Thesaurus” Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny warsztat pracy nad językiem polskim, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961, s. 8.

kazujących wewnętrzne rozbicie ewangelików, jak luteranin czy kalwin.

Nie oznacza to jednak, że ich autorzy całkowicie odcięli się od kwestii religijnych, co pokazuje chociażby uwzględnienie w każdym z nich nazw takich jak heretyk i kacerz.

Nieobecność ewangelika i protestanta w postaci odrębnych haseł w lek- sykonach powstałych w XVI, XVII i XVIII wieku, dokumentujących słow- nictwo współczesne ich twórcom, nie jest równoznaczne z nieobecnością tych nazw w obrębie powiązanych tematycznie haseł, a także w polsz- czyźnie tego okresu¹⁶. Odsłania raczej osobowość twórcy, o czym była już mowa we wstępie artykułu.

XVI-wiecznych przykładów omawianych leksemów dostarcza Słow- nik polszczyzny XVI wieku. Leksem ewangelik, w postaci ewanjelik, odno- towano w nim 441 razy¹⁷. W znaczeniu pierwszym, poświadczonym 22 razy, jest to ‘wyznawca, szerzyciel ewangelii’, np.

Przeto nie Ew´angelicy Są / ´ale r´acżey nieprzyiaćiele Ew´angeliey / ktorzy z bezbożnym A¨eriuSzem powi´ad´aią / że z´a vm´arłe nie ma być ofi´ar´a cży- nion´a. WujJud 228v

W znaczeniu drugim, które pojawiło się w związku z reforma- cją, ewangelik to ‘zwolennik reformacji; luteranin, kalwin’, poświadczony 419 razy, np.

´aby Się pokaz´ało iż wSzytko piSmo S. wSzędy ieSt z´a K´atholik´ami / prze- ćiwko tym / ktorzySię rzkomoS´amego piSm´a trzym´aią / y przetoSię Ew´an- gelik´amin´azyw´aią WujNT przedm. 26

Wyraz ewangelik pochodzi od łac. evangelicus i oznacza ‘związany z Ewangelią’ (od gr. euangelikós)¹⁸. Nazwanie wyznawców nowej doktryny ewangelikami nawiązywało do jednej z jej podstawowych zasad – zasady sola Scriptura, czyli tylko Pismo¹⁹. Zgodnie bowiem z ideą luteranizmu jedyną podstawą wiary jest Biblia. Luter nauczał, że należy wierzyć wy- łącznie w to, co zawiera Pismo Święte i odrzucić wszystko to, co jest z nim

16 Za przykład niech posłuży późniejsza, bo XIX-wieczna, Encyklopedia powszechna Or- gelbranda, w której nie odnotowano odrębnych haseł ewangelik i protestant, ale w hasłach Ewangelicki Kościół oraz Ewangelicki Kościół w Polsce obydwa leksemy są używane (t. 8, Warszawa 1861).

17 Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa i in., t. 6, Wrocław 1972, s. 577–578.

18 Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 205.

19 Zob. Encyklopedia katolicka, red. naukowa S. Wilk, t. 16, Lublin 2012, s. 527.

sprzeczne²⁰. Do pochodzenia nazwy ewangelik odwoływali się w owym czasie najważniejsi szermierze katolicyzmu, m.in. Jakub Wujek w Nowym Testamencie:

(... przećiwko tym) ktorzy Się rzkomo S´amego piSm´a trzym´aią / y przeto Się Ew´angelik´ami n´azyw´aią: gdyż poprawdźie nie Ew´angeliey / ´ale mozgu i widzeniaSwego / ´abo miStrzowSwoich / Lutr´a / K´alwin´a / Serwet´a ´abo AriuSz´a mocnoSię trzym´aią. WujNT 26 (kartoteka)

Wujek w Nowym Testamencie używał też nazwy nowanjelik, która z jednej strony pokazuje związek z Ewangelią, z drugiej podkreśla nowe użycie tej podstawy leksykalnej, np.

iż Luter y z vczni´ami Swemi [...] zgoł´a ten liSt [św. Jakuba] odrzućił / [...]

K´alwin lepak z Swemi ma gi z´a pewne piS_{mo y z´a} Słowo Boże. T´akći Się zgadz´aią Now´angelikowie w t´ak poważney rzecży. (marg) Zgod´a odSzcze- pieńcow WujNT 790

Według materiałów słownikowych najstarsze poświadczenia nazwy ewangelik pochodzą z początku lat 60. XVI wieku. Po raz pierwszy zo- stała użyta przez Stanisława Orzechowskiego w utworze Rozmowa około egzekucyjejz 1563 roku. W roku kolejnym leksemu użyto również w Quin- cunx Orzechowskiego, w anonimowym tekście Proteus abo odmieniec oraz w Kronice wszystkiego świata Marcina Bielskiego. Wydawać by się mogło, że tak znaczna liczba XVI-wiecznych poświadczeń (ponad 400) wska- zuje na szybkie popularyzowanie się nowego leksemu w tym czasie.

Okazuje się jednak, że zdecydowana większość przykładów pochodzi z dwóch wspomnianych utworów Orzechowskiego i wynika z przyjętej przez autora formy dialogu (ewangelik jest jednym z rozmówców):

[...]

EWANGELIK Coż wżdy myśliSz miły PapiSto

PAPIEZNIK Nic dobrego omylni ku / chćiałem rzec Ew´anieliku miły.

EWANGE.[lik] O nie nowin´ać wam o złych rzecz´ach myślić²¹. [...]

20 S. Markiewicz, Protestantyzm, Warszawa 1982, s. 55.

21 S. Orzechowski, Rozmowa albo Dyalog około Exequucyey Polskiey Korony, [brak miej- sca wyd.] 1563, s. 13 (wg numeracji skanu), on-line: http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doc content?id=3485 (dostęp: 2.06.2016).

Wcześniej niż nazwa ewangelik, bowiem już na początku lat 50.

XVI wieku, widoczne są w tekstach nazwy odnoszące się do zwolen- ników Lutra, takie jak: luteran (130 poświadczeń), luteryjan (70), luter (47) i luterysta (2). Używał ich w pierwszym wydaniu Kroniki Marcin Biel- ski (1551), Marcin Kromer w trzech rozmowach dworzanina z mnichem (1551–1553) oraz Stanisław Murzynowski w utworze Historyja żałosna ...

o Franciszku Spierze (1551).

XVI stulecie to również czas, gdy w polszczyźnie pojawiła się na- zwa protestant, wywodząca się od łac. słowa protestans – ‘oświadczający’²². W materiałach Słownika polszczyzny XVI wieku leksem ten odnotowano za- ledwie 2 razy, w dwóch podznaczeniach²³:

a. Przed sądem (1):

PROTESTATIAE t´eż do Aktu świ´adectw należą: Iuż teraz ProteSt´antom t´akim nie z´awSze dowodu przyk´azuią SarnStat 1288

b. ‘Określenie wyznawców luteranizmu (w związku z ich protestem na sejmie w Spirze 1529 r.)’ (1):

V Pik´artow / HuSow / Nowokrzczeńcow / S´akr´amentarzow / Lutheranow ProteSt´antow / y wSSech inych / ktorzy Sye od nas odłącz´ayą / wSSyStko Sye odmyeniło? KromRozm III 14v

Marcin Kromer w utworze pt. Mnicha z dworzaninem rozmowa trze- cia z roku 1553, pisząc o heretykach, wymienia m.in. luteranów protestan- tów, nawiązując tym samym do bardzo istotnego w dziejach tej doktryny wydarzenia. Podczas sejmu w niemieckim Spirze 19 kwietnia 1529 roku książęta i przedstawiciele mieszczaństwa zaprotestowali przeciwko ogra- niczeniu wolności wyznania²⁴. Pierwotnie więc protestantami byli tylko ci zwolennicy doktryny Lutra, którzy wyrazili protest w Spirze. Zostali w ten sposób nazwani przez swoich przeciwników, sami siebie określali jako viri boni²⁵. Utworzenie tej nazwy było ściśle związane z sytuacją religijną w Niemczech, w których zwolennicy reformacji to głównie zwo- lennicy samego Marcina Lutra (por. niem. der Protestant). Według histo-

22 Słownik wyrazów obcych, op. cit., s. 608.

23 Słownik polszczyzny XVI wieku, op. cit., t. 30, Warszawa 2002, s. 457.

24 Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, Warszawa 2012, wyd. 12, s. 188.

25 Encyklopedia katolicka, op. cit., s. 526–527.

ryków „od tego momentu zwolenników reformacji nazwano protestan- tami”²⁶. Materiał zgromadzony w słowniku pokazuje, że w odniesieniu do polszczyzny proces upowszechniania się leksemu protestant i seman- tycznego utożsamiania obydwu analizowanych leksemów trwał znacz- nie dużej.

Mimo że nazwa protestant pojawiła się w tekstach 10 lat wcześniej niż nazwa ewangelik, nie przyjęła się w piśmiennictwie drugiej połowy XVI wieku. Leksemem regularnie używanym od początku lat 60. był ewangelik, używany m.in. przez Orzechowskiego, Wujka, Skargę, Reja czy Bielskiego. Bielski, poświęcając wiele stron swojej Kroniki (1564) Lutrowi, jego zwolenników w kontekście protestu na sejmie w Spirze nie nazwał jeszcze protestantami, lecz użył łac. formy protestantes:

[...] ´a tuSie pocżęło thow´arzyStwo oSwi´acżone Luterow ktore zowiemy pro- teSt´antes/ iżSie przed Senatem oSwiadcżyli Ew´angeliey nieodStępować / a nie iedno w Niemcech / ale i po inych kr´ainach. Ferdinandus Krol wySedł był z rady niżli Sie oSwiadcżali / potym oni proteSt´antes położyli ´apel´a- cją SpiSaną / iż nieprzyimuią żadneo Dekretu ani uchwały ktora Sie S_t´ał´a w Spyrze [...]²⁷.

Kolejną obok ewangelika nazwą odnoszącą się do wszystkich zwo- lenników reformacji była nazwa konfessyjonista. Tak jak Orzechowski upodobał sobie w dialogach nazwę ewangelik, tak w Wujkowym Iudicium z roku 1570 ponad 900 razy użyto nazwy konfessyjonista w znaczeniu ‘wy- znawca religii ewangelicko-augsburskiej lub którejś z jej odmian, prote- stant’ (tak duża liczba użyć również wynika przede wszystkim z przyjętej formy dialogu). Tym sposobem, podobnie jak w przypadku ewangelika, większość XVI-wiecznych poświadczeń tej nazwy pochodzi z jednego tekstu.

Obok nazw ogólnych, jak ewangelik i konfessyjonista, ówczesna pol- szczyzna obfitowała też w nazwy odzwierciedlające stopniowy roz- łam wśród zwolenników reformacji. W latach 60. tworzyły się odrębne leksemy nazywające wyznawców doktryny stworzonej przez Jana Kal- wina: kalwinista (63 notacje), kalwinita (5), kalwin (4) lub kalwinijan (2).

Najwcześniejsze poświadczenia pochodzą z Quincunx Orzechowskiego

26 Z. Wójcik, Historia powszechna..., op. cit., s. 188.

27 M. Bielski, Kronika..., wyd. 3, Kraków 1564, drukarnia M. Siebenaichera, s. 209; on-line:

http://bc.dominikanie.pl/dlibra/doccontent?id=99 (dostęp: 2.06.2016).

z roku 1564. Tworzono także nazwy nawiązujące do konkretnych wyda- rzeń związanych z reformacją, np. auszpurczanin. W pierwszym znaczeniu auszpurczaninto ‘mieszkaniec Augsburga będącego w okresie Reformacji ośrodkiem ideologicznym jednego z odłamów luteranizmu’ (4 poświad- czenia), w drugim ‘twórca i wyznawca augsburskiego odłamu luterani- zmu’ (3 poświadczenia), np.

vpomin´aiąc KSiążęt´a y inne / ´aby [...] Społecżnośći ktore w Norymberku cżynili odStąpili / z właS_{zcż´a z Au}Szpurc´any. BielKron 216

Obydwa znaczenia odnoszą się do sejmu w Augsburgu z roku 1530, na którym zwolennicy Lutra przedstawili tzw. Confessio Augustana stano- wiące wyznanie wiary²⁸.

Przykłady XVII-wiecznych użyć leksemu ewangelik przynosi Elektro- niczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku²⁹ oraz kartoteka słow- nika, łącznie leksem ten udokumentowano kilkunastoma poświadcze- niami, m.in. z Kazań na niedziele Fabiana Birkowskiego (1623), z Przewagi elearów...Wojciecha Dembołęckiego (1623) oraz Kazań i homilii... Tomasza Młodzianowskiego (1681), np.

Zowią się tedy ci nowi Apostołowie Ew´angelik´ami / y t´ak vdaw´aią się z´a dobre zi´arn´a: ´a ktoreż lepsze i´ako te ktore święta ma Ew´angelia? pro- szę / z ktorey miary zowiecie się Ew´angelik´ami? podobno dla tego iż n´a s´amey Ew´angeliey przestaiecie? Dla tego / odpowiedzą. J´ako; n´a sa- mey Ew´angeliey przest´aiecie wy? to odrzucacie Dzieie Apostolskie / Li- sty P´awł´a ś. Obi´awienie Jan´a Ew´angelisty ś. Proroki / y ost´atek Bibliey?

Nie odrzucamy tego. Nie odrzucacie; czemuż się tedy nie zowiecie Apo- stolik´ami / Epistolarz´ami / Apok´alipsik´ami / Prophetyk´ami / Bibliak´ami?

Lacno odpowiedzą. Chcą zgoł´a i´ako nad´aley rozrożnić się od K´atholikow.

BirkNiedz I, 131

Jedynym późniejszym poświadczeniem, pochodzącym z przełomu wieku XVII i XVIII, jest to z pamiętnika Krzysztofa Zawiszy:

Ludzi zacnych gromada była a najwięcej ewangelików³⁰.

28 Z. Wójcik, Historia powszechna..., op. cit., s. 188. Od tego dokumentu wyznanie lute- rańskie nazwano augsburskim (ibidem).

29 http://sxvii.pl/.

30 K. Zawisza, Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721) wydane z ory- ginalnego rękopismu i opatrzone przypiskami..., Warszawa 1862, s. 70; on-line: http://www.

wbc.poznan.pl/Content/7409/zawisza k pamietniki-228923.djvu (dostęp: 2.06.2016).

Leksem protestant, w obydwu funkcjonujących od XVI wieku znacze- niach w materiałach słownika odnotowano 22 razy. Z oglądu nieopraco- wanego jeszcze materiału wynika, że leksem ten częściej używany jest w znaczeniu pierwszym, tzn. jako synonim opozycjonisty, np.

Zjechali się wszyscy, jak dawny zwyczaj, do biskupa wileńskiego dla umo- lifikowania kontradykcji i protestacji deputatom, gdzie najprzód przeciwko Massalskiemu, wojewodzie mścisławskiemu, przyszłemu marszałkowi try- bunalskiemu, ułatwione grodzieńskie protestacje. Między innymi prote- stantami różnych sejmików odezwałem się i ja przeciwko brzeskim de- putatom³¹.

W interesującym mnie znaczeniu drugim, religijnym, leksemu używa m.in. kaznodzieja Fabian Birkowski w tekście O Exorbit´ancy´ach, KAZANIA DWOIE Przećiwko Niewiernym, Heretykom, Odszczepieńcom, y nowym Poli- tykom, Wierze ś. K´atholickiey Rzymskiey, y Duchowieństwu nieprzyiaćiołom, wydanym w Krakowie w roku 1632:

Skoro dop´adli miaSt / onę wolność / dla ktorey woiow´ali t´ak wiele lat / t´ak wiele krwie wylali / zburzyli do szczętu / i śiebieS´amych oney pozbawili:

bo ´aniSobie / ´ani innym dopuScz´aią wolnośći żadney Religiey obier´ania /

´ale wSytkim duSnie roSk´azuią bydź proteSt´ant´ami / lubo K´alwiniS_t´ami.

Birk.Exorb.1632, s. 16

Zdaje się, że Birkowski nazwy protestant użył jako synonimu nazwy lute- ranin, odnosząc się do wciąż niedawnego protestu w Spirze. Jego kazania ukazują się już jednak w czasie, gdy polemiki religijne po zwycięstwie nurtu kontrreformacyjnego właściwie wygasają. Leksem protestant popu- laryzuje się w owym czasie, ale w znaczeniu opozycjonisty, dlatego utoż- samienie się semantyczne dwóch omawianych leksemów nie jest wtedy możliwe.

Pierwsze poświadczenia słownikowe analizowanych nazw przynosi dopiero słownikarstwo doby nowopolskiej, czyli słowniki opisowe języka polskiego. XIX-wieczny Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lin- dego notuje leksem ewangelik, opatrując go przykładem z XVI-wiecznej PostylliMarcina Białobrzeskiego oraz przykładem z XVIII-wiecznego do- kumentu urzędowego³²:

31 M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. 1, 1714–1757, oprac. B. Królikowski, Warszawa 1986, s. 180. Takie znaczenie leksemu protestant – opozycjonista – podaje autor diariusza, zob. s. 179.

32 S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1807, s. 620.

Od ewangelii Luteranie nazywaią się ewangelikami. Biał. Pst. 135 Upoważnienie imienia ewanielikow. Vol. Leg. 573

Jeden przykład tego leksemu pojawia się również pod hasłem omyl- nik³³ (cf. heretyk, kacerz). Przykład pochodzi z Quincunx Orzechowskiego, jednak z wydania XVIII-wiecznego:

Sąsiad iego, omylnik, nie ewanielik, znak męki boż´eyStrącił był z krzyża na gruncie iego; TarnowSki pozwał tego omylnika Orzech. Tar 105

Leksykograf odnotował także hasło protestant³⁴ definiowane jako ‘luter, wyznania Ewanielicko-Augsburskiego, od protestacyi na seymie w Spirze w 1529 R. zaniesioney; po pokoju Westfalskim i Ewanielickoreformowa- nych pod tym nazwiskiem objęto’³⁵. Nie opatrzył go jednak przykładem.

Linde w przytoczonej definicji odwołuje się do trzech ważnych wyda- rzeń historycznych związanych z reformacją: do wspomnianych już sej- mów w Spirze i Augsburgu, a także do znacznie późniejszego traktatu westfalskiego, z 1648 roku, który rozszerzył postanowienia pokoju au- gsburskiego (1555), przyznając wolność wyznania również kalwinom³⁶. Tym samym słownikarz zwrócił uwagę na historyczne rozszerzenie zna- czenia leksemu protestant także na zwolenników Kalwina³⁷. Brak przy- kładu nie pozwala stwierdzić, czy rozszerzenie znaczenia nastąpiło także w języku. Co ciekawe, jako synonim leksemu ewangelik odnotował Linde leksem luteranin, synonimem protestanta zaś jest według słownikarza luter, co pokazuje wciąż istniejącą wariantywność leksemów pochodzących od nazwiska twórcy tej doktryny.

Zanim w Warszawie zaczął ukazywać się sześciotomowy słownik Lindego, w dwujęzycznym Wrocławiu wydano Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego... Jerzego Samuela Bandtkiego, który w zamyśle, jak wskazywała dalsza część tytułu, miał być słownikiem o charakterze

33 S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1811, s. 517.

34 Ibidem, s. 1051.

35 Linde nie notuje leksemu protestant w znaczeniu pierwszym, ale uwzględnia czasow- nik protestować, protestować się (ibidem).

36 Z. Wójcik, Historia powszechna..., op. cit., s. 377.

37 Z czasem termin protestant jeszcze bardziej rozszerzył swoje znaczenie, obejmując członków wspólnot powstałych przed reformacją, np. braci czeskich, a także powstałych po reformacji, np. zielonoświątkowców. Zob. Encyklopedia katolicka, op. cit., s. 527.

podręcznym. Wywodzący się z rodziny luterańskiej³⁸Bandtkie odnotował w nim tylko hasło ewangelik³⁹(w postaci ewangielik), opatrując je synoni- mem dissydent. Kilka dekad późniejszy Słownik wileński, również doku- mentujący słownictwo XIX-wieczne, także mający charakter podręczny, leksem ewangelik (ewanielik) notuje w znaczeniu ‘protestant, należący do kościoła reformowanego’, dodając ‘w dawn´ej Polsce dyssydent’⁴⁰. Z de- finicji można wywnioskować, że w tym czasie ewangelik nie jest już po- strzegany negatywnie jako heretyk bądź kacerz. Dyssydenta⁴¹ słownik ten bowiem definiuje jako ‘różniącego się w religji, różnowiercę; protestanta’.

Pod hasłem protestant⁴² pojawia się w tym słowniku definicja z leksy- konu Lindego⁴³.

Drugą dwujęzyczną peryferię, północną, zdominowały kolejne wer- sje wydawanych w Gdańsku i Królewcu słowników Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza. W Dokładnym słowniku polsko-niemieckim... autor – ewan- gelicki kaznodzieja⁴⁴ – odnotował zarówno hasło ewangelik⁴⁵, jak i pro- testant⁴⁶. Dwujęzyczne, polsko-niemieckie słowniki ewangelików Bandt- kiego i Mrongowiusza powstają w czasie, gdy opozycja katolik – ewange- lik przestaje być postrzegana wyłącznie w kontekście religijnym, a ujaw- nia się kontekst narodowościowy, bowiem wyznanie ewangelickie zaczęto utożsamiać z niemieckością⁴⁷.

Utożsamienie znaczeniowe leksemów ukazuje Słownik warszawski po- wstały w początkach XX wieku. Ewangielik (ewanielik)⁴⁸ definiowany jest

38 Polski słownik biograficzny, red. W. Konopczyński i in., t. 1, Kraków–Wrocław 1935, s. 260–261.

39 J.S. Bandtkie, Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania dla Polaków i Niemców, Wrocław 1806, t. 1, s. 224; on-line: https://polona.pl/item/16943/2/

(dostęp: 2.06.2016).

40 Słownik języka polskiego, red. A. Zdanowicz i in., Wilno 1861, s. 303.

41 Ibidem, s. 274.

42 Ibidem, s. 1208.

43 Na temat wykorzystania słownika Lindego przez autorów Słownika wileńskiego zob.

B. Walczak, Słownik wileński na tle dziejów polskiej leksykografii, Poznań 1991.

44 Polski słownik biograficzny, op. cit., t. 22, Kraków–Wrocław 1977, s. 190–192.

45 K.C. Mrongowiusz, Dokładny słownik Polsko-Niemiecki krytycznie wypracowany, Kró- lewiec 1835, s. 111; on-line: http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=4766 (dostęp: 3.06.

2016).

46 Ibidem, s. 386.

47 Zob. np. O. Kiec, Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015, passim.

48 Słownik języka polskiego, red. W. Niedźwiedzki, A. Kryński, J. Karłowicz, t. 1, Warszawa 1900, s. 706.

w nim jako ‘człowiek, wyznający religję ewangielicką; protestant, luter, lu- teranin; kalwin, kalwinista, reformowany’. Protestant⁴⁹ zaś to w pierwot- nym znaczeniu ‘ten, co protestuje, opozycjonista’; w znaczeniu drugim

‘wyznawca protestantyzmu, ewangelik, luteranin a. kalwin’⁵⁰. Słowniki powstałe w drugiej połowie XX wieku nie definiują już analizowanych leksemów tak szczegółowo, tym samym nie odwołują się do okoliczno- ści pojawienia się leksemów, zwłaszcza leksemu protestant. W słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskiego hasło ewangelik⁵¹zostało zdefinio- wane bardzo zwięźle – jako ‘człowiek wyznania ewangelickiego’. Defi- niując hasło protestant⁵², leksykograf dwa znaczenia tego leksemu po- daje w odmiennej od dotychczasowej kolejności. W znaczeniu pierw- szym jest to ‘wyznawca protestantyzmu’, w znaczeniu drugim, opatrzo- nym kwalifikatorem dawny, dawniej, ‘ten, kto zgłasza protest, protestu- jący’. Jest więc słownik Doroszewskiego ostatnim, w którym odnoto- wano pierwotne znaczenie leksemu protestant. Nie ma potrzeby wymie- niać dalszych definicji słownikowych z tego czasu, gdyż są one bardzo podobne⁵³. Wydaje się, że do semantycznego utożsamienia się dwóch omawianych leksemów doprowadził sposób definiowania leksemu pro- testant pomijający okoliczności pojawienia się znaczenia religijnego tego leksemu. Wśród użytkowników języka polskiego zatarła się bowiem pier- wotna różnica między nazwami ewangelik i protestant. Ponadto nie bez znaczenia było także wyjście z użycia pierwotnego, niereligijnego zna- czenia tego leksemu.

W najnowszej polszczyźnie, jak notuje Uniwersalny słownik języka pol- skiego, przedstawiciel wyznania ewangelickiego nazywany jest ewangeli- kiem. Nazwa ta używana jest wymiennie z nazwą protestant⁵⁴. Protestant zaś to ‘wyznawca protestantyzmu’, bez wskazywania formy zamiennej⁵⁵.

49 Słownik języka polskiego, red. W. Niedźwiedzki, A. Kryński, J. Karłowicz, t. 4, Warszawa 1908, s. 1030.

50 Leksemy nie zostały poparte materiałem źródłowym.

51 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1, Warszawa 1960, s. 775.

52 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 7, Warszawa 1965, s. 71.

53 Por. Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, War- szawa 1969, wyd. 5; Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1 i 2, Warszawa 1978–1979; Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000, t. 1–2; Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996.

54 Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, red. S. Dubisz, Warszawa 2008, t. 1, wyd. 2, s. 864.

55 Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, op. cit., t. 3, s. 592.

Dominację leksemu protestant nad leksemem ewangelik w najnow- szej polszczyźnie ukazuje Narodowy Korpus Języka Polskiego⁵⁶. Kor- pus uwzględnia różne rejestry polszczyzny, bowiem ekscerpcji poddano m.in. literaturę piękną, prasę, Wikipedię, fora internetowe, blogi oraz sprawozdania stenograficzne z obrad Sejmu RP. Teksty pochodzą z prze- łomu XX i XXI wieku. Korpus można obecnie przeszukiwać za pomocą dwóch wyszukiwarek: Poliqarp i PELCRA. Druga z nich dostarcza wię- cej możliwości, według niej w Korpusie nazwę protestant odnotowano 8570 razy, nazwę ewangelik 2480 razy, m.in.

Katolicy z ewangelikami

Podczas uroczystości pogrzebowych w intencji Papieża Jana Pawła II ulice Kępna opustoszały. Piątek był dniem wolnym od pracy w urzędach samo- rządowych. Nie pracowały też prywatne firmy. Tłumy mieszkańców zgro- madziły się w kościele pw. św. Marcina, gdzie na telebimie transmitowano liturgię z Watykanu. Wśród rzeszy katolików byli też ewangelicy. Dzień wcześniej kilka tysięcy osób uczestniczyło w apelu jasnogórskim na ul. Jana Pawła II w pobliskim Baranowie. Po modlitwie ludzie utworzyli gigantyczny łańcuch oświetlony płonącymi zniczami. „Gazeta Poznańska” 2005, 9 kwietnia Rozgarty (powiat toruński)

Rozgarty – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomor- skim, w powiecie toruńskim, w gminie Zławieś Wielka. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa toruńskiego. Więk- szość mieszkańców wsi stanowią wierni Kościoła Rzymskokatolickiego, na- leżący do Parafii pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Męczenników Pol- skich w Przysieku. Protestanci mieszkający w Rozgartach należą głów- nie do Zboru Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu. Wikipedia.pl, 8 grudnia 2008

Należy podkreślić, że większość przykładów odnotowanych w Kor- pusie pochodzi z Internetu, dlatego materiał w nim zgromadzony poka- zuje przede wszystkim tendencje leksykalne tego obszaru polszczyzny.

Zebrany materiał pokazuje, że analizowane leksemy – ewangelik i pro- testant – pojawiły się w polszczyźnie w tym samym czasie, w połowie XVI wieku. Nazwa ewangelik po raz pierwszy została użyta przez Stani- sława Orzechowskiego w utworze Rozmowa około egzekucyjej z 1563 roku.

Nazwę protestant utworzono w związku z protestem zwolenników Lutra na sejmie w Spirze (1529), a jej jedyne XVI-wieczne poświadczenie po- chodzi z tekstu Marcina Kromera Mnicha z dworzaninem rozmowa trzecia

56 http://nkjp.pl/ (dostęp: 30.04.2016).

z roku 1553. Leksem ten funkcjonował również w znaczeniu nieodnoszą- cym się do kwestii religijnych, wynikającym z łacińskiej podstawy. Choć nazwa protestant pojawiła się w tekstach 10 lat wcześniej, nazwą ogólną stosowaną w odniesieniu do zwolenników reformacji był w piśmiennic- twie XVI wieku leksem ewangelik, używał jej m.in. Bielski, Wujek czy Skarga. Oprócz ewangelika funkcjonowały w tym czasie nazwy z jednej strony odbijające wewnętrzne zróżnicowanie nurtu, jak m.in.: luteran, lute- ryjan, luter, kalwinista, kalwinita, kalwin lub auszpurczanin, z drugiej nazwy o znaczeniu ogólniejszym takie jak konfessyjonista.

W kolejnych wiekach popularyzował się leksem protestant, jednakże przede wszystkim w pierwszym, niereligijnym znaczeniu, jako synonim opozycjonisty. Traktat westfalski (1648) spowodował, że w kontekście re- ligijnym uprawnione stało się rozszerzenie jego znaczenia także na kalwi- nów. Materiał słownikowy XVII- i XVIII-wieczny dotyczący omawianych leksemów nie pozwala stwierdzić, czy stają się one synonimami już w do- bie średniopolskiej. Proces semantycznego utożsamiania się leksemów kończy się w dobie nowopolskiej, co pokazują zarówno słowniki języka polskiego – m.in. przez uproszczenie definicji, jak i najnowsza polszczy- zna, odnotowana w Narodowym Korpusie Języka Polskiego. Wydaje się, że owe utożsamienie jest wynikiem przedawnienia się pierwszego zna- czenia leksemu protestant, po raz ostatni notowanego w słowniku Doro- szewskiego, a także wynikiem sposobu definiowania tego leksemu, pole- gającego na odcięciu znaczenia religijnego od konkretnych wydarzeń hi- storycznych. Ze względu na ograniczenia w budowie wykorzystywanych słowników, przez pryzmat frekwencji można spojrzeć tylko na pierwszy, XVI-wieczny, i ostatni, współczesny, okres funkcjonowania nazw w pol- szczyźnie. W momencie pojawienia się leksemów w wieku XVI dominu- jącym był leksem ewangelik, współcześnie – jak pokazuje wyszukiwarka Korpusowa – popularniejszy jest leksem protestant.

BIBLIOGRAFIA

SŁOWNIKI

Bandtkie J.S., 1806, Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego do podręcznego używania dla Polaków i Niemców, Wrocław, t. 1; on-line: https://polona.pl/

item/16943/2/ (dostęp: 2.06.2016).

Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, http://sxvii.pl/; oraz kar- toteka Słownika.

Inny słownik języka polskiego, 2000, red. M. Bańko, Warszawa, t. 1–2.

Linde S.B., 1807, 1811, Słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa.

Mały słownik języka polskiego, 1969, red. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka, Warszawa, wyd. 5.

Mrongowiusz K.C., 1835, Dokładny słownik Polsko-Niemiecki krytycznie wypraco- wany, Królewiec; on-line: http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=4766 (do- stęp: 3.06.2016).

Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://nkjp.pl/ (dostęp: 30.04.2016).

Polski słownik biograficzny, 1935, 1977, red. W. Konopczyński i in., t. 1 i 22, Kra- ków–Wrocław.

Słownik języka polskiego, 1861, red. A. Zdanowicz i in., Wilno.

Słownik języka polskiego, 1900, 1908, red. W. Niedźwiedzki, A. Kryński, J. Karło- wicz, t. 1 i 4, Warszawa.

Słownik języka polskiego, 1960, 1965, red. W. Doroszewski, t. 1 i 7, Warszawa.

Słownik języka polskiego, 1978, 1979, red. M. Szymczak, t. 1 i 2, Warszawa.

Słownik polszczyzny XVI wieku, 1972, 2002, red. M.R. Mayenowa i in., t. 6, Wrocław;

t. 30, Warszawa; oraz kartoteka Słownika.

Słownik staropolski, 1956–1959, red. S. Urbańczyk i in., t. 2, Wrocław–Kraków–War- szawa.

Słownik współczesnego języka polskiego, 1996, red. B. Dunaj, Warszawa.

Słownik wyrazów obcych, 1980, red. J. Tokarski, Warszawa.

Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, 2008, red. S. Dubisz, Warszawa, t. 1 i 3, wyd. 2.

LITERATURA PRZEDMIOTU

Barycz H., 1924, Jan Mączyński, leksykograf polski XVI wieku, „Reformacja w Pol- sce” III, s. 218–255.

Encyklopedia katolicka, 2012, red. naukowa S. Wilk, t. 16, Lublin.

Encyklopedia powszechna Orgelbranda, 1861, t. 8, Warszawa.

Gierowski J.A., 1988, Historia Polski 1505–1764, Warszawa.

Kiec O., 2015, Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań.

Klemensiewicz Z., 2002, Historia języka polskiego, Warszawa, wyd. 8.

Klemensiewicz Z., 1964, O Janie Mączyńskim w czterechsetlecie jego dzieła, „Język Polski” XLIV, nr 2, s. 65–75.

Leksykon łacińsko-polski Jana Mączyńskiego: wybór tekstów – opracowanie, 1996, oprac.

H. Barycz, W. Kuraszkiewicz, I. Lewandowski, Lublin.

Markiewicz S., 1982, Protestantyzm, Warszawa.

Piotrowski T., 2012, Słowniki języka polskiego, w: Współczesny język polski, red.

J. Bartmiński, Lublin, wyd. 4, s. 601–618.

Puzynina J., 1961, „Thesaurus” Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny warsztat pracy nad językiem polskim, Wrocław–Warszawa–Kraków.

Siekierska K., 1992, Rzeczywistość w słownikach Knapiusza i Troca, „Prace Filolo- giczne” XXXVII, s. 259–268.

Smółkowa T., 2012, Nowe słownictwo polskie, w: Współczesny język polski, red. J. Bart- miński, Lublin, wyd. 4, s. 397–404.

Walczak B., 1991, Słownik wileński na tle dziejów polskiej leksykografii, Poznań.

Walczak B., 1996, Mały słownik etymologiczno-historyczny kacerstwa polskiego, „Po- znańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” III (XXIII), s. 11–29.

Wójcik Z., 2012, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, Warszawa, wyd. 12.

TEKSTY ŹRÓDŁOWE

Bielski M., 1564, Kronika..., wyd. 3, Kraków, drukarnia M. Siebenaichera; on-line:

http://bc.dominikanie.pl/dlibra/doccontent?id=99 (dostęp: 2.06.2016).

Matuszewicz M., 1986, Diariusz życia mego, t. 1, 1714–1757, oprac. B. Królikowski, Warszawa.

Orzechowski S., 1563, Rozmowa albo Dyalog około Exequucyey Polskiey Korony, [brak miejsca wyd.]; on-line: http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=34 85 (dostęp: 2.06.2016).

Zawisza K., 1862, Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721) wydane z oryginalnego rękopismu i opatrzone przypiskami..., Warszawa; on- -line: http://www.wbc.poznan.pl/Content/7409/zawisza k pamietniki-228 923.djvu (dostęp: 2.06.2016).

FROM EVANGELIC TO PROTESTANT.

THE HISTORY OF LEXEMES IN THE POLISH LANGUAGE Summary

Lexemes Evangelic and Protestant appeared in the Polish language in the middle of the 16th century. The name Evangelic was first used by Stanislaw Orzechowski in the work Rozmowa około egzekucyjej of 1563. The name Protestant was created in connection with the protest of Martin Luther’s followers at the Diet of Speyer and its only 16th century attestation comes from Marcin Kromer’s work Mnicha z dworzaninem rozmowa trzecia of 1553. This lexeme also functioned in the meaning not related to religious issues but resulting from the Latin basis. A general name applied in the 16th c. in relation to the Reformation’s followers was the lexeme Evangelic used, among others, by Bielski, Wujek or Skarga. At that time, apart from Evangelic, names reflecting internal diversity

of the movement were in use such as, among others, luteran, luteryjan, luter, kalwinista, kalwinita, kalwin or auszpurczanin as well as general names such as konfessyjonista. In subsequent centuries the lexeme Protestant popularized in the first non-religious meaning as a synonym of an opponent. Dictionary resource material from the 17th and 18th centuries concerning the above mentioned lexemes does not allow to claim whether they became synonyms already in the Middle Polish period. The process of semantic identification of the lexemes finished in the Modern Polish period, which is confirmed by both the Polish language dictionaries and the most recent Polish language included in the National Corpus of Polish. It appears that such identification is a result of expiration of the first sub-meaning of the lexeme Protestant as well as an effect of the manner of defining this lexeme involving separation of a religious meaning from specified historical events. When the lexemes appeared in the 16th century, the lexeme Evangelic prevailed whereas currently the lexeme Protestant is more popular.

Key words: Reformation, Evangelic, Protestant, 16th century lexis