KSIĘGOZBIÓR ALEKSANDRA BENEDYKTA BATOWSKIEGO
P o s t a ć A le k s a n d r a B e n e d y k ta B a to w s k le g o , p o l i t y k a i dy p lo m a ty d z i a ł a j ą c e g o n a p r z e ło m ie X V III i XIX w iek u n i e d o c z e k a ł a s i ę d o ty c h c z a s w l i t e r a t u r z e s z e r s z e g o o m ó w ien ia.
D robne i r o z p r o s z o n e w zm ian k i w ź r ó d ł a c h drukow anych p o d a ją p r z e d e w s z y s tk im i n f o r m a c je o d z i a ł a l n o ś c i p o l i t y c z n e j , m ar
g in eso w o i l a k o n i c z n i e w sp o m in a ją c o j e g o p a s j i b i b l i o f i l s k i e j i zebranym p r z e z B a to w sk ie g o k s i ę g o z b i o r z e 1 . Ta c ie k a w a k o l e k c j a k s ią ż k o w a , z ło ż o n a g łó w n ie z d z i e ł f r a n c u s k i c h , s p r z e d a n a p r z e z w ł a ś c i c i e l a w 1826 r . B i b l i o t e c e Rady S ta n u t r a f i ł a w 1867 r . do B i b l i o t e k i G łów nej K r ó le s tw a P o ls k ie g o / o b e c n a B i b l i o t e k a U n iw e r s y te c k a w W a rs z a w ie /. K s i ą ż k i B a to w sk ieg o z d o b i e k s l i b r i s , m y ln ie ozasem p rz y p is y w a n y 2 g a l i c y j s k i e m u h i s t o r y k o w i , b i b l i o f i l o w i i wydawcy A le k s a n d ro w i K o n sta n te m u B atow skiem u /1 7 9 9 - 1 8 6 2 / , k t ó r y b y ł b r a ta n k ie m A le k s a n d r a Be
n e d y k ta .
A le k s a n d e r B en ed y k t B a to w s k i u r o d z i ł s i ę 18 m a ja 1760 r . W l a t a o h 1 7 8 0 -1 7 8 7 p rz e b y w a ł we F r a n c j i , g d z ie o d b y ł s łu ż b ę w o jsk o w ą . Po p o w ro o le do k r a j u b r a ł aktyw n y u d z i a ł w ż y c iu p o lity c z n y m R z e c z y p o s p o l i t e j . J a k o p o s e ł z I n f l a n t u c z e s t n i c z y ł w o b r a d a c h Sejmu C z t e r o l e t n i e g o ; n a l e ż a ł ró w n ie ż do Z g ro m a d z e n ia P r z y j a c i ó ł K o n s t y t u c j i R ząd o w ej.
W l a t a c h 17 9 1-1792 p e ł n i ł f u n k c ję s e k r e t a r z a p o s e ls t w a p o l s k i e g o w B e r l i n i e , a n a s t ę p n i e k o m is a r z a pełnom ocnego s t a nów R z e c z y p o s p o l i t e j w K u r l a n d i i . Z te g o o k r e s u d a t u j e s i ę j e go d ł u g o t r w a ł a zn ajo m o ść z k s i ę ż n ą k u r la n d z k ą D o ro tą B i r o n ,
„ k t ó r a s t a ł a s i ę tw ó r c z y n ią je g o l o s u i m a ją tk u " .
W z w ią z k u z przygotow yw anym p o w sta n ie m w 1794 r . Batow skiem u p o w ie rz o n o m is ję p r z e k a z a n i a F . B a rs so w i p e łn o m o c n ic tw a T a d e u s z a K o ś c iu s z k i do rokow ań z K om itetem O c a le n ia P u b lic z n e g o '
W l a t a c h n a stęp n y c h podróżow ał w i e l e po E u ro p ie . W 1802 r . o ż e n i ł s i ę z B e l g ij k ą , L u iz ą W a lck ie r s i z a m ie sz k a ł w p o s ia d ł o ś c i żony w C a rlep o n t k o ło P a ry ża . Do P o l s k i w r ó c ił w 1806 r . , g d z ie mianowany z o s t a ł Komisarzem K o m isji R ządow ej. M. Han- delsm an Z* p o d a j e , ż e A le k sa n d e r B atow ski z a w ió z ł do T y lż y t e k s t K o n s ty t u o j i 3 M aja. Pow iadom ił on ta k ż e F ryderyka A u gu sta o nadan iu mu t y t u ł u k s i ę c i a w a r sz a w sk ie g o . W 1807 r . odznaczony z o s t a ł orderem L e g ii H onorow ej.
Od 1808 r . p rzebyw ał w Paryżu jak o d orad ca do spraw p o l s k ic h p o s ł a s a s k ie g o . Po u tw o r z e n iu K r ó le stw a P o ls k ie g o opuś
c i ł F r a n c ję z zamiarem p o z o s t a n ia na s t a ł e w k r a ju . O trzym ał tu urząd d w o rsk i w ie lk ie g o ło w c z e g o .
Choroba żony spowodowała w 1826 r . pow rót B atow sk lego do F r a n c j i. P o z o s t a ł tam aż do ś m ie r c i; zm arł 29 g r u d n ia 1841 r . w P r e ic h e .
S y lw etk ę A lek san d ra B enedyk ta B a to w sk leg o s c h a r a k te r y z o w ał K a je ta n Koźmian, p i s z ą c m . i n . : „w m ło d o śo l s w o je j p ię k n ą
i powabną obdarzony p o s t a c i ą , z tkliw ym se rc e m , z gorącym i u c z u c ia m i, z żywym dowcipem w y k sz ta ło o n y wśród n a j c e l n i e j sz y c h to w arzystw u cy w iliz o w a n eg o ś w i a t a . . . Umiał c z a s tr a w ić p r z y je m n ie , um iał p o ż y t e c z n ie w d z i e j a c h 1 d z le ła o h rozumu lu d z k ie g o c zerp a ć nauk ę. Z obcow ania z n a jzn a k o m itszy m i swego w ieku mężami . . . p r z e s t r o g i . . . w y c ią g n ą ł d l a s i e b i e p r a w i
dłowo . . . Osobą sw oją p r z e z w yohow anie, o g ła d ę o b y czajó w , o ś w i e c e n i e . . . w yob rażał p i ę k n i e j s z ą epokę panow ania S t a n i s ł a wa A u g u sta , jak oż m i e ś c i ł s i ę on zaw sze w g r o n ie ty ch mę-
rr
żów . . . , k tó r z y b y l i te g o panow ania z a sz c z y te m i ozdobą" . W l i t e r a t u r z e znajdujem y t y lk o n i e l l o z n e wzmianki o z e branym p r z e z B atow sk leg o k s i ę g o z b i o r z e . Wiadomo, że „używał o b s z e r n e j i w d z i e ł a s ta r o ż y tn y c h i now ożytnych p is a r z y żarno-
8 9
ż n e j b i b l i o t e k i " . K o resp o n d en cja B a to w sk leg o d o s t a r c z a j e d y n ie bardzo skromnych w iadom ości na t e n te m a t. Na jednym z l i s t ó w odnajdujem y n o tk ę : „ J ' a i c éd é ma b ib lio t h è q u e au Con
s e i l d ’ É ta t pour l a somme de 23 000 f l o r " 1 0 . P ie n ią d z e u z y s kane z a k s i ą ż k i p r z e zn a cz o n e b y ły n a p o sa g d l a c ó r k i D o ro ty 1 1 , a umowa o sp r z e d a ż y k s ię g o z b io r u B i b l i o t e c e Rady Stanu zawar
t a z o s t a ł a zapewne w 1826 r . , p rzed powrotem B atow sklego do F r a n o j l. Sprawy od b io ru p ie n ię d z y z a ł a t w i a ł w je g o im ie n iu
K a j e ta n K oźm ian. W Jeg o k o r e s p o n d e n c ji n a p o ty k a m y k i l k a wzm ia
n e k o p r z e p ro w a d z o n e j t r a n s a k o j l . D n ia 26 l u te g o 1827 r . Koź
m ian p i s a ł do B a to w sk ie g o m . i n . : „ J u ż o d e b ra łe m w ezw anie do K o m is ji S k a rb u , abym d l a C i e b i e , Szanowny P r z y j a o i e l u , o d e b
r a ł n a l e ż ą c ą C l s i ę z a b i b l i o t e k ę n a p ierw sz y m t e r m i n i e s u m ę . . . " 12; 11 m arc a 1827 r : „Szukałem k i l k a d n i s p o s o b n o ś o i p r z e s ł a n i a Twoich p i e n i ę d z y . . . w ch o d zi [irl to f . i i 700 z a
1 3 k J
b i b l i o t e k ę " . Spraw a p r z e s y ł a n i a k o l e j n y c h r a t m u s i a ła s i ę p r z e c i ą g a ć , gdyż Koźm ian u s p o k a ja p r z y j a c i e l a „ n a le ż n o ś ć z a k s i ą ż k i j e s t u m ie s z c z o n a n a b u g d ż e o le , a t e n s k o ro p o t w i e r dzo ny z o s t a n i e - n ie z a w o d n ie w ypłaconym b ę d z i e " 14. W l i ś c i e z 5 g r u d n i a 1827 r . c z y ta m y : „ C h c ie j d y sp o n o w ać, co z te m i f p ie n ię d z m ij , k t ó r e od o k t o b r a z b ie ra m i razem z d ru g ą r a t k ą z a b i b l i o t e k ę , k t ó r ą w s t y c z n i u z a p ł a c ą " 1 5 . W r e z u l t a o i e Koź
m ian o d e b r a ł o s t a t n i ą r a t ę w lu ty m 1828 r . 16
W a k ta o h Rady S ta n u 17 z n a j d u j e s i ę b r u d n o p is dokum entu z a ty tu ło w a n e g o „ Z a p is k a o b i b l i o t e c e Rady A d m i n is t r a c y jn e j f s p i s a n a j r ę k ą L eona R o g a ls k ie g o , n a d z ó r nad n i ą s p ra w u ją c e g o r a d c y d w o ru " . W dokum encie tym , sp o rz ą d z o n y m 4 s t y o z n i a l 8 6 2 r . , ozy tam y : „ B i b l i o t e k a Rady A d m i n i s t r a c y j n e j , m ie s z c z ą o a s i ę w byłym Zamku K rólew sk im j e s t w ła ś c iw ie B i b l i o t e k ą Rady S ta n u . Po u s ta n o w ie n i u K r ó le s tw a P o ls k ie g o w ro k u 1815 i u r z ą d z e n iu Rady S ta n u , s z c z u p ł a b i b l i o t e k a r z ą d u K s ię s tw a W a rszaw sk ieg o p r z e z n a c z o n a z o s t a ł a n a p ie r w s z y z w ią z e k B i b l i o t e k i Rady S t a nu i p r z e m ie s z c z o n a z p a ł a c u rządow ego p r z y P la c u K r a s i ń s k i c h do p a ła o u N a m ie s tn ik o w s k ie g o , do u m y ś ln ie n a t e n c e l p r z y g o to w a n e j s a l i w lewym p a w i lo n i e n a d o le . . . Pom nożyły t ę b i b l i o t e k ę z n a c z n ie z b io r y z a k u p io n e z funduszów rządow yoh od ło w c z eg o h r a b i e g o A le k s a n d r a B a to w s k ie g o , z a sumę o k o ło 2 t y s . dukatów i od r e f e r e n d a r z a C h y lic z k o w sk ie g o z a 1000 d u k a tó w . P ie r w s z a s k ł a d a ł a s i ę w y łą c z n ie z k s i ą g f r a n c u s k i c h w p r z e d m io ta c h : b e l e t r y s t y k i , h i s t o r i i , g e o g r a f i i , p o d r ó ż y , d z i e ł
1 8 e n c y k lo p e d y c z n y c h i k i l k u p e rio d y o z n y o h " .
Po upadku p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o w ię k s z a c z ę ś ć B i b l i o - t e k i Rady S ta n u z o s t a ł a w 1833 r . w y w ie z io n a do P e t e r s b u r g a 1 9. W chodząca w j e j s k ła d o b c o ję z y c z n a k o l e k c j a k s ią ż k o w a B atow s k ie g o b y ł a w ś w i e t l e z a r z ą d z e ń w ła d z c a r s k i c h s z c z e g ó l n i e p r e d e s ty n o w a n a do k o n f i s k a t y . J e d n a k ż e w B i b l i o t e o e U n iw e rs y -
t e c k l e j w W arszaw ie z a c h o w a ło s i ę z om aw ianego k s i ę g o z b i o r u 378 d z i e ł /w 1454 v o l . / 20. Na e g z e m p la rz a c h n o s z ą c y c h p ro w e n i e n c j e B a to w s k ie g o , p o z a k ilk o m a w y ją tk a m i, b r a k znaków w ła s n o śc io w y c h i s y g n a tu r B i b l i o t e k i R ady S ta n u . N ajp raw d o p o d o b n i e j z b i ó r B a to w sk ie g o do 1833 r , n i e z o s t a ł z in w e n ta ry z o w a n y i ja k o t a k i n i e f ig u r o w a ł w o f i c j a l n y c h w y kazach B i b l i o t e k i . Mógł w ię c u n ik n ą ć j e j l o s u i p o z o s ta ć w W a rsz a w ie .
W 1867 r . z lik w id o w a n o Radę S ta n u , a j e j k s i ę g o z b i ó r w ro k u n a stę p n y m w s z e d ł w s k ł a d B i b l i o t e k i G łów nej K r ó le s tw a
21 22
P o l s k ie g o . W sp o rząd zo n y m w tym c z a s i e K a ta lo g u w y m ien io no 2429 d z i e ł /w 5752 v o l . / i 1175 v o l . c z a s o p is m p r z e j ę t y c h z B i b l i o t e k i Rady S ta n u . T ak w ię c pod w zględem l i c z e b n o ś c i z b i ó r B a to w s k ie g o s ta n o w ił co n a jm n ie j p i ą t ą c z ę ś ć z a s o b u d r u ków z w a r ty c h t e j b i b l i o t e k i z 1867 r .
W l i t e r a t u r z e można n a p o tk a ć s t w i e r d z e n i e , i ż pew ną p a r t i ę k s i ę g o z b i o r u A le k s a n d r a B e n e d y k ta B a to w sk ie g o o trz y m a ł lu b z a k u p ił o k o ło 1829 r . A le k s a n d e r K o n s ta n ty B a to w sk i 23♦ W k o - r e s p o n d e n c j l 24 obu B a to w s k ic h n i e z n a la z ła m je d n a k ż a d n e j wz
m ia n k i n a t e n te m a t. W jednym z l i s t ó w A le k s a n d r a K o n s ta n te g o do s t r y j a / z m arc a 1841 r . / c z y ta m y : „ . . . J a w s z c z e g ó l n o ś c i o d b i e r a j ą c n i e z a s łu ż o n e dowody w zględów s e r c a Je g o ła s k a w e g o . . . u k o c h a n eg o O jc a w T o b ie z n a j d u j ę . . . Po d w u d z ie s tu k i l k u l a t a c h c i ą g ł e g o c z y t a n i a , z e b ra w sz y p ię k n y z a p a s k s i ą ż e k d o ś ć r z a d k i c h , mam s i ę ozem p o c i e s z y ć . . . " P i s z ą c o swym k s i ę g o z b i o r z e i d z i ę k u j ą c z a w s z y s t k i e u z y s k a n e d o b r o d z i e j s t w a b r a t a n e k n i e w spom ina o ja k im k o lw ie k d a r z e b ąd ź z a k u p ie c z ę ś c i b i b l i o t e k i A le k s a n d r a B e n e d y k ta . Z t r e ś c i i to n u l i s t u można w n o s ić , że A le k s a n d e r K o n s ta n ty g ro m a d z ił k s i ą ż k i z u p e ł n i e s a m o d z i e ln i e i n i e z a l e ż n i e od s t r y j a . Z w raca t e ż uwagę c y to w a n a j u ż n o t k a A le k s a n d r a B e n e d y k ta B a to w s k ie g o : „ S p rz e d a łe m m oją b i b l i o t e k ę " - s fo rm u ło w a n ie t o s u g e r u j e , i ż t r a n s a k c j a d o t y c z y ł a c a łe g o z b i o r u , a n i e je g o c z ę ś c i . W ś w i e t l e d o s tę p n y c h ź r ó d e ł 2 6 t w i e r d z e n i e o p r z e j ę c i u p a r t i i k s i ę g o z b i o r u p r z e z b r a t a n k a n i e z n a l a z ł o d o ty c h c z a s p o t w i e r d z e n i a .
A n a l iz a k s i ę g o z b i o r u p o z o s ta ł e g o po A le k s a n d r z e B enedyk
c i e p o z w a la s t w i e r d z i ć , i ż d o m in u ją w nim w ydaw nictw a w j ę z y ku f r a n c u s k im . Z a le d w ie 10% s ta n o w ią p r a c e wydane po a n g i e l s k u , a o k o ło 5% e d y c je ł a c i ń s k i e / k o r y g u j e to n ie c o o p i n i ę L.
R o g a ls k ie g o , ja k o b y b i b l i o t e k a B a to w sk ie g o s k ł a d a ł a s i ę w y łą c z n ie z k s i ą ż e k f r a n c u s k i c h / .
Pod w zględem z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j ponad 30# o g ó ln e j l i c zb y d z i e ł s ta n o w ią p u b l i k a c j e d o ty c z ą o e h i s t o r i i . Spotykam y w lęo p o c z y tn e wówczas o p ra c o w a n ia h i s t o r i i s t a r o ż y t n e j R o l l i -
27 28 29
n a , h i s t o r i i p o w sz e c h n e j J a c q u e s de Thou i A n q u e t i l a o r a z p i s a n e w duchu h i s t o r i o z o f i l O ś w ie c ie n ia d z i e ł a C o n d o r-
30 31
c e t a i G ib b o n a . W ie le w ydaw niotw t r a k t u j e o h i s t o r i i p a ń s tw s z o z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą c y o h B a to w sk le g o ze względów o s o - b i s t y o h : F r a n c j i , A n g l i i , H i s z p a n i i , B e l g i i . W k s i ę g o z b i o r z e B a to w sk le g o o d n a jd u je m y ró w n ie ż k i l k a tomów b r o s z u r z o k r e s u r e w o l u c j i f r a n c u s k i e j . Z w raca t e ż uwagę d u ż a l i c z b a d ru k o w a - ny o h p a m ię tn ik ó w i l i s t ó w z a w i e r a ją c y c h „ d z i e j e s k a n d a lic z n e * 1 dworów e u r o p e j s k i c h . P u b l i k a c j e t e o i e s z y ł y s i ę ogrom ną p o - c z y t n o ś c i ą , a d l a A le k s a n d r a B e n e d y k ta , b y w a lo a salon ów i dy p lo m a ty , b y ł a t o l e k t u r a zapew ne n i e t y l k o a t r a k c y j n a , a l e i p o ż y te c z n a .
B a to w s k i z g ro m a d z ił t a k ż e w i e l e d z i e ł h is to r y k ó w s t a r o ż y tn y c h . E d y c je t e w y r ó ż n ia j ą s i ę kosztow nym i opraw am i, w y t
wornym d ru k ie m i p a p ie r e m . B rak j a k i c h k o lw ie k śla d ó w l e k t u r y p o z w a la p r z y p u s z c z a ć , że b y ły one n a b y te w c e la o h p r e s t iż o w y c h .
D z i a ł h i s t o r i i w omawianym k s i ę g o z b i o r z e r e p r e z e n to w a n y J e s t t a k ż e p r z e z k i l k a typow ych w ydaw nictw in f o r m a c y jn y c h : s ły n n y w i e l o k r o t n i e w znaw iany „Le g ra n d d i c t i o n n a i r e h i s t o r i - que" L o u is a M o re ri , t a b e l a r y c z n e z e s t a w i e n i a fak tó w z d z i e -
O O Q Ą
jów p o w sz e c h n y ch , s ło w n ik b i o g r a f i c z n y C haudona i G r o s l e y ’ a
„ D l o t i o n n a i r e h i s t o r i q n e d e s c u l t e s r e l i g i e u x " p i ó r a La C r o ix d e C a s t r i e s 35 o r a z p r a o ą D a n t i n e 'a 3 6 .
W g r u p i e k s ią ż e k h i s t o r y c z n y c h uwagę z w ra c a skrom na l i c z b a p u b l i k a c j i p o św ię c o n y c h d z ie jo m P o l s k i . T y lko dwa d z i e ł a d o ty c z ą b e z p o ś r e d n io te g o z a g a d n i e n i a . Są t o : A.M. F r e d r y
„G esto ru m p o p u l i P o lo n ! • • • l i b e r u n u s" 37 i „C om m entarius b r e - 38 * * * * * * * * v i s re ru m P o lo n ic a ru m " J . D . S o lik o w s k ie g o 38. I c h n i e w i e l k a l i c z b a , a t a k ż e fo rm a z e w n ę tr z n a / n i e o p ra w io n e i z n i s z c z o n e / p o z w a la p r z y p u s z c z a ć , ż e z n a l a z ł y s i ę przypadkow o w s t a r a n n i e utrzym anym k s i ę g o z b i o r z e B a to w s k le g o . B a to w sk i p o d k r e ś l a ł w p ra - w d zle swą s ł a b ą zn a jo m o ść j ę z y k a p o l s k i e g o , je d n a k ż e w śród je g o k s i ą ż e k b r a k n aw et f r a n c u s k i c h w ydaw nictw z z a k r e s u h i s t o r i i P o l s k i . Na p o d s ta w ie p o d k r e ś l e ń i n o t m a r g in a ln y c h c z y n io n y c h p r z e z e ń p o d c z a s l e k t u r y d z ie jó w p o w sz e c h n y ch , można w n o s ić , że z w r a c a ł on je d n a k uwagę n a fra g m e n ty d o ty c z ą c e R z e c z y p o s p o l i t e j .
Wydaje s i ę , ż e wykazywane p r z e z B a tow sk leg o z a i n t e r e s o w an ie h i s t o r i ą n ie b y ło z b y t g łę b o k ie 1 w n ik liw e . Trudno wska
zać z a g a d n ie n ia s z o z e g ć ln ie go l n t e r e s u j ą o e , nabywał r a c z e j p o z y o je modne, o g ó ln ie in fo r m a c y jn e , p o tr z e b n e św iatow cow i 1 dw orakowi.
W XV III w ieku c h ę t n ie gromadzono d z i e ł a p o d r ó ż n ic z e . Pu
b l i k a c j e t e g o typu b y ły z r e g u ły b o g ato ilu s t r o w a n e , Jak n p.
76-tomowa e d y o je „ H is t o ir e g é n é r a le d es v o y a g e s ”4 0 . Wśród wy
dawnictw o tym c h a r a k te r z e zgromadzonyoh p r z e z B ato w sk leg o zw raca uwagę p u b llk a o j a „Voyage de deux F r a n ç a is" p ió r a F o r t ia de P i l e s i B o i s g e l l n de Kerdu 41. W p a r t ia c h t e k s t u d o t y c z ą cych P o l s k i spotykamy l i c z n e , n i e s t e t y mało c z y t e ln e uw agi 1 popraw ki s k r e ś lo n e ręk ą B a to w sk le g o .
W omawianym k s ię g o z b io r z e n i e brak ta k ż e l i t e r a t u r y p i ę k n e j . J e j dobór i i l o ś ć _ / o k o ł o 25% o g ó ln e j l i c z b y t y t u ł ó w / św ia d c z ą p o c h le b n ie o zn aw stw ie 1 za m iłow an iach B a to w sk ie g o .
„H oracy, Owidy, W i r g i l i i t o je g o u lu b io n e b y ło c z y t a n i e . Z n im i on 80 l a t p r z e ż y ł" 42 - s t w i e r d z i ł A le k sa n d e r K o n sta n ty B a to w sk l. Ten sąd p o t w i e r d z i ł ta k ż e K a je ta n Koźmian: „C ycero, T a c y t, H oraoyusz b y l i Jego ulu b ion ym i m is tr z a m i. Tego o s t a t n ie g o na pam ięć p raw ie z n a ł i we w s z y s tk io h przygodach ż y o ia m ia ł w m y ś li je g o r a d y , na u sta o h wyrazy" , Obecność w k s i ę g o z b io r z e p ię k n y c h e d y c j i d z i e ł w ym ienionyoh autorów p ozw a la s t w i e r d z i ć , ż e B atow skl b y ł n i e t y lk o c z y t e ln ik ie m , a l e i wy
trawnym z b iera o zem e s t e t y z u j ą c e j 1 f i l o z o f u j ą o e j l i t e r a t u r y a n t y c z n e j . I n te r e s o w a ł s i ę ta k ż e p o e z ją w s p ó łc z e s n ą , p r z e d e w szystk im t ą n a jb a r d z ie j p o p u la rn ą i p o o z y tn ą , rep rezen tow an ą
4 4 45 46
p r z e z utw ory B o ile a u -D e s p r e a u x , P o p e’ a , D e l i l l e ’ a , p r z e d s t a w ic i e l a p o e z j i sa lo n o w e j V o lsen o n a 47 o ra z S a in t Lamberta47 48 i P ir o n a 4 9 .
B a tow sk l grom ad ził ró w n ież utw ory d ra m atyczn e. W j e g o k s ię g o z b io r z e spotykamy w yd a n ia zb iorow e d z i e ł M o lie r e ’ a50 5 i C o r n e i ll e * a 5 l o ra z modnyoh, o siem n a sto w leo zn y o h d r a m a to p isa - r z y : P ie r r e B e l l o y ’ a52 i D e s t o u c h e s - N e r io a u lt a 5 3 . Odnajdujemy ta k ż e typowe d l a O św ie c e n ia z b io r y aforyzm ów, p u b lic y s t y k ę i p o w ie ść / d z i e ł a R ich a rd so n a 5 4 , F i e ld i n g a 5 5 , S t e r n e ’ a5 6 , Sm ol- l e t t a 5 7 « N ie z a b r a k ło t e ż utworów modnych n ie g d y ś p i s a r z y : Do- r a t a 58 i B lin de Sainm ore a5 9 . B atow sk l zg rom ad ził w ię c b og aty
z b i ó r l i t e r a t u r y p i ę k n e j , w je g o k o l e k c j i z n a jd o w a ło s i ę w ie l e p o w ie ś c i uznaw anych o b e c n ie z a n a j w a ż n i e j s z e w ro z w o ju b e l e t r y s t y k i 6 0 .
W zachowanym k s i ę g o z b i o r z e b r a k d z i e ł p i s a r z y i p o etów ro m a n ty c z n y c h . Być może B atow skiem u p rzy z w y czajo n em u do k l a sy c z n y c h r e g u ł l i t e r a c k i o h n i e o d p o w ia d a ł swobodny s t y l , od
m ie n n a k o m p o zy c ja i p r o b le m a ty k a typow a d l a utworów ro m a n ty c z n y c h . W je g o l i ś c i e do K a j e ta n a K oźm iana z 1834 r . o d n a jd u j e my n a s t ę p u j ą c y p a s s u s : „ K la s y c z n a [ j i t e r a t u r a j - w y b o rn a , k t ó r a F r a n c j ę w p r z e s z ły m w ie k u t a k s ła w n ą z r o b i ł a t e r a z l i t e r a t u r z e r o m a n ty c z n e j u s t ą p i ć m ie j s c a p rz y m u s z o n a , w p r o z i e z a równo i w p o e z j i , co p o d łu g z d a n ia z n a k o m ity c h , j e ż e l i p o trw a do b a r b a r z y ń s tw a z a p ro w a d z i" Ł.
S z c z e g ó ln e z a i n t e r e s o w a n i e l i t e r a t u r ą p ię k n ą p o t w i e r d z a i s t n i e n i e w k s i ę g o z b i o r z e B a to w sk ie g o opraco w ań z z a k r e s u h i s t o r i i i t e o r i i l i t e r a t u r y . Z n ajd u jem y w nim m .in . w prow ad zę- n i e do k u r s u h i s t o r i i l i t e r a t u r y La H a r p e ’ a 6 9, t r a k t a t S i s - m ond iego 6 3 , o d c z y ty H. B l a i r a 6 4 , o p raco w an y p r z e z r e d a k t o r a c z a s o p is m l i t e r a c k i c h J e a n B a p t i s t e S u a rd a fi z b i ó r p o le m ic z n y c h w y p o w ie d z i n a te m a ty h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i e o r a z s ło w n ik
fi fi
b i o - b i b l i o g r a f i c z n y S a b a t i e r a . N ie z a b r a k ło t a k ż e s ły n n e g o d z i e ł a Anne de S t a ë l „De l a l i t t é r a t u r e " 6 7 . Mamy praw o p r z y p u s z c z a ć , ż e p u b l i k a c j e t e z o s t a ł y w n i k l iw ie p r z e s t u d io w a n e , gdyż o p a tr z o n e z o s t a ł y p r z e z B a to w sk ie g o w ie lo m a uwagami i p o d k r e ś l e n i a m i . Na z a i n t e r e s o w a n i e k r y ty k ą l i t e r a c k ą w s k a z u ją ró w n ie ż l i c z n e ś l a d y l e k t u r y w zachow anych e g z e m p la rz a c h c z a s o p is m .
P o z y c je z z a k r e s u h i s t o r i i i l i t e r a t u r y p i ę k n e j s ta n o w ią d o m in u ją c ą c z ę ś ć z b i o r u B a to w s k ie g o . Na p o z o s t a ł ą s k ł a d a j ą s i ę k s i ą ż k i z ró ż n y c h d z i e d z i n : f i l o z o f i i , t e o r i i p a ń s tw a i p ra w a , n a u k m a te m a ty c z n o - p rz y r o d n ic z y c h .
P r a c e d ’A le m b e rta 6 8 , V o l t a i r e ’ a 6 9 , P e y r a r d a 7 0 , R o u sse a u ś w ia d c z ą , ż e w omawianym k s i ę g o z b i o r z e s z c z e g ó l n i e r e p r e z e n - tow any b y ł o św ie ce n io w y n u r t f i l o z o f i i . N azw isk a C h a rro n a ,
72 73 74- 75
K a r t e z j u s z a , H o b b esa , B o s s u e ta i H e l v e t i u s a p o z w a la ją s t w i e r d z i ć , że B a to w sk i g r o m a d z ił d z i e ł a p r z e d s t a w i c i e l i r ó ż n y c h k o n c e p c j i f i l o z o f i c z n y c h . Obok n i c h z n a jd u je m y p u b l i k a c j e f i l o z o f i c z n o - m o r a l n e / n p . „De l ’ i n f l u e n c e d e s p a s s i o n s . . . "
Anne de S t a ë l 76/ , a t a k ż e p ie r w s z e d z i e ł o n o w o c z e sn e j p s y - c h o l o g i l „ T h e o r ie d e s s e n tlm e n s m oraux" S m ith a 77.
W k s i ę g o z b i o r z e B a to w sk ie g o o d n a jd u je m y z a le d w ie k i l k a - a l e znów podstaw ow ych - d z i e ł r e p r e z e n t u j ą o y c h m yśl ekonom i
c z n ą i p o l i t y c z n ą owych c z a só w . Są to p r a c e H o b b e sa , J o h n a Adamsa 78, k la s y c z n e o p ra c o w a n ie S m ith a z z a k r e s u e k o n o m ii p o - l i t y c z n e j 79 o r a z w y d an ie z b io ro w e „ C o l l e c t i o n de d i v e r s o u v r a g e s d ’ a r t m é t i q u e p o l i t i q u e " 8 0 .
A le k s a n d e r B en ed y k t B a to w sk i g r o m a d z ił ró w n ie ż pow ażne d z i e ł a b o t a n i c z n e 81. Z a w a rtą w n i c h w ie d z ę w y k o rz y s ty w a ł p r a k t y c z n i e , z zam iło w an iem z a jm u ją c s i ę og ro d em , k t ó r y p o s i a d a ł w C a r l e p o n t .
P o z a o p ra c o w a n ia m i s p e c j a l i s t y c z n y m i spotykam y w je g o k s i ę g o z b i o r z e l i c z n ą g ru p ę w ydaw nictw nazyw anyoh o b e c n ie i n f o rm a c y jn y m i. I c h l i c z b a ś w ia d c z y , i ż B a to w s k i p rz y w ią z y w a ł do te g o ty p u p u b l i k a c j i d u ż ą w agę. W śród n i c h z n a j d u j ą s i ę : p ie r w s z e w y d a n ie „ E n c y c lo p é d ie ou d l o t i o n n a i r e r a i s o n n é d e s s c i e n c e s . . . " 82, dwa e g z e m p la rz e „ D i c t i o n n a i r e h i s t o r i q u e e t c r i t i q u e " P i e r r e B a y le ’ a 83, a t a k ż e k o n ty n u a o j a te g o d z i e ł a o p rac o w an a p r z e z J . C h a u f f e p ie '8 4•
B a to w s k i z g ro m a d z ił ró w n ie ż z b i ó r słow nik ów j ę z y k a n i e m ie c k ie g o , a n g i e l s k i e g o , h i s z p a ń s k ie g o i w ło s k ie g o . P o s i a d a ł
QC Q£ł
t a k ż e s ło w n ik j ę z y k a f r a n c u s k i e g o R l c h e l e t a i P r e v o s t a . B i b l i o f i l s k i e z a m iło w a n ia B a to w sk ie g o p o d k r e ś l a o b e o n o ść w je g o k s i ę g o z b i o r z e b i b l i o g r a f i i 1 k a ta lo g ó w b i b l i o t e k . W t e j
c z ę ś c i z b i o r u o d n a jd u je m y m .i n . „ S u p p lé m e n t à l a B i b l i o g r a p h i e i n s t r u c t i v e " D e b u re ’ a 87, a u t o r a c e n io n e g o p o r a d n i k a d l a k o l e k c jo n e ró w k s i ą ż e k . N ie ma b e z p o ś r e d n ic h dowodów, i ż B a to w s k i p o s i a d a ł „M anuel du l i b r a i r e " Ch. B r u n e ta , a l e z r ę k o p iś m ie n n e j n o ty u m ie s z c z o n e j p r z e z n ie g o n a jednym z d z i e ł w y n ik a j e d n a k , ż e z n a ł to w ydaw nictw o . W śród om awianyoh k s i ą ż e k z n a jd o w a ły s i ę ró w n ie ż b i b l i o g r a f i e z a l e o a j ą c e , j a k n p . „N o- u v e a u d l o t i o n n a i r e b i b l i o g r a p h i q u e p o r t a t i f " Des E s s a r t s a 89. Ś la d y c z ę s t e g o z n ic h k o r z y s t a n i a u p o w a ż n ia ją do t w i e r d z e n i a , ż e p u b l i k a o j e te g o ty p u s ł u ż y ł y B atow sklem u ja k o p o r a d n i k i b i b l i o g r a f i c z n e , u ł a t w i a j ą c e o d s z u k iw a n ie i n t e r e s u j ą c y c h go d z i e ł .
A le k s a n d e r B en ed y k t b y ł w ię c świadomym i wytrawnym b i b l i o f i l e m . D z ię k i tem u z g ro m a d z ił k s i ę g o z b i ó r w a rto ś c io w y n i e
t y lk o pod względem tr e śc io w y m , a l e ta k ż e pod względem s z a t y z e w n ę t r z n e j . Zwaraca uwagę f a k t , ż e p raw ie w s z y s t k ie k s i ą ż k i z p ro w en ien cjam i B atow sk iego mają s ta r a n n e , w m iarę j e d n o l i t e oprawy, a do wyjątków n a le ż ą eg zem p la rze n ieo p raw n e. Obok op
raw sk ó r z a n y c h , tzw . f r a n c u s k ic h , spotykam y pólskórkow e /w śró d n ic h grupa k s ią ż e k z s u p e r e k s lib r is e m B a to w s k ie g o / 1 t y lk o k i l k a opraw tek tu ro w y ch . W k o l e k c j i p rz e w a ż a ją typowe X V III- w ie c z n e oprawy f r a n c u s k ie , c h a r a k te r y z u ją c e s i ę zdobnym g r z b ie
tern / t ł o c z o n o na nim n a j c z ę ś c i e j wzory r o ś l i n n e , r z a d z ie j g e om etryczn e; w o s ta tn im ć w ie r ć w ie c z u XVIII w ieku do z d o b ie n ia z a c z ę t o używać motywów s z t u k i s t a r o ż y t n e j : meandrów, waz i k o lu m n /. Na g r z b i e c i e u m ieszcza n o za zw y cza j s z y ld z i k z danymi d o ty czą cy m i d z i e ł a . O kładki wykonywano ze sk ó r y z brunatnym i mazami. W n i e l i c z n y c h wypadkach k s i ą ż k i B atow sk iego mają ok
ła d z in y zd o b io n e ramką skomponowaną z w y złoco n ych lu b ś le p o t ło c z o n y c h l i n i i . Wśród półskórkow yoh zw raca uwagę grupa opraw z jasnobeżow ym i ok ład k am i, na k tó r y ch u m ieszczo n o s u p e r e k s l l - b r i s , odw zorow ujący p o d p is w ł a ś o i c i e l a - najpraw dop odobniej B atow sk i k a z a ł typową oprawę o zd o b ić swoim znakiem w ła s n o ś ciowym. W t a k i sp osób opraw iono m .ln . k i l k a tomów b r o sz u r z o k r e su r e w o lu c j i f r a n c u s k i e j .
W k s ię g o z b io r z e B a to w sk ieg o zachow ało s i ę t y lk o k i l k a opraw a r t y s t y c z n y c h , wykonanych z czerw onego lu b c ie m n o w lśn io - wego m aroquin. Dwa e g zem p la rze 90 w te g o typ u opraw ie pochodzą praw dopodobnie z k o l e k o j i królów f r a n c u s k io h . Św iadczyć o tym może s u p e r e k s l i b r i s p r z e d s ta w ia j ą c y t a r c z ę z trzem a l i l i a m i ,
t e same motywy p o w ta r z a ją s i ę ró w n ież na g r z b i e o i e . Na uwagę z a s łu g u j e n i e sygnowana oprawa d z i e ł a B r u n ela „Voyage d ’ E s - p a g n e . . ." 91. Czerwony m aroquin ozdobiono z ło t y m i, r o z d z i e l o nymi l i l i a m i ramkami, a w z w ie r c ia d le w y tło c z o n o herb O rle a nów. K sią ż k a t a n a l e ż a ł a do A nne-M arii M o n tp e n sie r , b r a t a n ic y Ludwika X I I I .
Pomimo stosunkow o n i e w i e l k i e j l i c z b y opraw luksusow ych z b ió r B a to w sk ieg o od zn acza s i ę w ysokim i w aloram i e s te t y c z n y m i.
K oresp on d en cja B a to w sk ieg o z a w ie r a bardzo mało w iadom oś- o i d o ty c z ą c y c h k s ię g o z b io r u . Brak w ię c b e z p o śr e d n ic h danych o s p o s o b ie je g o grom adzenia i w y k o r z y s ta n ia . W sz e lk ie w n io s k i n a t e n tem at można form ułować w y łą o z n ie w o p a r o iu o a n a liz ę cech n a b y ty ch p o s z c z e g ó ln y c h eg z em p la rz y .
A le k s a n d e r B en ed y k t B a to w sk i o s i a d ł we F r a n o j i w p o ło w ie l a t d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h X V III w iek u i w tym o k r e s i e z a c z ą ł n a jp r a w d o p o d o b n ie j form ować sw ój k s i ę g o z b i ó r . Ja k o j e d n ą z p ie r w s z y c h z a k u p i ł lu b o trz y m a ł w d a r z e k o l e k c j ę a n g i e l s k i e j l i t e r a t u r y p i ę k n e j . K s i ą ż k i t e w y r ó ż n ia j ą s i ę s p o ś ró d in n y o h ję z y k ie m i fo rm ą z e w n ę tr z n ą / i d e n t y c z n e opraw y i f o r m a t / . Są t o p u b l i k a c j e wydane p r z e d 1790 r . Można p r z y p u s z c z a ć , i ż w p ły n ę ły do k s i ę g o z b i o r u B a tó w sk ie g o ja k o o d rę b n a c a ł o ś ć .
B a to w s k i g ro m a d z ił sw ój k s i ę g o z b i ó r g łó w n ie d r o g ą z a k u pów. O n i e k t ó r y c h z n i c h mamy w iad o m o ści w p o s t a c i n o t e k p o d a ją c y c h c e n y p o s z c z e g ó ln y c h e g z e m p la r z y . I t a k dow iadujem y s i ę , ż e B a to w s k i z a k u p i ł 6 v o l . d z i e ł F r a n ç o i s de C h o is y 92 z a 45 l i v r ô w , O prao o w an ie „M élan g es t i r e s d ’ u n e g ra n d e b i b l i o -
* 93
th e q u e " k o s z to w a ło 200 f lo r e n ó w , a d z i e ł o A r o k e n h o ltz a :
' 94
„M ém oires c o n c e r n a n t C h r i s t i n e , r e i n e d e S uède" - 13 f l o r e nów . Na w y k le jc e b i b l i o f i l s k i e g o w y d a n ia „ B u k o lik " W e r g i l i u - s z a 95 p o c h o d z ąc e g o z w a r s z t a t u B a s k e r v i l l e ’ a w i d n i e j e n a p i s p o ło ż o n y r ę k ą w ł a ś c i c i e l a „ p a y e 18 f r é m i s " .
B a to w sk i z w ra c a ł uwagę n a k s i ą ż k i z c ie k a w ą p r o w e n ie n c ją . B y ły one p raw d o p o d o b n ie p rz e d m io te m je g o dumy, gdyż k i l k a k r o t n i e nap otyk am y r ę k o p iś m ie n n e n o t k i in f o r m u ją c e o p o c h o d z e n iu p o s z c z e g ó ln y c h e g z e m p la r z y . Na k s i ą ż c e C e s a r Du M a rs a is 96 n a p i s a ł „ a c h e t é de l a b i b l i o t h è q u e d e l ’ a b b e B a r th é lé m y " . N a le ż a ł a o n a do J e a n J a c q u e s B a rth é lé m y / 1 7 1 6 - 1 7 9 5 / a u t o r a p r a c z z a k r e s u h i s t o r i i s z t u k i i n u m iz m a ty k i. Na p r a c y Q. C r a u f u r d a 97 p t . „ E s s a i h i s t o r i q u e s u r l e d o c t e u r S w if t" spoty kam y n o tk ę
„ C e t e x e m p la ir e m’ a é t é d o n n é p a r l ’ a u t e u r . A .B a to w sk i 1 8 1 1 " . A u to r t e j p u b l i k a c j i b y ł znanym b i b l i o f i l e m , c z ło n k ie m l i c z nych to w a rz y s tw a r t y s t y c z n o - l i t e r a o k i c h . Na uwagę z a s ł u g u j e
t a k ż e a d n o t a c j a s p o rz ą d z o n a r ę k ą B a to w sk ie g o n a e g z e m p la rz u d z i e ł a B r u n e la - ś w ia d c z y o n a n i e w ą t p l i w i e o je g o s n o b iz m ie ,
a l e r ó w n o c z e ś n ie o r z e t e l n y o h z a in t e r e s o w a n ia c h b i b l i o f i l s k i c h . Brzm i n a s t ę p u j ą c o : „ C h a r le s B r u n e t a u t e u r du M anuel du L i b r a i r e e t c B r u x e l l e s 1821 n e f a i t p a s m e n tio n de c e t t e é d i t i o n d a n s l e 3 ème tome de so n M an u el. P o i n t de d o u te a i n s i gue l e p ro u v e
l a r e l i u r e , que c e t e x e m p la ir e a i t a p p a r t e n u à l ’ une d e s B i - b l i o t è q u e s de l a M aiso n d ’ O r lé a n s d a n s l a q u e l l e i l s e r a v enu
p a r l a s u c c e s s i o n de l a c é l è b r e M a d e m o ise lle de M o n tp e n s ie r con nue d a n s l ’h i s t o i r e so u s l e nom de l a G rande M a d e m o ise lle "
e t c .
A n a l iz a k s i ę g o z b i o r u p o z w a la s t w i e r d z i ć , ż e B a to w sk i s t a r a n n i e zam azyw ał p o s p o l i t e z n a k i w ła s n o ś c io w e , k tó ry m i o p a t r z o n e b y ł y nabyw ane p r z e z n ie g o k s i ą ż k i . Z pietyzm em n a t o m ia s t p o d c h o d z ił do z a p i s e k p r o w e n ie n c y jn y c h n a e g z e m p la r z a c h , k t ó r e n a l e ż a ł y w p r z e s z ł o ś c i do o só b z n a n y c h . I t a k d z i e ł o H e n r i S a u v a la „ H i s t o i r e e t r e c h e r c h e s d e s a n t i q u i t é s de l a v i l l e de P a r i s " n a jp r a w d o p o d o b n ie j s ta n o w ił o w ła s n o ś ć J e a n F r a n ç o i s R e s n e la , s ły n n e g o tłu m a c z a d z i e ł A .P o p e ’ a „M ém oires"
J o h n a Macky100 n o s z ą p o d p is „ F .W e is s " . N a l e ż a ł y one zapew ne do F r i d r i c h a W e is s a , a u t o r a w i e lu p r a c f i l o z o f i c z n y c h .
Wobec p ie c z o ło w it e g o u s u w a n ia w c z e ś n ie js z y c h znaków w ła sn o ś c io w y c h u d a ło s i ę u s t a l i ć p r o w e n ie n c ję j e s z c z e t y l k o k i l ku d z i e ł z k s i ę g o z b i o r u B a to w s k ie g o . E g z e m p la rz „ R é v o lu tio n s de P o r t u g a l " Kene V e r t o t a 1^ 1 n a l e ż a ł do b i b l i o t e k i „M.De M ars, o f f i c e r du R o i" , d w o rz a n in a Ludw ika XVI. D e d y k a c ja n a k s i ą ż c e J . M a llé t- D u p a n „Du p é r i l de l a b a la n c e p o l i t i q u e de 1 ’ E u ro -
102 z
p e " ś w ia d c z y , że b y ł a o n a darem p o s ł a sz w e d z k ie g o L a r s a E n g e s tro m a , otrzym anym p r z e z B a to w sk ieg o w 1791 r . P u b l i k a c j a J e a n B a p t i s t e C le r y 103 o ż y c iu Ludw ika XVI n o s i n o tk ę „Donnę p a r 1 ’ a u t e u r 1802 de A le x a n d re B a to w s k i" .
0 p o c h o d z e n iu k i l k u in n y c h k s i ą ż e k ś w ia d c z ą ic h o p raw y . J e d n a z n i c h o z d o b io n a j e s t s u p e r e k s l i b r i s e m 104 zn anego s a s k ie g o b i b l i o f i l a H e i n r i c h a B ünaua / j e g o b i b l i o t e k a z o s t a ł a po ś m i e r c i w ł a ś c i c i e l a w 1762 r . częśc io w o s p r z e d a n a n a a u k c j i / . Dwa in n e e g z e m p la rz e ze z b io r u B a to w sk ie g o m ają s u p e r e k s l i b r i - s y B urbonów .
W ydaje s i ę , że A le k s a n d e r B en ed y k t B a to w sk i z g ro m a d z ił sw ój k s i ę g o z b i ó r g łó w n ie d r o g ą zakupów , a t y l k o n i e l i c z n e p o z y c je o trz y m a ł w d a r z e .
W arto z w ró o ić uwagę n a sp o so b y o z n a c z a n ia w ła s n o ś c i k s i ą ż e k s to s o w a n e p r z e z B a to w s k ie g o . W początkow ym o k r e s i e p o s z c z e g ó ln e e g z e m p la rz e p o d p isy w a n e b y ły im ie n ie m i n a z w isk ie m , n i e k i e d y używano d ł u ż s z e j f o r m u łk i , n p . „de l a b i b l i o t è q u e du com te B a to w s k i lu b „Ce l i v r e a p p a r t i e n t à A. B a to w s k i" . Ja k j u ż w sp om n iano, c z ę ś ć opraw o z d o b io n o s u p e r e k s l i b r i s e m odwzo
rowującym p o d p is w ł a ś c i c i e l a /w ię k s z y d l a form atu 4 ° , d r u g i d l a 8 ° / .
A le k sa n d e r Benedykt B a to w sk i d ość późno zamówił e k s l i b r i s / k a r t k a o wymiarach 65 x 100 mm/, którym o p a tr zo n e s ą w s z y s t k i e zachowane z Jego z b io r u k s i ą ż k i . Z n ajd u je s i ę n a nim t a r c z a z herbem B atow skioh /T r z y Z ę b y /. P r z e z t a r c z ę p r z e w ie s z o ny J e s t k rzy ż m a lt a ń s k i, o r d e r L e g li Honorowej o ra z o r d e r św . S t a n is ła w a . C a ło ść zw ień czon o koroną h r a b io w sk ą , ponad k tó r ą u m ie sz c zo n a z o s t a ł a r o z w in ię t a w s tę g a z d ew izą „ r e c t e e t f o r - t i t e r " . U d o łu w id n ie j e n a p is „ B ib lio th è q u e de Mr l e Ct e A le x . B a to w sk i" . Obecność o rd eru ś w .S t a n is ła w a , k tó r y przyznano B a- towskiem u 3 s i e r p n i a 1812 r . pozw ala s t w i e r d z i ć , ż e e k s l i b r i s z o s t a ł wykonany n a j w c z e ś n ie j w tymże ro k u .
B ato w sk i zg ro m a d ził w i e l e typowo b i b l i o f i l s k i c h e d y c j i . N a le ż ą do n ic h c h a r a k te r y s ty c z n e d l a k o l e k o j l o św iecen iow y ch albumy m ie d z io r y tó w , p r e z e n tu j ą c e m .in . z b io r y m uzealne i t p . Zwraca tu uwagę ogromne d z i e ł o p och od zące z f r a n c u s k ie j Dru
k a r n i K r ó le w sk ie j z 1670 r , p t . „ F e s t iv a ad o a p it a annulumque d e s o u r s io , a r e g e Ludovico" 105. Na uwagę z a s łu g u j e ta k ż e m ała k o le k c j a b i b l i o f i l s k i c h e d y c j i d z i e ł W e r g iliu s z a . N a le ż y do n i e j eg zem p larz „ B u c ó lic a , G e ó r g ica e t A en eis" t ło c z o n y w d r u -
*1 Ofi
k a r n i P i o t r a D id o ta w 1791 r . wydany w s e r i i „ C e le b r is s im - orum poetarum o o l l e o t i o " /e g z e m p la r z B a to w sk lego ma n r 3 5 / . Odznacza s i ę on wyjątkowo pięknym papierem 1 ła d n ą o z o io n k ą . Innym ciekawym wydaniem J e s t e d y c ja R o b erta E s t ie n n e 'a z 1532 r . i 07, a ta k ż e „ B u k o lik i" z w a r s z ta tu Johna B a s k e r v l l l e ’ a z
*1 08
1766 r . . Ta o s t a t n i a p o z y c ja n a le ż y do opracowanych w zor
cowo pod względem ty p o g r a fic zn y m s e r i i d z i e ł autorów k l a s y c z n y ch .
W z b io r z e B ato w sk lego z n a la z ło s i ę ta k ż e znane b i b l i o - f i l s k i e w ydanie d z i e ł W o lte r a 109, k t ó r e u k a z a ło s i ę sta r a n ie m Caron de B eau m arch ais. Z ak u p ił on do t e j e d y c j i z esta w c z c i o nek J . B a s k e r v i l l e ’ a .
B atow sk i zdawał s o b ie sprawę z b i b l i o f i l s k i c h w a r t o ś c i gromadzonych k s i ą ż e k . Św iadczą o tym a d n o ta c je r o b io n e p r z e z n ie g o na p o s z c z e g ó ln y c h eg zem p la rza o h . Na k a r c ie t y tu ło w e j
„Mémoires du comte de Grammont"110 w id n ie j e k r ó tk a n o tk a „ ra r e " . B a tow sk i w i e d z ia ł w ię c , i ż Horacy W alpole wydał w 1772 r .
t y l k o 100 e g z e m p la rz y t e g o d z i e ł a . N i e j e d n o k r o t n i e u z u p e ł n i a ł on d a n e b i o - b i b l i o g r a f i o z n e » Wspomniano j u ż o r ę k o p iś m ie n n e j n o c i e n a anonimowo w y d a n e j k s i ą ż c e 1 1 1 , w k t ó r e j B a to w sk i s t w i e r d z i ł , że n a l e ż a ł a o n a do b r a t a n i c y Ludw ika X I I I . Z w raca uwagę o s t a t n i a c z ę śó t e j n o t a t k i : „L ’ a u t e u r de „Voyage en E spa g n e " s e nom m ait A a rs e n s d e Sommerdyk" - w r z e c z y w i s t o ś c i b y ło t o d z i e ł o B r u n e la , choć p r z e z d ł u g i o k r e s p rz y p is y w a n e a u t o r o w i, k t ó r e g o w y m ie n ił B a to w s k i. K i l k a k r o t n i e u z u p e ł n i ł on ró w n ie ż i n f o r m a c je z a w a r te n a k a r c i e t y t u ł o w e j . W p r a c y C h o is y n a te m a t p o d ró ż y do Syjamu z n a jd u je m y r o z w ią z a n ie
/ 1 "1 3
k r y p to n im u ; anonimowa p u b l i k a o j a „ R e f le x io n s s u r l a p a ix "
o p a tr z o n a z o s t a ł a p r z y p is e m „ p a r U .d e S t a ë l , n e é N e c k e r" . Na
z w isk o tłu m a c z a p u b l i k a c j i P i e t r o G lan n o n e „ H i s t o i r e c i v i l e du royaum e de N e p e ls " 114 p o dano w n a s t ę p u j ą c e j f o r m ie : „ t r a d u i t p a r Mr D esm onceaux, ' s e c r é t a i r e de S . a i t l e Duc d ’ O r l e a n s , f i l s du R e g e n t" . W o d n i e s i e n i u do p r a c y T h. G ordona1 1 5 , B a to w sk i s t w i e r d z i ł „ T r a d u i t , J e c r o i s , p a r E tie n n e de S i l h o u e t t e " . W k s ię g o z b i o r a c h w s p ó łc z e s n y c h omawianemu te g o ty p u n o t y s p o ty k a n e s ą r z a d k o . Ś w iad czą one o r z e te ln y m z a i n t e r e so w a n iu l i t e r a t u r ą 1 o j e j z n a jo m o ś o i, a t a k ż e o b i b l i o f i l skim s to s u n k u do k s i ą ż e k .
W ydaje s i ę , ż e w i e le d z i e ł B a to w sk i nabyw ał z p o b u dek b i b l i o f i l s k i c h 1 p r e s t iż o w y c h . W skazuje n a t o d b a ło ś ć o w a lo ry e s t e t y c z n e k s i ę g o z b i o r u , g ro m a d z e n ie o k a z a ły c h , w ielotom ow ych e d y c j i . K s i ą ż k i t e , j a k ś w ia d c z ą p o s k l e j a n e f a r b ą k a r t y , n i e b y ły n i e k i e d y w o g ó le o z y ta n e . N otow an ie c e n p o s z c z e g ó ln y c h e g z e m p la rz y s u g e r u j e , ż e k s i ą ż k i tra k to w a n e b y ły p r z e z B a to - w sk ie g o ja k o w a r to ś ć m a t e r i a l n a 1 że p rz y w ią z y w a ł on d u ż ą wa
gę do te g o ty p u zakupów .
Omawiany k s i ę g o z b i ó r s ta n o w ił k o l e k c j ę n i e w ą t p l i w i e n o w o c z e s n ą . Ś w ia d c z ą o tym l i c z n e , c z ę s t o k r o ć w y b itn e d z i e ł a a u to ró w O ś w ie c e n ia o r a z o g ó ln y p r o f i l z b i o r u . W arto ró w n ie ż p o d k r e ś l i ć f a k t , i ż n i e sp oty k am y w nim l i t e r a t u r y r e l i g i j n e j .
W ł a ś c i c i e l k s i ę g o z b i o r u b y ł c z ło w ie k ie m k u l tu r a ln y m , o czy tan y m , s z c z e g ó l n i e d o b r z e o r ie n t u ją c y m s i ę w b e l e t r y s t y c e . Na p o d s ta w ie zachow anych d z i e ł można w n io sk o w ać, i ż B a to w sk i i n t e r e s o w a ł s i ę naukam i h u m a n is ty c z n y m i. O r ie n to w a ł s i ę t a k ż e 1
w in n y o h d z i e d z i n a c h /o b e c n o ś ć ró ż n o ro d n y c h słow ników e n c y k lo p e d y c z n y c h i „ E n o y c lo p e d l e " / , choć b y ł a t o zn a jo m o ść p o w ie rz c h o w n a , n a s ta w io n a r a o z e j n a p o l o r n i ż z d o b y c ie g ł ę b o k i e j w ie d z y . W arto z a z n a c z y ć , ż e B a to w sk i g r o m a d z ił p r z e d e w s z y s tk im k s i ą ż k i g ł o ś n e , o u g ru n to w a n e j s ł a w i e , c z y t u j ą c g łó w n ie a k t u a l n e b e s t s e l l e r y .
S t w i e r d z a j ą c t o , t r z e b a p a m ię ta ć o o s ie m n a s to w ie c z n e j mo
d z i e n a p o s i a d a n i e b i b l i o t e k o r a z że „ tw o rz ą c y s o b ie p ry w a tn e domowe b i b l i o t e k i , ć z y l i g r o m a d z il i k s i ę g i do u ż y w a n ia i c h , c z y l i ż e b y m ie s z k a n ie swe um eblow ać i d l a p r ó ż n e j s ła w y , zaw sze z a s ł u g u j ą n a uw agę"1 1 6 . Omawiany k s i ę g o z b i ó r z a s ł u g u j e n a n i ą tym b a r d z i e j , i ż j e s t t o p r z e n i e s i o n y do P o l s k i , u n i k a l n y n a naszym t e r e n i e z b i ó r k s ią ż e k c z ło w ie k a z a fa sc y n o w a n e g o k u l t u r ą f r a n c u s k ą i we F r a n c j i g ro m adząceg o s w o ją typowo o ś w ie c e n io w ą k o l e k c j ę .
A le k s a n d e r B en ed y k t B a to w sk i b y ł b i b l i o f i l e m o w y s o k ie j k u l t u r z e a r t y s t y c z n e j i l i t e r a o k i e j , g r o m a d z ił k s i ą ż k i ze znaw stw em , zam iło w an iem , dużym n ak ład em k o sz tó w i s t a r a ń . A n a l iz a j e g o z b io r u r o z s z e r z a d o ty c h c z a so w ą w ie d z ę o o s o b ie w ł a ś c i c i e l a i w prow adza do d z ie jó w b i b l i o f i l s t w a i k o l e k c j o n e r s t w a p o l s k i e g o now ą, c ie k a w ą p o s t a ć .
P r z y p i s y
1 P o r . M .J a n ik , Hugo K o ł ł ą t a j , Lwów 1 9 1 3 , s .2 2 0 ; W .K a lin k a , Sejm C z t e r o l e t n i , t . 2 , Lwów 1 8 8 6, s .2 3 1 ; A .K oźm ian, Wspo
m n ie n ia , t . l , P oznań 1 8 6 7 , s . 2 8 5 -2 8 7 ; K .K oźm ian, N e k ro lo g A.
B .B a to w sk ie g o - „ K u r ie r W a rs z a w s k i" , n r 4 2 , 1 8 4 2 , s . 1 9 8 -2 0 1 ; t e n ż e , Wzmianka o A le k s a n d r z e h r . B ato w skim , „ P r z y j a c i e l Ludu"
n r 6 , 1 8 4 6 , s . 4 1 -4 4 ; t e n ż e , A le k s a n d e r B a to w s k i, w: P ism a p r o z ą , Kraków 1 8 8 8 , s . 3 7 -4 4 ; T .K r o to s k a , S to s u n e k T a l l e y r a n d a do spraw y p o l s k i e j , Kraków 1 9 3 5 , s .5 4 i n a s t ę p n e ; B .L e ś n o d o r s k i, P o ls c y j a k o b i n i , W arszaw a i9 6 0 , s .4 4 9 ; M .L o r e t, M iędzy J e n ą a T y lż ą , W arszaw a 1 90 2 , s .1 3 5 ; M a t e r i a ł y K o m is ji R z ą d z ą c e j z r . 1 8 0 7 , Kraków 1 9 1 8, s . 1 7 7 ,1 9 0 ; P a m ię tn i k i h i s t o r y c z n e z X V III w ie k u , „ D z ie n n ik L i t e r a c k i " n r 1 0 8 , 1 8 5 7 , s . 9 8 6 -9 8 7 ; n r 1 0 9 , s . 9 9 4 -9 9 5 ; n r 1 1 0 , s . 1 0 0 2 -1 0 0 4 ; n r i i i , s .lO lO ; n r 1 1 2 ,s . 1 0 1 8 - 1019; W ł.S m o le ń s k i, K o n f e d e r a c ja ta r g o w i c k a , Kraków 1 9 0 3 , s .2 5 8 ; S .U r u s k i , R o d z in a , t . l , W arszawa 1 9 0 4 , s . 1 0 9 . B io gram A .B .B a to w s k ie g o o p ra c o w a ł A .S k a łk o w s k i, P o l s k i S ło w n ik B io g r a f i c z n y , t . l , Kraków 1 9 3 5 , s . 3 5 3 -3 5 4 .
n P o r . F .J a w o r s k i , Lwowskie z n a k i b ib lio te c z n e ,L w ó w 1 9 07 , s . 5 0 -5 1 ; W .W itty g , E x l i b r i s y b i b l i o t e k p o l s k i c h , t . 2 , W a rsz a wa 1 9 0 7 , s . i 0 9 - i i l ; K .R eychm an, E x l i b r i s y B a to w s k ic h , E x l i b r i s 1 9 2 2 , s . 7 9 - 8 2 .
Q A le k s a n d e r K o n s ta n ty B a to w sk i z g ro m a d z ił b i b l i o t e k ę s k ł a d a j ą c ą s i ę z ponad 5 t y s . druków , g łó w n ie p o lo n ik ó w , 107 rę k o p is ó w i z b io r u r y c i n . P ra c o w a ł p r z y p o rz ą d k o w a n iu r ę k o p i sów Z a k ła d u Naukowego im . O s s o l i ń s k i c h , p u b l i k u j ą o r e z u l t a t y sw o ich p r a c w z e s t a w i e n i u : „ N ie k tó r e rę k o p ls m a k s i ę g o z b i o r u Z a k ła d u N a u k .i m .O s s o l i ń s k i c h " , B i b l i o t e k a im . O s s o l i ń s k i c h 1 8 4 4 . Z a m ie r z a ją c s p r z e d a ć sw ój k s i ę g o z b i ó r o g ł o s i ł „ K a ta lo g b i b l i o t e k i o d n o w s k ie j w p r z e d a ż p r z e z n a c z o n e j " , Lwów 1 8 5 2 . J e g o k s i ę g o z b i ó r z o s t a ł r o z p r o s z o n y , n a jw ię k s z ą o z ę ś ć z a k u p i
l i W .Baworowski i M .P a w lik o w s k i. P o r . K .L e w ic k i, A le k s a n d e r K o n s ta n ty B a to w s k i / 1 7 9 9 - 1 8 6 2 / h i s t o r y k - wydawca, b i b l i o f i l - k o l e k c j o n e r , R o c z n ik i b i b l . 1 9 7 0 , s . 2 5 0 -2 9 3 .
4 K .K oźm ian, P a m i ę t n i k i , t . 3 , W rocław 1 9 72 , s .1 2 8 .
5 W zm ianki n a t e n te m a t s ą b a rd z o l a k o n i c z n e i n i e j e s t z n a n y d o k ł a d n i e p r z e b i e g w y d a rz e ń . P o r . B .L e ś n o d o r s k i, o . c .
0
M .H andelsm an, S t u d i a h i s t o r y c z n e , W arszaw a 1911, s . 1 7 8 .
•7 K .K oźm ian, A le k s a n d e r B a to w s k i, w :. P ism a p r o z ą , Kraków 1 8 88, S .4 1 .
8 K .K oźm ian, ¡N e k ro lo g A .B .B a to w s k ie g o J , „ K u r ie r W arsza
w s k i " , 1 8 4 2 , s .1 9 9 .
9 K o r e s p o n d e n c ja A .B .B a to w s k ie g o , z e b r a n a p r z e z j e g o b r a t a n k a , z n a j d u j e s i ę w B i b l i o t e c e N arodow ej / r p s Baw. s y g n . i l l 9 , 1 1 2 2 ,1 1 2 7 , t . 1 - 3 / .
10 Rps BN s y g n .B a w .i l 2 2 ,k .5 O . 14 Rps BN s y g n . B a w . i i 2 7 , t . 3 , k . 2 6 7 . 12 Rps BN s y g n .B a w . l l 2 2 , k .5 3 . 13 T a m ż e ,k .5 6 .
44 T a m ż e ,k .6 8 . 43 T a m ż e ,k .7 2 . 16 T a m ż e ,k .8 3 .
17 W z e s p o l e a k t I I Rady S ta n u przechow yw anych w AGAD / v o l . 3 0 5 a , 3 0 5 b / w śró d m a te r ia łó w d o ty c z ą c y c h B i b l i o t e k i , n i e o d n a le z io n o żad n y ch dokumentów d o ty c z ą c y c h k s i ę g o z b i o r u s p r z e d anego p r z e z B a to w s k ie g o .
48 AGAD z e s p ó ł I I I Rady S ta n u v o l . 3 1 , k . 2 - 3 .
"19 /
F .R a d z is z e w s k i, W iadomość h i s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n a o z n a k o m its z y c h b l b l i o t e k a o h i a rc h iw a c h p u b lic z n y c h i p r y w a t- n y o h . . . , Kraków 1 8 75 , s . 9 8 .
20 Z n a c z n ą c z ę ś ć k s i ą ż e k z p r o w e n ie n c ja m i B a to w sk ieg o od
n a le z io n o z a pomooą k a r t o t e k p r o w e n ie n c y jn y c h B i b l i o t e k i U n i
w e r s y t e c k i e j w W a rsz a w ie . P rz e p ro w a d z o n a k w e re n d a magazynowa p o z w o l ił a „u ch w y o ić" dodatkow o k i l k a d z i e s i ą t e g z e m p la rz y . L i c z b a k s i ą ż e k p o c h o d z ą c y c h z k s i ę g o z b i o r u A .B .B a to w sk ie g o może w z ro s n ą ć po p r z e b a d a n iu p ro w e n ie n c y jn y m c a łe g o z a so b u s t a r y c h druków t e j b i b l i o t e k i ,
21 H .K o z e r s k a , W arszaw sk a B i b l i o t e k a U n iw e r s y te c k a w l a t a c h 1 8 3 2 -1 8 7 1 , W arszaw a 1 9 6 7 , s . 6 5 - 6 6 ,
A rc h . ] K r ó l e s t w a ] P
24 25 26 j e s i ę
UW n r 95 K a t [ a lo g l k s i ą ż e k po R a d z ie S ta n u o l s k i e g o ] - 1 8 6 9 .
P o r . K .R eychm an, o . o . , s . 8 i ; K . L e w i c k i , o . c . , s . 2 5 1 -2 5 2 . P o r . p r z y p i s 9 .
Rps BN s y g n .B a w ,1 1 2 2 ,k . 4 0 5 -4 0 6 .
K s i ę g o z b i ó r A le k s a n d r a K o n s ta n te g o B a to w sk ie g o z n a j d u - o b e c n ie w B i b l i o t e c e Z a k ła d u Narodow ego i m .O s s o l i ń s k i c h . U kład t o p o g r a f i c z n y k a r t o t e k i p r o w e n ie n c y jn e j t e j B i b l i o t e k i u n ie m o ż liw ia s t w i e r d z e n i e , czy r z e c z y w i ś c i e w śród k s i ą ż e k A.
K .B a to w sk ie g o n i e ma d z i e ł z k o l e k c j i s t r y j a , A le k s a n d r a Be
n e d y k ta .
2 i C h .R o l l i n , H i s t o i r e a n c ie n n e d e s É g y p t ie n s , d e s C a r th a g i n o i s . . . , t . i - 6 , P a r i s 1740 /BUW 9 . 1 5 . 6 . 7 / ; C h .R o l l i n , J . B . C r e v i e r , H i s t o i r e r o m a i n e . . . , t . i - 8 , P a r i s 1 7 4 1 -1 7 4 9 /BUW 9 . 1 3 . 3 . 1 / .
28 J .A .T h o u , H i s t o i r e u n i v e r s e l l e . . . , t . i - 1 6 , L o n d re s 1734 /BUW 9 . 1 5 . 2 . 1 / .
2 9 z /
L . P . A n q u e t i l , P r é c i s de 1 h i s t o i r e u n i v e r s e l l e . . . , t . i - 9 , P a r i s 1799 /BUW 9 . 7 . 8 . 6 / .
30 J .A .C o n d o r c e t, E s q u i s s e d 'u n t a b l e a u h i s t o r i q u e d e s p r o g r e s de 1 e s p r i t h u m a in , P a r i s 1795 /BUW 5 . 1 . 9 . 3 3 / .
f 31 E .G ib b o n , H i s t o i r e de l a d é c a d e n c e e t de l a o h u te d e l 'E m p i r e R om ain, t . i - 1 2 , P a r i s 17 8 6 -1792 /BUW 9 . 1 . 1 0 . 2 / .
32 B a to w s k i p o s i a d a ł c z te ro to m o w e w y d a n ie a m s te rd a m s k ie z 1702 r . /BUW 9 . 8 . 1 . 2 / o r a z w y d an ie p a r y s k i e z 1732 r . /BUW 9 . 8 . 1 . 3 / .
33 '
N .L e n g le t du F r e s n o y , T a b l e t t e s c h r o n o lo g iq u e s de 1 h i s t o i r e u n i v e r s e l l e , t . i - 2 , P a r i s 1778,/BUW 8 . 1 5 . 1 3 . 2 4 / , J . B l a i r , T a b le s c h r o n o lo g iq u e s . . . de l ' h i s t o i r e u n i v e r s e l l e . . . , P a r i s 1795 /BUW 9 . 1 6 . 2 . 3 / .
Q A L .M .C haudon, J . P . G r o s l e y , rF .M o y s a n t, N ouveau d i c t i o n n a i r e h i s t o r i q u e ou h i s t o i r e a b ré g é e de t o u s l e s h o m m e s ..., t . l - 9 , Caen 1789 /BUW 9 . 1 6 . 4 . 7 / .
35 J . F . L a C r o ix de C a s t r i e s , D i c t i o n n a i r e h i s t o r i q u e d e s c u l t e s r e l i g i e u x , t . 1 - 3 , P a r i s 1770 /BUW 9 . 1 8 . 9 , 1 5 / .
36 F . D a n t i n e , L ' a r t de v é r i f i e r l e s d a t e s . . . d e s f a i t s h i s t o r i q u e s , t , l - 3 , P a r i s 1 7 8 3 -17 8 7 /BUW 9 . 8 . 1 . 7 / .
37 A .M .F re d ro , G esto ru m p o p u l i P o l o n i su b H e n ric o V a l e s i o . . . l i b e r u n u s , D a n t i s c i 1652 /BUW 4 . 2 5 . 2 . 1 5 / .
38 B a to w s k i p o s i a d a ł w y d a n ie g d a ń s k ie z 1647 r . /BUW 4 .2 5 . 2 .1 5 a / ,
39 „Od m ło d o ś c i we F r a n c j i p r z e b y w a ją c , n i e b ę d ą c b ie g ły m w ję z y k u o jc z y s ty m , n i e mam n a n y ś l i m ie rz y ć s i ę z g ło s a m i m oich k olegó w " - n a p i s a ł do b r a t a / „ D z ie n n ik L i t e r a c k i " n r 1 0 8 , 1 8 57 , s . 9 8 7 / . Nb. B a to w sk i w y je c h a ł do F r a n c j i w w ie k u 20 l a t , m ia ł w ię c c z a s opanować j ę z y k p o l s k i .
40 H i s t o i r e g é n é r a l e d e s v o y a g e s
1770 /BUW 9 . 3 . 1 2 . 3 / . . . . , t . 1 - 7 6 , P a r i s 1 7 4 9 -
A . F o r t l a de P i l e s ; P . B o l s g e l l n de K e rd u , Voyage de d eu x F r a n ç a i s en A lle m a g n e , D anem arck, S u è d e , R u s s ie e t P o lo gne . . . , t . 1 - 5 , P a r i s 1796 /BOT 1 9 . 1 6 . 5 . 5 / .
Æ 9 Rkp B i b l i o t e k a C z a r t o r y s k i c h , s y g n . 2 0 4 0 , t . i , k . i 4 , 43 K .K oźm ian, N e k ro lo g A .B .B a to w sk ie g o , „ K u r ie r War
s z a w s k i" n r 4 2 , 1 8 4 2 , s . 2 0 0 ,
A A Z
N .B o ile a u - D e s p r e a u x , O e u v re s , t . i - 2 , Oeneve 1716 /BOT 2 0 . 1 1 . 5 . 5 / .
45 A .P o p e , O e u v res c o m p l e t t e s , t . 1 - 8 , P a r i s 1780 /BOT 1 9 . 4 4 . 1 0 . 7 / .
Æfi J . D e l i l l e , L 'i m a g i n a t i o n , t . i - 2 , P a r i s 1806 /BOT 1 9 .4 4 . 3 . 4 / .
C .H .V o is e n o n , O e u v re s c o m p l e t t e s , t . 1 - 4 , P a r i s 1781 /BOT 1 9 . 4 4 . 1 0 . 7 / .
48 J . F . S a i n t L a m b e rt, Les s a i s o n s , poèm e, Am sterdam 1775 /BOT 1 3 . 3 . 8 . 3 3 / .
4 9 A .P i r ó n , O eu v res c o m p l e t t e s , t . 1 - 3 , P a r i s 1776 /BOT 2 0 . 1 1 . 9 . 7 / .
J . B . M o li e r e , O e u v re s , t . i - 6 , P a r i s 1773 /BOT 1 9 . 4 4 . 7 . 3 / . P . C o r n e i l l e , T . C o r n e i l l e , Les c h e f - d o e u v r e s . . . , t . 1 - 3 , P a r i s 1785 /BOT 1 9 . 4 6 . 4 . 8 / .
5 2 P . B e l l o y , O e u v res c o m p l e t t e s , t . 1 - 6 , P a r i s 1779 /BOT 1 9 . 4 5 . 1 . 8 / .
53 *
P h .D e s t o u c h e s - N e r i c a u l t , O e u v res d r a m a ti q u e s , t . l - 4 , P a r i s 1757 /BOT 1 9 . 4 4 . 1 . 1 6 / .
54 S .R ic h a r d s o n , C l a r i s s a , t . 1 - 8 , London 1759 /BOT 1 7 . 3 . 4 . 2 i / ; t e n ż e , The h i s t o r y o f s i r C h a r le s G r a n d is o n , t . i - 8 , Lon
don 1776 /BOT 1 7 . 2 0 . 2 . 1 / ; t e n ż e , P a m e la , t . i - 4 , London 1775 /BOT 1 7 . 3 . 4 . 2 3 / .
55 H .F i e l d i n g , The w o r k s , t . i - 1 2 , London 1775 /BOT 1 9 .4 6 . 3 . 1 / .
56 L .S t,e r n e , A s e n t i m e n t a l j o u r n a l tr o u g h F r a n c e and I t a l y , t . i - 2 , London 1780 /BOT 1 7 . 2 0 . 2 . 1 9 / .
5 7 T .G .S m o l l e t t , The a d v e n tu r e s o f R o d e r ic k Random, t . l - 2 , London 1780 /BOT 1 7 . 3 . 4 . 1 0 / .
58 C . J . D o r a t , L e t t r e s en v e r s . . . , P a r i s 1766 /BOT 1 7 .4 . 1 3 . 2 c / ; t e n ż e , L es m a lh e u rs d e l ' i n c o n s t a n c e . . . , t . l - 2 , Am sterdam 1772 /BOT 1 7 . 4 . 1 2 . 1 4 4 / ; t e n ż e , R e g u lu s , P a r i s 1765 /BOT 1 7 .4 . 1 3 . 2 / .
59 \ .
A .M .B lin de S a in m o re , L e t t r e de B i b l i s a C a u n u s .,.., P a - f i s 1765 /BOT 1 7 . 4 . 3 . 3 a / ; t e n ż e , L e t t r e de G a b r i e l l e d E s t r é e s a H e n r i IV , P a r i s 1766 /BOT 1 7 . 4 . 1 3 . 2 d / .
60 Z .S i n k o , P o w ieść z a c h o d n i o e u r o p e j s k a w P o ls c e s t a n i s ła w o w s k ie j , „ P a m ię tn ik L i t e r a c k i " n r 4 , 1 9 6 6 , s . 5 8 1 -6 2 4 .
61 Rkp B i b l i o t e k a C z a r t o r y s k i c h , s y g n .2 0 3 1 , t . l , k « 1 7 9 .
62 z
J . F . L a H a rp e , De 1 e t a t d e s l e t t r e s en E u ro p e , P a r i s 1797 /BOT 6 . 2 9 . 6 . 2 8 / .
03 J .S i s m o n d i , De l a l i t t é r a t u r e du m id i de l 'E u r o p e , t . i - 4 , P a r i s 1813 /BUW 1 7 . 3 . 3 . 6 / .
H . B l a i r , Leçons de r h é t o r i q u e e t de b e l l e s - l e t t r e s , t . 1 - 4 , P a r i s 1797 /BUW 1 8 . 2 1 . 9 . 2 3 / .
65 J . B . S u a r d , M éla n g e s de l i t t é r a t u r e , t . i - 3 , P a r i s 1803 /BUW 1 7 . 4 . 4 . 2 0 / .
RA A . S a b a t i e r , Les t r o i s s i è c l e s de n o t r e l i t t é r a t u r e . . . , t . i - 3 , A m sterdam 1772 /BUW 1 7 . 2 . 5 . 1 1 / .
R 7 B a to w s k i p o s i a d a ł dwutomowe w y d a n ie z 1800 r . /BUW 1 7 . 3 . 3 . 7 / .
68 •
J . d A le m b e r t, O e u v re s p o s th u m e s , t . i - 2 , P a r i s 1799 /BUW 2 0 . 1 1 . 1 1 . 6 / «
69 F . V o l t a i r e , d e : O e u v re s c o m p le te s , t . 1 - 7 0 , K ehl 1 7 8 5 - 1789 /BUW 1 9 . 4 4 . 4 . 1 / .
7 0 F . P e y r a r d , De l a n a t u r e e t de s e s l o i s , P a r i s 1793 /BUW 1 3 . 2 2 . 9 . 5 / .
71 P .C h a r r o n , De l a s a g e s s e , P a r i s 1783 /BUW 5 . 2 . 9 . 3 / . 72 R .D e s c a r t e s , Les p r i n c i p e s de l a p h i l o s o p h i e , P a r i s 1681 /BUW 1 3 . 2 3 . 2 . 3 9 / .
73 T h .H o b b e s, O e u v res p h i l o s o p h i q u e s . . . , t . 1 - 2 , N e u c h â te l 1787 /BUW 1 9 . 4 6 . 2 . 1 / .
74 J . B . B o s s u e t , De n o v a q u a e s t i o n e t r a c t a t u s t r è s , P a r i s 1698 /BUW 5 . 1 . 1 1 . 2 7 / .
75 C . H e l v e t i u s , O e u v re s c o m p le te s , t . i - 3 , L o n d re s 1777 /BUW 2 0 . 1 1 . 8 . 1 / .
76 A . S t a ë l - H o l s t e i n , De l ' i n f l u e n c e d e s p a s s i o n s s u r l e b o n h e u r d e s I n d iv i d u s e t d e s n a t i o n s , L a u sa n n e 1796 /BUW 1 3 . 2 2 . 6 . 4 5 / .
77 B a to w sk i p o s i a d a ł dwutomowe w y d an ie p a r y s k i e z 1798 r . /BUW 9 . 2 2 . 9 . 3 3 / .
78 J . Adams, D e fe n se d e s c o n s t i t u t i o n s * a m é r i c a i n e s . . . , t . 1 - 2 , P a r i s 1792 /BUW 6 . 2 9 . 2 . 3 2 / .
79 A .S m ith , R e c h e rc h e s s u r l a n a t u r e e t l e s o a u s e s de l a r i c h e s s e d e s n a t i o n s , t . 1 - 3 , P a r i s 1 7 9 0 -1791 /BUW 6 . 2 8 : 5 . 1 5 / .
80 W ydanie p a r y s k i e z 1795 r . /BUW 6 . 2 9 . 6 . 3 1 / .
81 A . J u s s i e u , G e n e ra p l a n t a p u n P a r i s 1789 /BUW 1 3 .4 0 . 2 . 2 l / ; E .V e n te n a t, T a b le a u du r e g n e v e g e t a l , t . 1 - 4 , P a r i s 1799 /BUW 3 . 1 5 . 1 3 . 6 / .
O z z
E n c y c lo p é d ie , ou d i c t i o n n a i r e r a i s o n n e d e s s c i e n c e s , d e s a r t s e t d e s m e t i e r s . . . , t . i - 3 3 , P a r i s 1 7 5 1 -17 72 /BUW 5 . 1 . 1 . l / .
83 B a to w sk i p o s i a d a ł dwa e g z e m p la rz e w y d a n ia am sterd am s k ie g o z 1730 r . /BUW 5 . 5 . 1 . 2 , 9 . 8 . 1 . 1 / .
84 J .G . C h a u f f e p i e , N ouveau d i c t i o n n a i r e h i s t o r i q u e e t o r i - t i q u e . . . , t . 1 - 4 , A m sterdam 1750-1756 /BUW 5 . 4 . 1 . 3 / .
85 P . R l c h e l e t , D i c t i o n n a i r e de l a la n g u e f r a n ç o i s e a n c i e n n e e t m o d ern e , t . 1 - 3 , Lyon 1759 /BUW 1 8 . 1 4 . 2 . 1 / .
