KSIĘGOZBIÓR KLASZTORU STAROOBRZĘDOWCÓW W WOJNOWIE
Ludność p o c h o d z e n ia r o s y j s k i e g o , zwana w R o s ji " r a s k o l n i k a - m i" , a w P o ls c e s ta ro o b rz ę d o w c a m i, s ta ro w ie ra m i lu b f i l i p o n a m i , o s i e d l i ł a s i ę n a t e r e n a c h R z e c z p o s p o l i t e j , g łó w n ie w I n f l a n t a c h P o l s k i c h i na w yspie W ietce n a r z e c e S o ż, dopływ ie D n ie p ru , ju ż w X V III w .1 B y li t o p r z e c iw n ic y re fo rm , przeprow adzonych w l a t a c h / p i ę ć d z i e s i ą t y c h XVII w. p rz e z p a t r i a r c h ę N ikona i w yższych duchow
n y c h , w k o ś c i e l e praw osław nym , p o le g a ją c y c h n a s k r ó c e n iu l i t u r g i i , z m ia n ie n i e k tó r y c h obrzędów i w prow adzeniu pewnych popraw ek do ź l e p rz e tłu m a c z o n y c h z g re c k ie g o k s i ą g c e rk iew n y ch . P rz e ś la d o w a n i w k r a j u s p o t y k a l i s i ę o n i z życzliw ym p rz y ję c ie m n a z ie m ia c h p o l s k i c h . S k u p i l i s i ę g łó w n ie w t r z e c h o ś ro d k a c h : s u w a ls k o - s e jn e ń - sk im , augustow skim i m azurskim . P oza P o ls k ą można ic h sp o tk a ć w S z w e c ji, RFN, B u ł g a r i i , R um unii, T u r c j i , K an a d z ie i w ie lu in n y c h k r a j a c h .
S ta ro o b rz ę d o w c y , k t ó r z y w l a t a o h d w u d z ie sty c h i t r z y d z i e s t y c h XIX w. p r z y b y l i n a M azury^, n a l e ż e l i do je d n e j ze w sp ó ln o t u g ru p o
w an ia bezpopowców, zw anej od im ie n ia przyw ódcy duchownego P i l i p a ,
" f ilip o w c a m i" ^ . Swoje o s i e d l a z a k ł a d a l i pom iędzy r z e k ą K r u ty n ią a je z io re m B e łd a n . Głównym o śro d k iem staro o b rzęd o w có w m a z u rsk ic h s t a ł s i ę S p a s - T r o io k i k l a s z t o r /p o d wezwaniem Z b a w ic ie la i ś w .T r ó j
c y / . P o w s ta ł on z p r z e k s z t a ł c e n i a p u s t e l n i nad je z io re m D uś, zwa
n e j " g rig o rjic z e w y m sk itk o m n z a ło ż o n e j w 1836 r . O r g a n iz a c ją k l a s z t o r u z a j ą ł s i ę , p r z y s ła n y z cen tru m fie d o s ie je w o ó w m osk iew sk ich - - C m entarza P r e o b r a ż e ń s k ie g o , młody i w y k sz ta łc o n y P i o t r Iw anow icz Ledniew /1 8 2 1 - 1 8 9 5 /. D z ię k i in ic ja ty w o m p r z e o r a Paw ła / t a k i e im ię p r z y b r a ł Ledniew po u z y s k a n iu w 1850 r . św ię c e ń z a k o n n y ch / nazw ane
go p ó ź n ie j P ru sk im , k l a s z t o r szybko s t a ł s i ę znany p o z a g ra n ic a m i
P o l s k i - w R o s j i , A u s t r i i , T u r c j i , a naw et w śród wydawców c z a s o p is
ma "K o ło k o ł" w L o n d y n ie . B ył on m iejscem n a ra d i d y s k u s j i p o le m ic z
n y c h staro o b rzęd o w có w w R o s ji p rz e b y w a ją cy c h n a e m i g r a o j i . Zajmowa-
no s i ę w nim ró w n ież wychowaniem i k s z ta łc e n ie m d z i e c i . Z a b ie g i Paw ła d o p ro w a d z iły ró w n ież do p o w sta n ia " D ru k a rn i S ło w ia ń s k ie j"
w P is z u 0 . Zorganizow ano j ą z d a la od k l a s z t o r u , gdyż obawiano s i ę in t e r w e n c j i d y p lo m a c ji r o s y j s k i e j . N a to m ia st ju ż w 1862 r . n a t e r e n i e k l a s z t o r u zn ajd o w ała s i ę i n t r o l i g a t o r n i a , g d z ie o p ra w iano k s i ą ż k i drukowane u A n to n ieg o A lo jz e g o G ąsio ro w sk ieg o i k s i ę g i o d r ę c z n ie p rzep isy w an e p rz e z samych mnichów?. Około 1856 r . pod wpływem l i t e r a t u r y r e l i g i j n e j n a s t ą p i ł a zm iana w p o g lą dach Paw ła P r u s k ie g o . S t a ł s i ę on zw olennikiem z a w ie ra n ia m ał- że ń stw bez św ięceń k a p ła ń s k io h , w o b e c n o śc i ro d zicó w i świadków . O P o p a d ł p rz e z t o w k o n f l i k t z w ię k s z o ś o ią mnichów i zmuszony b y ł
o p u śc ió Wojnowo. K l a s z t o r i p r z y le g a ją c e do n ie g o z ie m ie p r z e s z ł y na mnichów Szymona i B a r tło m ie ja . Od te g o ro k u k l a s z t o r z a c z ą ł podupadać i zad łu ż o n y s t a ł s i ę w ła s n o ś c ią je d n eg o z w i e r z y c i e l i Słow ikow a. M n isi o p u ś c i l i Wojnowo i w 1884 r . k l a s z t o r z a m k n ię to ^ .
D z ię k i pomocy C m entarza P re o b ra ż e ń s k ie g o w Moskwie, w 1885 r . n a m ie js c u k l a s z t o r u m ęskiego p o w sta ł k l a s z t o r ż e ń s k i. K l a s z t o r n a b y ła na sw oje n azw isko młoda za k o n n ic a J e w p r a k s ija /H e le n a P i e - tro w n a D ik o p o lsk a 1 8 6 3 -1 9 4 3 /. Z am ieszk ały w nim m n isz k i ze s p a lo nego k l a s z t o r u w Pupach /Spychow o/ i nowo p rz y b y łe z Moskwy. W 1897 r . b y ło w nim 8 zak o n n io 1 25 n o w ic ju s z e k . Rozkw it k l a s z t o r u p r z y p a d ł na ro k 1914. M ieszk ało w nim wówczas 65 o só b , z a k o n n ic , n o w ic ju s z e k , s łu ż b y , s ta rc ó w i s i e r o t . W l a t a c h 1905-1928 p r z e o r y s z ą k l a s z t o r u b y ła J e w p r a k s ija . Od 1928 r . fu n k c ję t ę p e ł n i ł a An
t o n i n a /K o n d ra tje w a A n to n in a Iwanowna 1 8 9 0 -1 9 7 2 /1 0 . O becnie w k l a s z t o r z e m ie s z k a ją , w sp ó ln ie z r o d z in ą o p iek u n a i w s p ó łw ła ś c ic ie la m ie n ia k la s z to r n e g o P o la k a Leona Ludwikowskiego z M ik o ła je k , dwie s i o s t r y zakonne Pima /A fim ia K uśchm ierz u r . w 1916 r . / i Lena /H e
l e n a S to p k a u r . w 1912 r . / . P óźną J e s i e n i ą , zim ą i w czesną w io sn ą m odlą s i ę w domu, a la te m w cerk w i k l a s z t o r n e j w sp ó ln ie z wyznaw
cam i sw o jej w ia ry przy b y ły m i ze w s i. N ie w ie lu ic h t u p r z y c h o d z i.
Być może d l a t e g o , że j e s t on n ie c o oddalony od Wojnowa. B l i ż e j ma
j ą o n i w łasny k o ś c i ó ł , tzw . m olennę.
W iadomości d o ty c z ą c e b i b l i o t e k i k l a s z t o r n e j s ą b a rd z o sk ą p e . Z l i t e r a t u r y p rz ed m io tu dowiadujemy s i ę je d y n ie , że wraz z L e d n ie - wem w ysłano z Moskwy do P r u s , na p o c z ą tk u 1848 r . , A n to n iu sz a z k ilk o m a wozami pełnym i k s ią ż e k i ik o n 11. P aw eł, będąc ju ż p rzeorem z a ł o ż y ł b i b l i o t e k ę i s t a l e j ą p o w ię k s z a ł. Każdego ro k u b y ł wyzna
cz a n y s p e c ja ln y fu n d u sz na kupno nowych k s ią ż e k 1 2 . Do zb io ró w b i b lio te c z n y c h t r a f i a ł y ró w n ież wydawnictwa d r u k a m i s ta ro o b rz ę d o w -
5
o ów w P i s z u . E u g e n iu sz Iw an ieo o d n a la z ł i o p i s a ł 10 numerów c z a so p ism a " l a t i n a " i 17 druków sa m o is tn y c h . N akłady n ie k tó r y c h k s i ą - żek d o c h o d z iły do p i ę c i u t y s i ę c y eg zem p larzy 13 . B y ły to d r u k i p rz e z n a c z o n e do u ż y tk u c o d zien n eg o / l i t u r g i c z n e i m o r a l i s t y c z n e / , p r z e d r u k i fragm entów z dokumentów o f i c j a l n e g o k o ś c i o ł a praw osław n eg o p o tę p ia ją c y c h wyznawców " s t a r e j w iary" i l i t e r a t u r a o c h a ra k t e r z e polem icznym 1^ . K s ię g o z b ió r p o w ię k sz a ł s i ę ta k ż e o k s i ę g i p rz e p is y w a n e , a n a s t ę p n i e o p raw ian e p rz e z samych mnichów. P r z e p i sywano k s i ę g i u ło ż o n e ju ż lu b z e s ta w io n e p rz e z samych s t a r o o b r z ę dowców i p o p u la rn e w śród n ic h tz w . c w i e t n i k i i s o b o r n ik i z a w i e - ’
, 15
r a j ą c e sc en y z ż y c ia ś w ię ty c h o ra z z b io r y p i e ś n i r e l i g i j n y c h . D o ty c h c z a s n i e u d a ło s i ę u s t a l i ó , g d z ie m i e ś c i ł a s i ę b i b l i o t e k a z a czasów p r z e o r a P a w ła , j a k a b y ła s t r u k t u r a i w ie lk o ś ć o ra z u s t a w ie n ie k s ię g o z b io r u .
Losy b i b l i o t e k i po o d e jś c iu z k l a s z t o r u Paw ła i w y je ź d z ie w s z y s tk ic h mnichów do R o s ji n i e s ą d o k ła d n ie z b a d a n e . Wiadomo t y l k o , że Paw eł p r z e p i s u j ą c k l a s z t o r n a mnichów, n i e w z ią ł ze sobą żad n y ch k s i ą g , a naw et z o s t a w i ł k s i ę g i , k t ó r e o trz y m a ł od sw ojego o j c a . N ie wiemy, c z y m n is i o p u s z c z a ją c k l a s z t o r , n i e w y w ie ź li ze s o b ą c z ę ś c i k s i ę g o z b i o r u . W ik to r Jakubow ski p i s z e , że w s z y s tk ie k s i ę g i ' i ik o n y p r z y w ła s z c z y ł s o b ie mnich M ak ariu sz " . . . w śród k t ó r y c h b y ło , ja k s i ę z d ą j e , n ie m a ło b a rd z o c e n n y c h , w y je c h a ł do Ro
s j i , l e c z ju ż na g r a n ic y w G ra je w ie , c a ł e z a g r a b io n e m ie n ie z o s t a - ł o mu sk o n fisk o w a n e p rz e z r o s y j s k i e w ładze c e ln e " 17 .
Trudno u s t a l i ó , i l e k s i ą g z k l a s z t o r u m ęskiego zachow ało s i ę i s t a ł o p o d sta w ą k s ię g o z b io r u w ojnow skich m n isz e k . C zęść k s ią ż e k z o s t a ł a p rz y w ie z io n a z Moskwy p rz e z p r z e ło ż o n ą J e w p r a k s iję 1 8 . 'Wie
l e k s i ą g zd o b y to w 1909 r . w wyniku a k c j i e m is a riu s z e k w ysłanych do R o s j i po pomoc 19 . Przechowywano j e , ja k w ynika z r e l a c j i S u k e r- to w e j-B ie d ra w in y , w c e rk w i k l a s z t o r n e j . P i s z e ona: "W c e rk w i mu
ro w a n e j bogactw o obrazów , krzyżów m o siężn y ch , s ta r y c h w p ergam in opraw io n y ch ozdobnych k s i ą g / . . . / . P rz e w o d n ic z k a w h a b i c i e p o k aza
ł a t y l k o dw ie s t a r e k s i ę g i p r z e p i s a n e , s ta ro d ru k ó w pokazać n ie c h c i a ł a , z a z n a c z y ła t y l k o , że l i c z ą one p r z e s z ł o 300 l a t
20" .
W 1959 r . z k s ię g o z b io re m k la s z to rn y m p o b ie ż n ie z a p o z n a ł s ię
i o p i s a ł go W ik to r Jak u b o w sk i: "Z n a la z łe m tam dwa r ę k o p i s y , ja k
s i ę z d a je z X V III w ieku: 1 / M a rg ary t i 2 / w s p a n ia ły Irm o lo g io n z
p ięk n y m i różnobarw nym i ornam entam i i i n i c j a ł a m i w tz w . pomorskim
s t y l u . Ze s ta ro d ru k ó w pokazano m i: 1 /O k to ic h / O k t a j / 1631 r . ,
2 / 0 k t a j 1618 r . , 3 /M ln e ję , s i e r p i e ń 1646 r . , 4 /E w an g elię 1629 r . , 5 /P r o lo g , c z e r w ie o - s ie r p ie ń , bez końcowych s t r o n , 6 /M in eję ś w ią - te o z n ą bez końcowych s t r o n , 7/M ineję o g ó ln ą 1637 r . , 8 /P o tr e b n ik 1651 r . Poza tym w k l a s z t o r z e z n a jd u je s i ę znaczn a l i c z b a k s ią g l i t u r g i c z n y c h wydarych w P o czajo w ie w XVIII wieku o ra z m oskiew s
k i c h wydań XIX i XX wieku / m . i n . I s t o r i j a pom orskich o tw ie to w /.
J e s t t e ż tr o c h ę k s ią ż e k wydanych w P is z u pod f ir m ą S la w ia n sk a ja . t i p o g r a f i j a . J o g a n is b u r g /, m .in . p a rę numerów czaso p ism a " I s t i - n a " 21.
D w ad zieścia k s i ą g drukowanych i dwa rę k o p is y n a b y ła w 1979 r . , od obecnego o p iek u n a k la s z to rn i Leona Ludw ikow skiego, B i b l i o t e k a Muzeum Warmii i Mazur w O ls z ty n ie . Z n a la z ły s i ę wśród n ic h d r u k i wydane do 1654 r . /p r z e d pierwszym poprawionym S łu ż e b n ik ie m - R y tu a łe m /, p r z e d r u k i z wydań m oskiew skich z l a t 1642-1652 o raz k s i ę g i u ło ż o n e p rz e z samych staroobrzędow ców .
P ró b y d o kładnego o p isu g in ą c e g o k s ię g o z b io r u ze S p a s - T r o ic - k ie g o k l a s z t o r u w Wojnowie, cz y n io n e w 1981 r . p rz e z a u to rk ę n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u , sk o ń c z y ły s ię na powierzchownym o b e jr z e n iu pokazywanych p rz e z s i o s t r ę zakonną k s i ą g . S i o s t r a sama wyjmowała j e z s z a f y , o tw ie r a ła i o d w racała k a r t k i p o d a ją c t y t u ł , m ie js c e w y d an ia, j e ś l i b y ło zazn aczo n e i l ic z b ę s t r o n . W t e n sposób poka
zan o mi dwa r ę k o p is y : K afizm y, 1786 r . i Irm o sy , praw dopodobnie z koń ca X V III lu b XIX w ., E w a n g e lije u c z i t i e l n o j e ./ E w a n g e l i a u ż y t k o w a/, 1629 r . /z a r e j e s t r o w a n a w k a ta lo g u A .S .Z ie rn o w e j pod p o z . 7 3 / 2 3 i T rio d p o s tn u ju , 1635 r . / p o z . 127/» O k to ic h , 1631 r . / p o z . 8 6 / i O k to ic h 1618 r . / p o z . 3 3 /, M in eje, l u t y , 1646 r . / p o z . 1 8 3 /, A p o s to ł t e t r , 1638 r . / p o z . 1 1 1 /, O k to ich bez końcowych s t r o n , P s a ł t y r i Ś w ia tc y /P o c z e t Ś w ię ty c h / o ra z K anonnik m ały z d r u k a r n i w P o c zajo w ie /p raw d o p o d o b n ie z XVIII w ./ i K anonnik wydany w 1909 r . w Moskwie.
W k w ie tn iu 1984 r . pozwolono mi na d o k ład n e z b a d a n ie druków , k t ó r e p o z o s ta ły je s z c z e w k l a s z t o r z e . Z k s ią g o g ląd an y ch p rz e z e m nie p o p rz e d n io z a s ta ła m n a s tę p u ją c e : T rio d p o s t n a j a , M in e ja , l u
ty, dwa O k to ich y / r . 1618 i 1 6 3 8 /, Ś w ia tc y i K anonnik o ra z P s a ł
t e r z z P oozajow a. O becnie w k l a s z t o r z e z n a jd u je s i ę t y lk o 31 k s i ą g
drukow anych i dwa r ę k o p is y . Wśród n ic h j e s t 21 sta ro d ru k ó w . Są t o :
E w a n g e lia [ p o z . i ] . ^ » M ineje m ie się c z n e n a w s z y s tk ie m ie s ią c e ro k u
b i z a n t y j s k i e g o [ p o z . 2 -1 TJ, M in eja o b r z e z a ją [poz. 15] , M in e ja ob-
e z o z a ja z p ra z d n ic z n o j /M in e ja o g ó ln a ze ś w ią te c z n ą / ¿ o z . 1 4 , , Mi
n e j a p r a z d n ic z n a ja z d o p e łn ie n ie m M inei m ie s ię c z n e j,- T rio d y i U s- taw u [p o z. 16] , dwa O k to ich y Qpoz. 17 i 1 8 ], P ro lo g n a w rz e sie ń - l i s t o p a d [p o z. 19] i dwie T rio d y , o w ie tn a ja /w ie lk a n o c n a lu b kw ie
c i s t a / i p o s tn a ja Fpoz. 20 i 2 lJ .
Do druków nowych n a le ż ą : dwa C zasosłow y Jpoz. 22 i 23] , C w ie t- n i k [poz. 24] , K anonnik b a l s z o j [p o z. 25] , K n ig a s łu ż b y p r e s w i a t i e j B o g o ro d io e /K s ię g a s łu ż b y P r z e n a j ś w i ę t s z e j B o g u ro d z ic y (p o z . 2S] , K n ig i ż i t i j s w ia ty h na w r z e s ie ń , p a ź d z ie r n ik i l i s t o p a d Qpoz.3Ó]
i T o rż e s tw ie n n ik [p o z. 3l] .
S p o śró d k s i ą g w ym ienionych ja k o s t a r o d r u k i , t y l k o P ro lo g n ie j e s t k s i ę g ą l i t u r g i c z n ą . Z druków nowych typowymi k się g a m i l i t u r g iczn y m i b iz a n ty js k o - s ło w ia ń s k im i s ą : P s a ł t e r z i iwa C z aacsłcw y . Z a w ie r a ją one fo rm u ły i r u b r y k i l i t u r g i c z n e p o trz e b n e do sprawowa
n i a l i t u r g i i lu b j e j norm ow ania. N a j s t a r s z ą z ty c h k s i ą g j e s t Ewan
g e l i a 1 p o z . 1 wydana w 1606 r . w d r u k a r n i A nisim a M ichajłow a R a d i-
— 25
sz e w sk ie g o . B y ła t o je d n a z t r z e c h d r u k a m i d z i a ł a j ą c y c h w Mosk- w ie p rz e d 1611 r . , obok d r u k a r n i N iew ieży i Pofanow a
2 7. I c h wyda
n i a f in a n s o w a ł r z ą d . Z iernow a t w i e r d z i , że d r u k a r n ia R ad isz e w sk ie g o b y ł a n a jb o g a ts z a . P rzy k ład em te g o może byó zachowany egzem plarz E w a n g e lii. E w an g elię t ę i Ustaw z t e j sam ej d r u k a r n i nazwano " r a z - kosznym i iz d a n ia m i po bum agie i po s z r i f t u " /ro z k o sz n y m i wydaniami z e w zględu n a p a p i e r i d r u k / . Rysunek c z c i o n k i , b a rw io n e j n a c z e r wono i n a c z a r n o , j e s t d o k ła d n ie w y r ż n ię ty , a o d c i s k i w y ró ż n ia ją s ię j a s n o ś c i ą i o s t r o ś c i ą . W z ło ż o n y c h z a s ta w k a c h -^ , k t ó r e p o ja w iły s i ę w t e j E w a n g e lii / f o t o g r a f i e i c h , p o d o b n ie ja k i in n y c h elem entów z d o b n ic z y c h X V II-w ieczn y ch druków m o sk ie w sk ic h , z n a jd u ją s i ę w A l
bum ie Z iern o w ej pod n r 218, 2 2 0 /^ 1 r o z w in ą ł R a d isz e w sk i dawne u l u b io n e wzory m o sk ie w sk ie . Będą o n e , p o d o b n ie ja k i in n e je g o l i s t w y , w ykorzystyw ane bądź n a śla d o w a n e , w p ó ź n ie js z y o h w ydaniach Pofanowa i Burcowa-^ i n a P ie c z a tn y m Dw orze. W z ło ż o n y c h za sta w k a c h widaó zw oje ło d y g o t a c z a j ą c e owoce lu b k w ia ty , p o ło ż o n e w k i l k u rz ę d a c h je d e n nad drugim lu b l i ś c i . D w anaście z a s ta w e k , zam ieszozonyoh p r z e d te k s ta m i c z t e r e c h e w a n g e lii, s p is a m i t r e ś c i , przedmową a r c y b is k u p a b u łg a r s k ie g o T e o f i l a k t a i zak o ń czen iem , o d b ito z sied m iu ró ż n y c h k lo ck ó w . W sz y stk ie w y ró ż n ia ją s i ę o r y g i n a l n o ś c i ą swego r y sunku / n p . n r 2 1 6 , 217, 2 2 2 /. Również b a rd z o ła d n y j e s t ry s u n e k i n i c ja łó w z w nętrzem wypełnionym wzorem ro ś lin n y m / n r 218, 221, 236, 245 i 2 4 6 /. Na m a rg in e sa c h z n a jd u ją s i ę w ozdobnych ram kach / n p .2 4 0 , 241 i 242/ p o c z ą tk i p ery k o p / z a c z a ł / . R y su n k i d l a c z te r e o h drzew o
ry tó w e w a n g e listó w s p o r z ą d z i ł P r o k o p ij C z i r i n ^ , Z a w ie ra ją one p o s -
t a c i e e w an g elistó w z ic h sym bolam i, n p . e w a n g e lis ta M ateusz p rz e d sta w io n y j e s t z wyobrażeniem a n i o ł a , a Łukasz z wyobrażeniem s k r z y d la t e g o w o ła. Do wydrukowania u ż y to w y so k iej j a k o ś c i p a p ie r u ze znakam i wodnymi re je s tro w a n y m i p rz e z Lichaczew a / n p . n r 35 1 / • E w angelię c z y ta s i ę p o d czas o d p ra w ia n ia m szy, j u t r z n i i p rz y u d z ie
l a n i u n ie k tó r y c h sakram entów . J e s t ona wydana w fo rm a c ie f o l i o . O prawiono j ą w czerw ony a k s a m it, b o g a to n a b ija n y b la c h ą m o się ż n ą ..
Na w ie rz o h n ie j o k ła d z in ie p o śro d k u zam ieszczo n o w izeru n ek p r z e d s t a w ia ją c y u k rzy żo w an ie C h r y s tu s a , a w n a ro ż a c h - w iz e ru n k i e w a n g e lis tó w . E w an g elia j e s t ozdobnie opraw na, gdyż s ta n o w i c z ę ść w yposaże
n i a o ł t a r z a , s tą d t e ż j e j nazwa - E w an g elie n a p r e s t o l n o j e /Ew ange
l i a o łta r z o w a /.
N a stę p n ą k s i ę g ą l i t u r g i o z n ą j e s t O k to io h , z a w ie r a ją c y p o rz ą d e k s łu ż b y ja k o c o d z ie n n e j m odlitw y d la n i e d z i e l i d n i c y k lu ty g o d n io wego, p o d z ie lo n e g o w c ią g u ro k u w edług ośmiu tonów muzycznego s y s temu b i z a n t y j s k i e g o . W k l a s z t o r z e z n a jd u ją s i ę dwie c z ę ś c i O k to i- c h a , c z . 1 / g ł o s y od 1 do 4 / wydana w 1631 r . [p o z. 17] i o z . 2 / g ł o s y od 5 do 8 / wydana w 1618 r . J p o z . 18] . Obie c z ę ś c i O k to ic h a b y ły drukow ane na P ieczatn y m Dworze^’ w Moskwie. A le t y l k o w O k to ie h u z
1618 r . j e s t zazn aczo n e n azw isko d ru k a rz a N i k i t y P iedorow a Pofanowa i je g o pomocników. Jego z a s ta w k i i i n i c j a ł y , p o dobnie ja k R ad iszew - s k ie g o , c i e s z y ł y s i ę dużym powodzeniem i p ra w ie w s z y s tk ie b y ły wy
k o rz y sty w an e w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h i s z e ś ć d z i e s i ą t y c h n a P i e c z a t - nym Dworze / z o b . f o t . 1 i 2 / . N ie k tó re z zastaw ek / n p . n r 280, 2 7 7 /, o d b ity c h w tym O k to ie h u , n a ś l a d u j ą ry su n e k l i s t e w lit e w s k o - r u s k i c h
* 36
wydań Iw ana Piedorow a i P i o t r a M ścisław oa^ . Poza zastaw kam i z d o b i t e k s t je d y n ie i n i c j a ł , l i t e r a B / n r 4 8 7 / u m ieszczony p rz e d posłow iem n a s . 451, w ypełniony liś ć m i i w inogronam i. C zcio n k a o b a rw ie c z e r wonej i c z a r n e j ma ła d n y , w yraźny k s z t a ł t , ja k w ięk szo ść p ie rw sz y c h wydań t e j d r u k a r n i. Druga c z ę ść O k to ic h a ma podobny o rn am en t, j e s t w n i e j um ieszczony i n i c j a ł o d b ity ju ż z in n eg o k lo c k a / n r 4 8 9 /. Wy
k o r z y s ta n o t e ż ró ż n e i in n e od p o p rz e d n ic h k l o c k i do o d b ic ia l i s t e w / m . i n . n r 293, 300, 315, 3 2 1 /.
Na w ew nętrznej s t r o n i e oprawy n a p is a n o atram entem " O k ta j" , a n a o z a s t e j k a r c i e p rz e d te k s te m : " S i j a k n ig a pożertw ow ana M atuszkoj P e l a g i e j , 1904 g o d a, d i e k a b r i a 19" /T a k s ią ż k a podarow ana p rz e z m at
kę P e l a g i ę , 1904 ro k u , 19 g r u d n i a / . Na o s t a t n i e j k a r c i e p r z e p is a n o p ió rem frag m en t g ło s u 4 z t e j k s i ę g i .
O bie k s i ę g i s ą opraw ione w s k ó r ę . O k to io h z 1618 r . w n i a nnn-
b rązo w ą sk ó rę c i e l ę c ą z d o b rze zachowanymi klam ram i / z a s t i o ż k a m i / , a O k to ic h z 1631 r . w c z a r n ą s k ó r ę , b a rd z o ju ż p o d n isz c z o n ą / g r z b i e t k s i ę g i pokryw a p ł a t n ieró w n o p r z y c i ę t e j b rązo w ej s k ó r y / ^ .
Razem z te k s ta m i O k to ic h a c z y ta s i ę t e k s t y T rio d y p o s t n e j . Od
bywa s i ę t o w o k r e s i e m iędzy p ie r w s z ą n i e d z i e l ą p rz e d p o ś c ia a sobo
t ą s z ó s te g o ty g o d n ia . N a to m ia st w n i e d z i e l ę po W ielkanocy c z y ta s ię je g o t e k s t y razem z te k s ta m i T rio d y c w i e t n e j . T rio d p o s tn a ja zaw ie
r a p o rz ą d e k n a b o żeń stw d l a ś w ią t ruchomych c y k lu ty g o dniow ego, p rz y p a d a ją c e g o w o k r e s i e p o p rzed zający m W ie lk i P o s t i w o k r e s ie W ie lk ie go P o s tu , a T rio d c w ie tn a ja d l a p rz y p a d a ją c y c h w o k r e s i e w ie lk a n o c nym. O bie T rio d y wydane b y ły na P ie c z a tn y m Dworze. T rio d p o s t n a j a drukow ana b y ła w 1635 r . jp o z . 2l] • K się g ę t ę , p o d o b n ie ja k i in n e d r u k i m o sk ie w sk ie , z d o b ią z a s ta w k i o w zorze ro ś lin n y m , o d b ite z 10 klocków /w l is tw a c h n r 289, 294« 300 k to ś zam alow ał czerwonym t u szem b i a ł e m ie js c a i je d e n i n i c j a ł / . K a r ty n r 463 i 464 s ą d o p is a n e p ió re m , czerwonym i czarnym a tra m e n te m . P is z ą c y s t a r a ł s i ę w ie rn ie odtw orzyó wzór c z c i o n k i . Na w ie lu k a r t a c h w ypisane s ą słow a bądź fra g m e n ty z k s i ą ż k i , n a dolnym i bocznych m a rg in e s a c h . C z ę sto od
czytyw ane fra g m e n ty t e k s t u s ą zazn aczo n e kolorow ym i zak ład k am i z m a t e r i a ł u . Na o s t a t n i e j s t r o n i e z n a jd u ją s i ę s ła b o c z y te ln e n o t a t k i . Można o d c z y ta ć , że k s ią ż k a t a j e s t w ła s n o ś c ią kupca Mojekow- s k i e g o . O trzy m ał on j ą 4 s t y c z n i a 1794 r o k u . K s ię g a j e s t opraw iona w ciem nobrązow ą sk ó rę b a rd z o ju ż p o d n is z c z o n ą . Zam ykają j ą dwie r ó ż n e , o geom etrycznym k s z t a ł c i e k la m ry .
B ogato z d o b io n a j e s t T rio d c w ie tn a ja wydana w Moskwie w 1653 r C iekaw sze z z a r e je s tr o w a n y c h z a sta w e k t o n r 298, 351, 356, 359 / w s z y s tk ic h zasta w e k j e s t 97 z ló d e s e k / n i e ma z a sta w e k , k tó r e po
w inny s i ę znajdow ać n a b ra k u ją c y c h k a r t a c h 224, 226 i 6 i 4 . Drugim
elem entem zdobiącym k s ię g ę s ą f i n a l i k i /k o ń c ó w k i/. Na P ieczatn y m
Dworze p o ja w ia ją s i ę one w i6 5 2 ro k u . Są t o f i n a l i k i w p o s t a c i
p l e c i o n k i o w aln ej / n r 4 3 5 / i p r o s t o k ą t n e j / n r 4 3 6 /. D okładne o k r e ś
l e n i e d a t w ydania d ru k u b y ło m ożliw e p o p rz e z po ró w n an ie ty c h elemen-
tów z ic h wzoram i w k a ta lo g a c h Z ie rn o w e j^ . M iędzy k a r t y 223 a 228
w staw iono t e k s t drukowany in n ą c z c io n k ą : n a d z i e s i ę c i u k a r t a c h n a
p is a n o hymn n a c z e ś ć B o g u ro d z ic y P rz e w o d n ic z k i /B o g u ro d ic y O d ig i-
t r i i / . W k s ię d z e zach o w ały s i ę z a k ła d k i w p o s t a c i kawałków m a te r ia
ł u p o p rz y k le ja n y c h do brzegów k a r t . J e s t ona opraw iona w ciem n ą,
b rązo w ą sk ó rę z p o z o s ta ło ś c ia m i z ło c e ń . G r z b ie t j e s t p o k ry ty grubym
n ie ró w n o p rz y c ię ty m paskiem s k ó r y .
N a j l i o z n i e j w zbior-ach k l a s z t o r u re p re z e n to w a n a j e s t M in eja i t o M in eja m ie s ię c z n a . J e s t to k s ię g a l i t u r g i c z n a z a w ie r a ją c a f o r m u la rz e o ś w ię ty c h , u ło ż o n e w edług p orządku ic h d n i w p o s z c z e g ó l
nych m ie s ią c a c h n i e ty lk o l i t u r g i i g o d z in , le c z ta k ż e d l a l i t u r g i i m s z a ln e j. Są t o k b l& in o M inejes n a w rz e s ie ń , 1636 r . [ p o z .l5 [ p a ź d z i e r n i k , 1609 r . [p o z. 1 2} , l i s t o p a d , 1645 r . [p o z . 1l] , g ru d z i e ń , 1645 r . [ p o z . 4 [ , s ty c z e ń , 1644 r . [[poz. ę] , l u t y , 1646 r . [ p o z . Ś j , m arzec, 1645 r . [ p o z . 1§ , k w ie c ie ń , 1645 r . , [ p o z . 2 ] , m a j, 1626 r . [[p o z. 9 ] , c z e rw ie c , 1627 r . [ p o z . f] i l i p i e c , 1646 r . [[poz. [ [ o r a z s i e r p i e ń , 1646 r . [[poz. 3 ] . W szy stk ie s ą drukam i mos
k ie w sk im i, wydanymi n a P ieczatn y m Dworze, o p ró cz M inei na m ie s ią c p a ź d z ie r n ik z 1609 r . M ineja t a b y ła drukowana w d ru k a r n i Iw ana N iew ieży sy n a A n d ro n ik a4 0 . O b aj, o jc ie c i syn w p ro w ad zili w ie le nowych cech w porów naniu z ornam entyką Iw ana P ied o ro w a. 'Wykorzys
ta n o w n i e j z a s ta w k i, k t ó r e b y ły wykonane w 1603 ro k u / n r 198 i
‘— 1 9 9 /. N ap isy drukowane s ą w ię z ią
41o bogatym w zorze. K a rtę n r 68 d o p is a n o r ę c z n i e . 0 częstym w ykorzystyw aniu t e j M in e i, ja k i w s z y s tk ic h ogląd an y ch p rz e z e m n ie, św ia d c z ą ś la d y urwanych z a k ła dek i p o d n iszczo n y ch sk ó rz a n y c h opraw.
Na uwagę sp o śró d wymienionych ju ż wyżej m in ei z a s łu g u je Mi
n ę j a n a w rz e sie ń z 1636 r . [poz. 13] , w k t ó r e j zazn aczo n o n azw isko d r u k a r z a / c o b y ło r z a d k o ś c ią n a P ieczatn y m D w orze/. J e s t nim B u r- cew . Zajmował on u p rz y w ile jo w a n e sta n o w isk o w t e j d r u k a r n i. B ył k ie ro w n ik iem je d n eg o z k i l k u wówczas i s t n i e j ą c y c h na P ieczatn y m Dworze o d d ziałó w . W je g o drukach z a z n a c z a ją s i ę n a j b a r d z i e j zw iąz
k i z d ru k a rstw e m 'n a B i a ł o r u s i i U k r a in ie . Te, k t ó r e z a m ie ś c ił w omawianej k s ię d z e , podobne s ą do zastaw ek N iew ieży / n p . n r 1 9 7 /^ 2 .
Poniew aż w ornam entyce p o z o s ta ły c h m in ei n i e ma n ic z e g o nowe
go poza elem entam i zaznaczonym i p r z r o p i s i e k a ż d e j z n ic h w wy
k a z ie / p a t r z s . 1 7 6 -1 8 0 /, zatrzymam s i ę ty lk o na n o ta tk a c h m a rg in e
sow ych. I t a k , w M in ei na maj z 1626 r . [[poz. 9] na p ie rw s z e j k a r t
c e p u s te j n a p is a n o atram entem " S i j a k n ig a pożertw ow ana J e k a te r y n o j
W asilew noj C z e lisz e w o j 1891 goda" /T ę k s ią ż k ę p o d aro w ała K a ta rz y n a
W asilew na O z e lisz e w a w 1891 r o k u / . T a k i sam n a p is z n a jd u je s i ę t e ż
n a k a r c i e p rz e d ty tu ło w e j w M inei n a c z e rw ie c z 1672 r . p o z .6 , a
n a k a r c i e 2 t e j k s i ę g i n i e a z y t e l n y n a p is o j e j w a ż n o śc i. W M inei na
m arzec z 1645 r . [poz. 10J , k w ie c ie ń z 1645 r . [ p o z . 2 ] , l u t y z
1646 r . [ p o z . 5] i s i e r p i e ń z 1646 r . [ p o z . Ś] z n a jd u ją s i ę n o t a t
k i sp o rząd zo n e za pomocą p i ó r a , czarnym atram en tem , mówiące o p r z y -
n a l e ż n o ś o i ty c h k s i ą g do k u p ca Iw ana Ig n ato w a Maskowina lu b Mar
ko w in a . W sz y stk ie opraw ione s ą w c i e l ę c ą , brązow ą s k ó r ę , ł a d n i e z d o b io n ą , z p o z o s ta ło ś c ia m i z ło c e ń . Na g r z b i e t a o h opraw z n a jd u ją s i ę z ło o o n e n a p is y nazw m ie s ię c y , k tó r y c h k s i ę g i d o ty c z ą . M in e ja n a w rz e s ie ń z a o p a trz o n a j e s t w c z ę ś c i s p o d n ie j w c z t e r y guzy z a b e z p ie c z a ją c e j ą p rz e d o ta r c ie m .
M in eja o b s z o z a ja z p r a z d n io z n o j z a w ie ra wybór te k s tó w l i t u r g ic z n y c h z M in ei M ie s ię c z n e j n a cześó ś w ią t P a ń s k ic h , M atk i Bos
k i e j i Ś w ię ty c h i w spólne fo r m u la r z e d l a n ie k tó r y c h ś w ią t n i e po
s ia d a ją c y c h te k s tó w l i t u r g i c z n y c h w ła sn y ch . I t a k i e dwie m in ę je ró w n ie ż z n a jd u ją s i ę w Wojnowskim k l a s z t o r z e . P ie rw s z a z n ic h
[j>oz. 14J z o s t a ł a p r z e z e mnie ro z p o z n a n a po porów naniu zastaw ek I i n i c j a ł ó w z k a ta lo g a m i Z ie m o w e j. Wydano j ą w Moskwie w 1653 r . Wykonano w n i e j z a s ta w k i z klocków o n r 276 a , 294, 297, 289, 303, 3 4 8 , 3 7 7 , f i n a l i k i o n r 435, 4 3 6 , 437 i ram k i o n r 4 7 5 , 4 7 8 , 4 8 1 . I n i c j a ł ó w n i e o d n a la z ła m , pow inny s i ę one z n a le ź ó na b ra k u ją c y c h k a r t a c h . P rz e d te k s te m drukowanym zaczy n ający m s i ę od k a r t y 216 d o p is a n o czerwonym i czarnym atram en tem s p i s t r e ś c i k s i ę g i . D ruga z m in e i jj>oz. 15j z a w ie ra je d y n ie in f o r m a c ję , że j e s t w ła s n o ś c ią A l e k s i e j a M ic h a jło w ic z a K aw ylina i d a tę 1861 r . B rak w n i e j o s t a t n i c h k a r t , n a k tó r y c h byó może z n a jd o w a ła “s i ę in f o r m a a ja o m ie js c u i ro k u w y d an ia. Z iernow a n i e r e j e s t r u j e j e j w swoim k a t a l o g u . K ró j c z c i o n k i , ry su n e k z a staw ek i ramek na. m a rg in e sa c h j e s t ró ż n y od m o sk ie w sk ic h . Drukowana j e s t n a p a p ie r z e o o d c ie n iu n ieb iesk aw y m , n i e p ó ź n ie j n i ż w X V III w. O bie m in e je opraw ione s ą w c i e l ę c ą b r ą zową sk ó rę i z a m k n ię te klam ram i z motywem ro ś lin n y m .
A n a liz a tr e ś c io w a o s t a t n i e j k s i ę g i , z a l i c z o n e j p rz e z e m nie do s ta ro d ru k ó w , pozw ala s t w i e r d z i ć , że j e s t t o P r o lo g n a w rz e s ie ń - - l i s t o p a d . J e s t t o k s i ę g a c e rk ie w n a , z a w ie r a ją c a wybór te k s tó w z d z i e ł ojoów k o ś c i o ł a praw osław nego i te k s tó w h a g io g r a f ic z n y c h r o z ło ż o n y c h w edług p o rząd k u o b ch o d z e n ia i c h p a m ię c i. Z astaw ka n a s . 2 b a rd z o w yraźna i przypom ina zastaw k ę z k a ta lo g u Z iern o w ej o n r 360, n a to m ia s t z a s ta w k i n a k . 131 i 286 r ó ż n i ą s i ę drobnym i s z c z e g ó ła m i od zasta w e k n r 289 i 3 6 4 . Z iarnow a n i e r e j e s t r u j e te g o d ru k u w k a t a l o g u wydań m o sk ie w sk ic h . P oniew aż z a sta w k a n r 360 b y ła w ykorzys
ty w an a w XVII w., n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że d ru k t e n p o c h o d z i z te g o
w ie k u , a l e i n n e j d r u k a r n i n i ż P ie o z a tn y j Dwór i anonimowe d r u k a r n ie
m o s k ie w s k ie . J e s t t o je d n a z k s i ą g , na k t ó r e j o d b i t a j e s t p i e c z ą t k a
d r u g i e j p r z e ło ż o n e j k l a s z t o r u S p a s -T rO ic k le g o . Na p i e c z ą t c e w id n ie -
J e : K l a s z t o r Wojnowo g r . U kta pow. Mrągowo K ondratow a A n to n in a P r z e ło ż o n a . Oprawa z brązow ej sk ó ry j e s t mocno p o d n isz o z o n a . Za
chow ały s i ę t e ż dwie k la m ry , z tym że d o ln a j e s t s t a r s z a .
Z druków nowych k s ię g ą l i t u r g i c z n ą j e s t O zasosłów z a w i e r a j ą - o y t e k s t y n iezm ien n e i zm ienne odnoszące s i ę do l i t u r g i i c y k lu tygodniow ego bądź ro c z n e g o . Są dwa e g zem p larze: je d e n wydany w Moskwie [poz. 23] praw dopodobnie druk X IX -w ieozny, bez ro k u i m ie js c a w ydania. Zaznaczono t y l k o , że j e s t wydany za c a r a A l e k s i e j a M io h a jło w ic z a i p a t r i a r c h y J ó z e f a . N ie j e s t t o je d n a k druk X V II-
w ieczn y , a l e w iern y je g o p r z e d r u k . P r z e d r u k i t a k i e , dokonywane p rz e w a ż n ie z " i o s i f s k i c h ” /w ydanych za p a t r i a r c h y J ó z e f a 164 2 -1 6 5 2 / b y ły c h ę tn ie nabywane p rz e z staroobrzędow ców 2^ . Z dobią go z a s ta w k i i f i n a l i k i n a ś la d u ją c e wzór m oskiew skioh. G rz b ie t oprawy c i e l ę c e j j e s t wzmocniony jasnym kaw ałkiem sk ó ry ś w i ń s k i e j .
D ru g i e g z e m p la rz, w ie r n ie n a ś la d u ją c y w ornam entyce X V II-w ie- ozne d r u k i m o sk iew sk ie, wydany b y ł w Moskwie w P reobrażenskom Bo- godelennym domie w 1910 r . ¡poz. 2 2 ] . Z d o b ią go z a s ta w k i, i n i c j a ł y , ram ki na m a rg in esach i n a p is y w ię z ią . Oprawa z ł a d n ie w ypra
w io n ej sk ó ry c i e l ę c e j s p i ę t a j e s t dwiema k lam ram i. L e k tu rę k s i ę g i u ł a t w i a j ą p o p rz y k le ja n e do B tron z a k ła d k i z kolorow ego m a t e r i a ł u .
Do k s ią g li t u r g i c z n y c h z a lic z am y ró w n ie ż P s a ł t e r z [poz. 29!
z a w ie r a ją c y 150 psalmów Dawidowych i używany p r z y c z y ta n iu s łu ż b y B o żej ja k o l i t u r g i i g o d z in . Przedrukow ano go, w ie r n ie n a ś la d u ją c c z c io n k ę , f i n a l i k i i z a s ta w k i z X V II-w ieoznego w ydania m o sk iew sk ie
go w d r u k a r n i w P o c z a jo w ie . Ten d ru k , p o d o b n ie ja k i in n e p o czajo w - s k i e , n i e ma zaznaczonego ro k u w ydania. F orm uła, że wydrukowano w t y p o g r a f i i p o c z a jo w s k ie j zam ieszczo n a J e s t w n a s tę p u ją c y c h k s ię g a c h : S w ia tc y [poz. 3Ó] , Kanonnik [p o z. 25] , C w ietn ik [poz. 24] i K niga
s łu ż b y p r e ś w ia to j B ogurodipe [poz. 26] .
S w ia tc y /k a le n d a r iu m /, t o k s ią ż k a c e rk ie w n a , z a w ie r a ją c a ży
w oty ś w ię ty c h . Na odw rocie oprawy n a p is a n o : "D a ru ju s i j u k n ig u ma- t u s z k i e A n a f r o l i j na d o b ru ju p a m ia t' i na d l i n n o j e s p a s i e n i j e . K ni
gu o z i t a j a m ie n ia n i e zab y w aj, poka żiwu pom odliś za s d ra w ie a
pomru s k a ż l , c a r s t w i j e n ie b ie s n o je d a ru j g o sp o d i G reszn o j Je w p ra k -
s i j 1935 g o d a, 12 Je n w a ria " /K sią ż k ę t ę d a ru ję m atce A n a f r o l i i 44
n a d o b rą pamięó i w ieczne z b a w ie n ie . K siążk ę c z y ta j i mnie n i e z a
p o m in a j, p ó k i ż y ję módl s ię za zd ro w ie , a k ie d y umrę p o w iedz, k ró
le s tw o n i e b i e s k i e d a r u j p a n ie g rz e s z n e j J e w p r a k s ii 1935 r o k u , 12
s t y c z n i a / . J e s t w t e j k s ią ż c e p ie o z ą tk a p r z e ło ż o n e j J e w p r a k s ii "H e-
l e n e D ic k o p o ls k i k l o s t e r E c h e r t s d o r f " . K s ię g a p is a n a j e s t czerw o
no-czarn y m d ru k iem , o b c ię c ie k a r t barw ione j e s t na czerw ono, z a s tosow ano z a s ta w k i i f i n a l i k i .
N a stę p n ą k s i ę g ą j e s t K anonnik [poz. 25] . Z aw iera: kanon do N a jś w ię ts z e j B o g u ro d z ic y , hymn l i t u r g i c z n y ku c z c i C h ry s tu s a Pana / t z w . a k a f i s t / i w ybranych ś w ię ty c h . Druk ró w n ie ż c z e rw o n o -c z a r
n y , z d o b ią go l i s t w y i i n i c j a ł y podobne d.o m o sk iew sk ich , wydanych w I p o ło w ie XVII w.
Sceny z ż y c ia ś w ię ty c h , wybrane z w czesnych druków c e rk ie w n y c h , zam ie sz c zo n e s ą w k s ię d z e p t." C w ie tn ik " [poz. 24] . B y ła ona łu b ian y m i cenionym wydawnictwem w śród staro o b rzęd o w có w . J e j t y t u ł b arw io n y czerwonym i czarnym kolo rem u m ieszczo n y j e s t w ozdob
n e j k o lu m n ie z p ta k a m i w s t y l u pom orskim . Na s . 3 z n a jd u je s i ę b a r d zo ciek aw a i l u s t r a c j a p r z e d s ta w ia ją c a w n ę trz e p o k o ju , a w nim ż e g n a ją c e g o s i ę p rz e d ik o n ą s t a r o w i e r a . Z lew ej s tr o n y n ad oknem, p r z e z k t ó r e widaó m olen n ę, u n o s i s i ę p is z ą c y w k s ię d z e a n i o ł , a n i ż e j narysow ano u c ie k a ją c e g o d i a b ł a .
O s t a t n i ą k s i ą ż k ą wydaną w P o o zajo w ie j e s t "K niga s łu ż b y p r e - s w i a t i e j B o g o ro d ic e " [p o z. 26] . T e k s ty do n i e j wybrano z w czesnych k s i ą g s łu ż e b n y c h . Na w ew n ętrzn ej 3 t r o n ie oprawy ołówkiem z a z n a o z o - n o , że podarow ano j ą m atce A le k s a n d rz e K re m ie n ie w o j.
TZszystkie w yżej wym ienione d r u k i z t y p o g r a f i i p o c z a jo w s k ie j s ą o p raw io n e w ł a d n i e z d o b io n ą sk ó rę c i e l ę c ą i zamykane ozdobnymi k la m ra m i. Żaden z n ic h n i e j e s t r e je s tr o w a n y w znanych mi o p ra o o - w a n ia c h d o ty c z ą c y c h d r u k a m i w P o c z a jo w ie 45 .
D rugim , po omówionym n a s . 170 O z a s o s ło w ie , dru k iem wydanym w C h r i s t i j a n s k o j T i p o g r a f i i p r i P reo b rażen sk o m B ogodelenno domie w Moskwie j e s t T o rż e s tw ie n n ik [p o z . 3l] . P o c h o d z i z 1911 r . Zawie
r a pochw alne t e k s t y na ś w ię ta J e z u s a C h r y s tu s a i w ie lk ic h ś w ię ty c h . Z d o b ią c e go z a s ta w k i i i n i c j a ł y n a ś l a d u j ą s t a r o d r u k i m o sk ie w sk ie .
N a s tę p n ą k s i ę g ą zachow aną w k l a s z t o r z e j e s t d ru k p t . "K nagi ż i t i j s w ia ty c h " wydany w 1859 r . w T y p o g r a f ii S y n o d a ln e j [ p o z . 2 7 ] . J e s t t o p ie rw s z a z c z t e r e c h c z ę ś c i s k ła d a ją c y c h s i ę na c a ł o ś ó , n a m i e s ią c e w rz e s ie ń , p a ź d z ie r n ik i l i s t o p a d . Z k a r t y ty tu ło w e j u j ę
t e j w ozdobną ram kę, p o d o b n ie ja k t e k s t n a w s z y s tk ic h k a r t a c h , do
w iadujem y s i ę , że j e s t t o w ydanie d o k ła d n ie js z e od w ydania K ije w o -
p i e c z a r s k o j Ł a w ri. T e k s t j e s t drukowany, czarnym kolo rem c z c i o n k i .
K s ię g ę z d o b ią duże i m ałe z a s ta w k i z w izeru n k iem C h ry s tu s a i s c e n a
m i z ż y c ia Ś w ię te j R o d zin y , i n i c j a ł y i f i n a l i k i . K o r z y s ta n ie z n i e j
u ł a t w i a przedmowa do c z y t e l n i k a i in d e k s h isto ry k ó w k o ś c i o ł a i ś w ię ty c h . Oprawiona j e s t w brązow ą sk ó rę i s p i ę t a k lam ram i.
W l ip o u 1938 r . p rz e ło ż o n a k l a s z t o r u J e w p r a k s ija w d z ie ń swo
je g o ś w ię ta o trz y m a ła od członków R yskiego K oła Staroobrzędow ców k s ię g ę p t . "Kormczaja") [p o z. 2Sj . W d e d y k a o ji za m ie sz c zo n e j na k a r c i e p rz e d ty tu ło w e j czytam y, że o trz y m a ła j ą z a wkład / . . . /
"w k n i g o c h r a n i l i s z c z e S p a s - T r o ic k ie j ż e ń sk o j o b i t i e l i " / z a o p ie k ę n ad k się g o z b io re m S p a s -T ro ic k ie g o k l a s z t o r u ż e ń s k ie g o /. Pod dedy
k a c j ą n a s tę p u ją c z y te ln e p o d p isy członków k o ł a . O t r e ś c i k s i ę g i in fo rm u je przedmowa. Z aw iera ona n a u k i ś w ię ty c h o o b rząd k ach c e r k ie w n y ch . Nazwa j e j p o ch o d zi od "k o rm c z ij" - s t e r u , gdyż s łu ż y do s te r o w a n ia nawą k o ś c i o ł a . B rak w k s ią ż c e m ie js c a i d a ty w y d an ia.
P raw dopodobnie j e s t t o druk m oskiew ski z XIX w. lu b p o c z ą tk u XX w.
P o d o b n ie ja k in n e wymienione d r u k i , opraw iono j ą w sk ó rę i ozdob
n e k la m ry .
Pokazano mi ró w n ież dwa r ę k o p is y . Je d en z n io h [poz. 32j, z a w ie r a ją c y m odlitw y i p o u c z e n ia , ja k n a le ż y zaohowaó s i ę w c z a s i e p o s z c z e g ó ln y c h obrządków c h r z e ś c i j a ń s k i c h , b y ł podarow any p rz e z W a s i l i j a T im o fiejew a U sta w sz o z ik a . N apisano go praw dopodobnie w k l a s z t o r z e w ro k u 1883. Tak d a t a j e s t w p isan a w końcowym f i n a l i -
ku kwiatowym zam ieszozonym n a o s t a t n i e j s t r o n i e r ę k o p is u . S k ła d a s i ę on z dwóch c z ę ś c i . J e s t b a rd z o ł a d n i e zd o b io n y zastaw kam i i f i n a l i k a m i . P rz y k a ż d e j p o z y c ji w s p i s i e t r e ś c i , zam ieszozonym w obu c z ę ś c ia c h r ę k o p is u , narysow ana j e s t r ę k a k i e r u j ą c a do odpow ied n i e j s t r o n y . S p is t r e ś c i u j ę t y j e s t w ra m k i.
D ru g i r ę k o p is n i e p o s ia d a początkow ych i końcowych s t r o n . P o w s ta ł praw dopodobnie w X V III w. Na je d n e j ze s t r o n j e s t n a p i s a n a d a t a 1727 godu, aw gusta w 5 d ie n .' Z aw iera on wybór te k s tó w z k s i ą g cerk iew n y ch i s t a r o r u s k i e j l i t e r a t u r y h a g i o g r a f i e z n e j . Do
k ł a d n i e j s z e z a p o z n a n ie s i ę z t r e ś c i ą obu rę k o p isó w i b a d a n ia p a p ie r u n i e b y ły m ożliw e w w arunkach, w j a k i c h pokazano j e a u t o r c e .
Podsumowując, n a le ż y s t w i e r d z i ć , i ż w c h w ili o b ecn ej w k l a s z t o
r z e staroobrzędow ców w ffojnow ie z n a jd u je s i ę znikoma c z ę ść k s ię g o
z b i o r u . P o z o s ta ły w nim p rz e d e w szystkim k s i ę g i p o trz e b n e do s p r a
wowania obrządku l i t u r g i c z n e g o , k tó re g o p r z e s t r z e g a j ą dwie s i o s t r y
zakonne m ie s z k a ją c e je s z c z e w k l a s z t o r z e . Są t o p o je d y n c z e , poza
czasosłow em , 23 eg zem p larze n a s tę p u ją c y o h k s ią g : e w a n g e lii, m in e i
m i e s i ę c z n e j , o g ó ln e j i ś w ią te c z n e j, p s a ł t e r z a , o k to ic h a i t r i o d ,
w ie lk a n o c n e j i p o s t n e j . D rugą grupę / 8 w o l./ s ta n o w ią k s i ę g i c e r -
k iew n e b ęd ące k o m p ila c ją lu b s tr e s z c z e n ie m n ie k tó r y c h k s ią g l i t u r g ic z n y c h i zb io rem h a g io g r a f ic z n y c h te k s tó w . D w a d z ie śc ia k s i ą g , sp o ś ró d w s z y s tk ic h z a r e je s tr o w a n y c h , t o s t a r o d r u k i pochodzące z I połow y X 7 II w ., o k re s u ś w ie tn o ś o i d ru k a rs tw a m o sk iew sk ieg o . One t o s ta n o w ią n a jw ię k s z ą w a rto śó d l ą h i s t o r y k a k s i ą ż k i . Są t o rów
n i e ż d r u k i n a j b a r d z i e j p o szukiw ane p rz e z wyznawców s t a r e j w ia ry . N ie ma w n ic h bowiem popraw ek n a n ie s io n y c h po r e f o r m ie N ikona / p i e r w s z ą p o p raw io n ą k s i ę g ą b y ł wydany w 1654 r . S łu ż e b n ik /. P o zo s
t a ł e k s i ę g i s ą w iernym i k o p ia m i, sk ład an y m i l i t e r a w l i t e r ę , s t a r y c h druków m o sk iew sk ich z wzorami io h z a sta w e k , i n i c j a ł ó w i f i n a - ’ lik ó w . U s t a l e n i d a t ic h w ydania i m ie js c a , k t ó r e b y ło celow o zmie
n i a n e , sp ra w ia n a jw ię c e j k ło p o tu . P r z e g lą d zachow anych 31 k s ią g drukow anych i 2 rę k o p isó w n i e w y c z e rp u je z a w a r to ś c i, i s t n i e j ą c e j t u j e s z c z e k i l k a n a ś c i e l a t tem u, b i b l i o t e k i . J e s t t o t y l k o częśó k s ię g o z b io r u l i t u r g i c z n e g o i m o r a lis ty c z n e g o z n a j c z ę ś c i e j s p o ty kanym i t y t u ł a m i . A p r z e c i e ż k l a s z t o r w ojnow ski p e ł n i ł s z e r e g fu n k c j i , m .i n . s i l n e g o o śro d k a w a lk i p o le m ic z n e j i o śro d k a k s z t a ł c ą c e g o , wymagających odpow iedniego z a p le c z e w p o s t a c i b o g a te j i d o b rz e z o rg a n iz o w a n e j b i b l i o t e k i . N a le ż a ło b y d o k ła d n ie zbadaó lo s y ty c h k s i ą g . Z a s ta n a w ia ją c y j e s t ró w n ie ż f a k t , że t y l k o na dwóch opisyw a
n ych d ru k a c h z n a jd u ją s i ę p i e c z ę c i e k l a s z t o r n e . W iększość zachowa
n y ch k s i ą g p o c h o d z i z darów staro o b rzęd o w có w d l a k l a s z t o r u . Brak w śród n ic h druków wydawanych w P o l s c e . Obecny o p iek u n k l a s z t o r u po
in fo rm o w a ł m n ie, że w s z y s tk ie p r z e k a z a ł do b i b l i o t e k w W arszaw ie i K ra k o w ie . I n f o r m a o ji ty c h n i e u d a ło s i ę d o ty c h c z a s p o tw ie r d z ić .
Poza k la e z to r e m , b o g a ty i cen n y k s ię g o z b ió r z n a jd u je s i ę w m o le n n ie w o jn o w s k ie j. S t a n i e s i ę o n , p o d o b n ie j a k z b io r y in n y c h k o ś c io łó w i k s ię g o z b io r y p ry w atn e staro o b rzęd o w có w , przedm iotem d a ls z y ú h badań a u t o r k i prow adzonych w ram ach te m a tu " K u ltu r a k s i ą ż k i staro o b rzęd o w có w w P o ls o e " .
P r z y p i s y z
1 l.G r e k - P a b is o w a , Z a ry s d z ie jó w staro o b rzęd o w có w w P o ls c e ,
" P r z e g lą d R u sy c y sty c z n y " 1983, z . 1 / 2 1 / , s . 4 3 . o Tamże, s . 4 2 .
E .I w a n ie c , Z d z ie jó w staro o b rzęd o w có w n a z ie m ia c h p o ls k ic h
XVII-XX w. Warszawa 1977, s .1 0 8 .
k ie r u n k i: "popowoów" i "bezpcpowców". iopow cy z o rg a n iz o w a li w łasn ą h i e r a r c h i ę duchowną i u z n a w a li sakram ent m a łż e ń s k i. N ato m iast b e z - popowcy, po wymarciu duchownych, w y b ie r a li s o b ie tz w . n astaw n ik ó w , s ta rc ó w b ie g ły c h w c z y ta n iu te k s tó w c e rk ie w n y c h . Wśród bezpcpowców w y ło n iły s ię n a s tę p u ją c e g ru p y : pom orska, filip o w c ó w i n a j b a r d z i e j ra d y k a ln a f ie d o s ie je w s k a . E .Iw a n ie c , Z d z ie jó w . . . , s . 3 6 -4 2 .
5 Tamże, s . 124.
6 Do o rg a n iz o w a n ia w ła sn e j d r u k a r n i p r z e o r Paw eł p r z y s t ą p i ł j u ż w 1859 r . P o w s ta ła ona w d r u k a r n i A ntoniego A lo jzeg o G ąsiorow - s k ie g o w P i s z u . Pierw szym drukiem tłoczonym c y r y l i c ą b y ła k s ią ż k a p t . " C a r s k ij P u t" z 1860 r . Nazwa " S ło w ia n s k a ja T y p o g r a f ija " p o ja w ia s i ę d o p ie ro w 1867 r . z o k a z j i p r z e k s z t a ł c e n i a , s p o ra d y c z n ie u k a z u ją c e g o s i ę czaso p ism a " I s t i n a " , w r e g u la r n e czaso p ism o . W łaś
ciwym drukarzem i wydawcą b y ł s ta ro o b rz ę d o w ie c , je d e n z wychowan
ków k l a s z t o r u , K o n s ta n ty Jefim o w icz Gołubow. D ru k a rn ia i s t n i a ł a do 1868 r . E .Iw a n ie c ,, Wydawnictwo "D ru k a rn i S ło w ia ń s k ie j" /S i o v j a n s k a - j a T l p o g r a f i j a / na M azurach w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h XIX w . , 'S l a - v i a C r i e n t a l i s " 1961, R .2 5 , n r 2 , s . 2 2 9 -237.
7
Ti_mże, s . 230.
8 E .Iw a n ie a , Z d z ie jó w . . . , a . 1 2 5 -127.
Tamże, s . 137.
10 W .Jakubow ski, Z h i s t o r i i k o l o n i i staroobrzędow ców r o s y j s k i c h n a M azurach, " S la v ia O r i e n t a l i s " 1961, R.1C, n r 1, s , 9 9 .
11 Tamże, s . 9 5 -9 6 .
1 9
E .Iw a n ie c , Z d z ie jó w . . . , s . 124.
1 3
J E .Iw a n ie c , Wydawnictwo s , 231.
E .Iw a n ie c , Z d z ie jó w . . . , s . 128-131.
Tamże, s . 171•
Tamże, s . 133.
W .Jakubow ski, Z h i s t o r i i . . . , s . 9 8 .
1
8
I n f o r m a c ji t a k i e j u d z i e l i ł a s i o s t r a zakonna H elen a L o ty S top k a m ie s z k a ją c a je s z c z e w k l a s z t o r z e .
E .Iw a n ie o , Z d z ie jó w . . . , s . 139.
20
E .S u k e rto w a -B ie d ra w in a , P i l i p o n i na z ie m ia c h m a z u rsk ic h , "Ko m u n ik aty M azursko-W arm ińskie" 1961, n r 1, s .6 7 .
21
W .Jakubow ski, o . c . , s . 9 8 .
22 D ruki t e z o s t a ł y o p is a n e p rz e z a u to rk ę n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u w T .16 "R ocznika O ls z ty ń s k ie g o " /w d r u k u /.
23 W n aw iasach p rz y opracowywanych p rz e z e mnie d ru k ach a r e j e s trow anych w k a ta lo g u A .S .Z ie rn o w e j, K n ig i k i r i l l o w s k o j p i e c z a t i , i z d a n n y je w Moskwie w XVI-XVII w iek ach . Swodnyj k a t a l o g . Moskwa 1958, podany j e s t numer p o z y c ji te g o k a ta lo g u .
W n a w iasaah kwadratowych podane s ą numery p o z y c ji z Wykazu k s i ą g z n a jd u ją c y c h s i ę w S p a s-T ro ic k im k l a s z t o r z e w Wojnowie z a m ieszczonego n a s . 176-180.
25 A .S .Z iern o w a, O rn a m ie n tik a k n ig maskowskoj p i e c z a t i XVT-XVII
wieków, Moskwa 1952, s . 16—17.
26 Ibidem . 2? Tamże, s . 1 8 . po
Tamże, 8 .1 6 . 29 Ibidem .
9® Z astaw ka J e s t t o ornam ent ty p u g eom etrycznego bądź r o ś l i n n e g o , u j ę t y w ramkę p r o s t o k ą t a p o d łu ż n e g o , z a jm u ją c eg o c a ło ś ć ko
lumny g r a f i c z n e j .
91 A .S .Z ie rn o w a , O rn a m ie n tik a k n ig . . . Albom o r n a m ie n tik i k n ig moskowskoj p i e o z a t i XVI-XVII w iek o v .
92 Tamże, s .2 3 . 99 Tamże, s . 2 0 .
N .P .L ic h a c z e w , P a l e o g r a f i c z e s k o j e z n a c z e n ije bumażnych wod
n y ch znaków, S .P e t e r s b u r g , 1899.
99 P ie c z a tn y j Dwór / 1 6 1 4 -1 7 2 1 /, d r u k a r n ia państwowa w Moskwie, d z i a ł a j ą c a n a z a s a d a c h m a n u fa k tu ry . Z o s t a ł a o n a, n a p o c z . X V III w ., przem ianow ana n a M oskiew ską T y p o g ra fię p o d le g a ją c ą od 1721 r . Sy
n o d o w i.
J A .S .Z ie rn o w a , O rn a m ie n tik a k n ig . . . , s . 2 4 . 36
9? W arunki, w j a k i c h mogłam o g lą d a ć d r u k i , n i e p o z w o liły na d o k ła d n e z b a d a n ie opraw a n i f il_ g r a n ó w .
J A .S .Z ie rn o w a , o . c . , s . 2 5 . 99 Zobacz p r z y p is 23 i 25.
40 A .S .Z ie rn o w a , O rn a m ie n tik a k n ig . . . , s . 1 4 -1 6 .
41 W ięź, o rn a m e n ta c ja l i t e r o w a p r z e j ę t a . z B izancjum p o le g a ją c a n a w y rażen iu o a łe g o t y t u ł u w pierw szym w ie r s z u , co spowodowało w pisyw anie l i t e r je d n y c h w d r u g i e , l i t e r n a d p is a n y c h i l i g a t u r .
42 A .S .Z ie rn o w a , O rn a m ie n tik a k n i g . . . , s . 2 4 . 49 E .I w a n ie c , Z d z ie jó w . . . , s .1 6 9 .
44 A n a f r o l i j a , m n iszk a k l a s z t o r u w ojnow skiego /1 8 8 5 - 1 9 6 9 /.
45
