K a z i m i e r z .V a rd a
¿RODŁA DC DZIEJÓW B IB L IO T E K W ZBIORACH
SEMINARIUM DUCHOWNEGO W SANDOMIERZU
Wiek XIX s ta n o w i w d z i e j a c h n a ro d u p o l s k i e g o epokę w y ją tk o w ą . Nie i s t n i a ł a n a mapach E uro p y i ś w i a t a P o ls k a ja k o p a ń s tw o . I s t n i a ł je d n a k n a r ó d , k tó r y n ie u t r a c i ł w ia ry w o d z y s k a n ie n ie p o d l e g ł o ś c i i o d r o d z e n ie s i ę narodow ego b y tu . Wyrazem t e j n a d z i e i b y ł p ro g ram s łu ż b y o j c z y ź n i e , k tó r e g o p o d staw ę s ta n o w iło p r z e k o n a n ie o z n a o z e n iu n a u k i i r o l i p ow szechnego o ś w le o e n ia ja k o d r o g i do n a p ra w y . W p ro g ra m ie tym k s i ą ż k a , p r a s a i b i b l i o t e k i z n a l a z ł y s i ę w o e n tru m ż y o i a n aro d o w eg o . Jednym z je g o z a d a ń b y ło r a to w a n ie p a m ią te k k u l t u r y n a ro d o w e j, u t r w a l a n i e św ia d e o tw h i s t o r y c z n y c h n ie z b ę d n y c h do p rz e c h o w y w a n ia św iad o m o śo i n a ro d o w e j. W w a- ru n k a o h p o ro z b io ro w y c h owo z b i e r a n i e i r a to w a n ie od z a g ła d y p a m ią te k p r z e s z ł o ś o i n a ro d o w e j, g ro m a d z e n ie , r e j e s t r o w a n i e i wyda
w an ie dokumentów i ź r ó d e ł do h i s t o r i i o jo z y s te g o k r a j u b y ło J e d nym z i s t o t n y o h elem entów p a t r i o t y z m u , aktem sam oo brony , o b o w ią z kiem p o l s k i o h i n s t y t u c j i i o só b p ry w a tn y c h . K u lt k s i ą ż k i , w s z e l k ie g o r o d z a j u p a m ię tn ik ó w , p a m ią te k i s t a r o ż y t n o ś c i , i d e a r a to w a n i a zab y tk ó w ro d z im e g o p iś m ie n n io tw a b y ły motywem t w o r z e n ia z b io rów , k t ó r e w s to s o w n e j c h w i l i s t a ć s i ę m ia ły i n s t y t u c j a m i p u b - l l o z n y m i . Z t e j i d e i p o w s ta ły t a k d u ż e , oenne i w ie lc e z a s łu ż o n e d l a n a s z e j k u l t u r y b i b l i o t e k i , j a k O s s o l iń s k i c h we Lwowie, C z a r
t o r y s k i c h w P u ła w a c h , P a w lik o w s k ic h w Baden pod W iedniem , B r a n io - k io h w S u c h e j, D z i a ły ń s k i c h w K ó r n ik u , R a o z y ń s k ic h w P o z n a n iu , T a rn o w s k io h w D z ik o w ie , D z ie d u s z y c k ic h we Lwowie, H u tte n C z a p s- k io h w K ra k o w ie , L u b o m irs k io h w P rz e w o rs k u i t p . Podobny o h a r a k t e r m ia ły t e ż b i b l i o t e k i o r d y n a o y jn e Z am o ysk ioh , K r a s iń s k i c h w War
sz aw ie i P r z e ź d z ie o k i o h w Czarnym O s tr o w ie .
Ruch t e n o b j ą ł n ie m a l w s z y s tk i e z n a c z n i e j s z e ro d y a r y s t o k r a
t y c z n e , a n aw et d o t a r ł do ś r e d n i o zamożnego z ie m ia ń s tw a o r a z
m ie s z o z a ń s tw a i w p ły n ą ł w d e o y d u ją o y sp o só b n a p o w s ta n ie B e te k
b i b l i o t e k p ry w a tn y o h , czeg o z n a k o m itą i l u s t r a o j ą j e s t z e s t a w i e n i e
s p o rz ą d z o n e p r z e z F r a n c i s z k a R a d z is z e w s k ie g o -i . R zeoz j a s n a , obok p o b udek o c h a r a k t e r z e p o lity o z n y m , u p o d ło ż a p o w s ta n ia w i e l u b i b l i o t e k p ry w a tn y c h l e g ł ro z w ó j o ś w i a t y , a ta k ż e sn o b iz m , c h ę ć z a im ponow ania innym w i e l k o ś c i ą zg ro m adzonego k s i ę g o z b i o r u . P o b u d k i p a t r i o t y o z n e b y ły je d n a k c z y n n ik ie m d ecy d u ją c y fn .
C h a r a k te r y s t y c z n ą c e c h ą t e g o o k r e s u d z ie jó w k u l t u r y k s i ą ż k i w P o ls o e b y ło ta k ż e p r z e m ie s z c z a n i e k s ię g o z b io ró w zak o n n y ch i k l a s z t o r n y c h , k tó r e s ta n o w ił y p o d sta w ę p o w s ta n ia w i e lu b i b l i o t e k t a k p ry w a tn y c h , j a k i p u b l i c z n y c h , " b a z ę " d l a t a k z a s łu ż o n y o h
" k s ię g o ła p ó w " j a k S .B .L in d e , M . O s s o li ń s k i, T .C z a o k i, H . J u s z y ń s k i , K .ś w id z i ń s k i i t p . , k tó r z y w y n o s i l i k s i ą ż k i u k ra d k ie m , w y p o ż y c z a li lu b w rę c z k r a d l i . Zauważmy, że w te d y k ie d y w z r a s t a j ą k s ię g o z b i o r y p ry w a tn e , u b o ż e ją z a k o n n e .
D z i e je b i b l i o t e k z a k o n n y ch n a l e ż ą u n a s w c ią ż j e s z o z e do d z i e d z i n m ało z b a d a n y c h , o zego św iadeotw em j e s t b i b l i o g r a f i ą d r u ków o d n o s z ą c y o h s i ę do p o l s k i c h b i b l i o t e k k o ś o ie l n y c h s p o rz ą d z o n a p r z e z W .A .P a b in a 2 . N ie w y k a z u je o n a w praw dzie w s z y s tk io h te g o r o d z a j u p o z y c j i i o g r a n i c z a s i ę pod w zględem c h ro n o lo g ic z n y m do
l a t 1 9 0 1 -1 9 6 5 , p o z w a la je d n a k n a w y r o b ie n ie s o b ie s ą d u w t e j d z i e d z i n i e . J u ż w 1925 r o k u k s . Ludw ik Z a le w s k i w m o n o g r a f ii B ib l i o t e k i S em in ariu m L u b e ls k ie g o z ż a le m s t w i e r d z a ł , że z a i n t e r e s o w a n ie h i s t o r i ą ty c h b i b l i o t e k n i e d o rów nuje r o l i , j a k ą o d e g r a ły
one w ro z w o ju k u l t u r y O . D z i ś , j a k k o lw ie k b i b l i o t e k i zak onne p o s i a d a j ą w i ę c e j o p raco w ań n i ż in n e b i b l i o t e k i k o ś o i e l n e , to je d n a k n i e d o o z e k a ły s i ę s y n te ty o z n e g o o p ra c o w a n ia \
Powodem t e g o s t a n u r z e c z y j e s t stosu nk ow o m ałe z a i n t e r e s o w a n i e ty m i k s ię g o z b i o r a m i w y n ik a ją c e z n i e w i e l k i e j i l o ś o i ź r ó d e ł , z t r u d n o ś c i d o t a r c i a do n i c h o r a z r o z p r o s z e n i a z b io ró w . To s t a ł e bowiem z a i n t e r e s o w a n i e " b ib lio m a n ó w " k s ią ż k ą k l a s z t o r n ą spowodo
w ało ujem ne s k u t k i . "Czego t e ż n i e p r z y j a c i e l n ie w y w ió z ł, a r z ą d n i e z a b r a ł , t o r o z d r a p a l i s w o i" - p i s a ł L .Ł ę to w s k i \ K s ię g o z b io r y t e godne s ą s z c z e g ó l n i e j s z e j u w a g i, ze w z g lę d u n a i c h z a w a r
t o ś ć i c ie k a w ą h i s t o r i ę o r a z r o l ę w ro z w o ju k u l t u r y . Z w ła s z c z a
b i b l i o t e k i k l a s z t o r n e , d z i ę k i re g u ło m zakonnym , d b a ł o ś c i p rz e o ró w
óu trz y m a n ie pewnego poziom u um ysłow ego zakonników o r a z w s k u te k
k i l k u s e t l e t n i e g o n i e r a z i s t n i e n i a b y ły w oale p o k a ź n e . P o w staw ały
one bowiem w ra z z k l a s z t o r a m i , fundow ane p r z e z h o jn y c h o f ia r o d a w
ców. S t a t u t y zakonne n a k ła d a ły n a p r z e ło ż o n y o h konwentów d b a ło ś ć
o w i e lk o ś ć b i b l i o t e k
id o b ry s t a n i o h u tr z y m a n ia . L e k t u r a k s i ą ż e k
b y ł a bowiem s z o z e g ó l n ie w z a k o n ie b e n e d y k ty ń s k im i s t o t n y m ś r ó d -
89
k i e m u t r z y m a n i a w s p ó l n o t y i z d r o w i a p s y c h i c z n e g o . K s i ą ż k i s t a n o w i ł y n i e z b ę d n e z a p l e c z e n a u k o w e d l a t y c h k l a s z t o r ó w , k t ó r e p r o w a d z i ł y n o w i c j a t y , s z k o ł y k o n w e n t u a l n e , s t u d i a p a r t y k u l a r n e c z y g e n e r a l n e . S t o s o w n i e d o w s k a z a ń r e g u ł z a k o n n y c h , z a k o n n i c y z o b o w i ą z a n i b y l i c z ę ś ć o z a s u p o ś w i ę c a ć l e k t u r z e r e l i g i j n e j o b e j m u j ą c e j m i ę d z y i n n y m i c z y t a n i e , r o z m y ś l a n i e t e k s t ó w P i s m a ś w . , d z i e ł o j c ó w K o ś c i o ł a i t p . W s k u t e k t a k i e g o s t o s u n k u d o k s i ą ż k i , b i b l i o t e k i z a k o n n e s t a ł y s i ę j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h e l e m e n t ó w ż y c i a k a ż d e g o k l a s z t o r u , s t ą d i c h z a s o b y .
P o c z ą w sz y od X V III w ie k u z a k o n y , a w raz z n im i b i b l i o t e k i , c h y lą s i ę ku u p a d k o w i. Z ło ż y ło s i ę na to s z e r e g p r z y c z y n n a t u r y s p o ł e c z n e j , e k o n o m ic z n e j i p o l i t y c z n e j . Po p i e r w s z e , n a s k u t e k o s ł a b i e n i a w i a r y , z a b r a k ł o m ożnych m ecenasów . Po d r u g ie - w ypad
k i p o l i t y c z n e z a d e c y d o w a ły o tym , że p o je d y n c z e k l a s z t o r y , a p o tem o a łe zak on y u l e g a ł y k a s a to m . W r o k u 1818 n p . p a p ie ż P i u s V I I w y d a ł b u l l ę "Bx i m p o s i t a N o b i s " , mocą k t ó r e j u p o rz ą d k o w a ł s t o
s u n k i k o ś c i e l n e n a t e r y t o r i u m K r ó l e s t w a P o l s k i e g o u s ta n a w i a ją o w nim a d m i n i s t r a c j ę k o ś c i e l n ą z ło ż o n ą z m e t r o p o l i i w a r s z a w s k ie j i s ie d m iu s u f r a g a n i i . W c e l u z d o b y c ia fu n d u s z y n a u trz y m a n ie
ty c h ż e d i e c e z j i &, r z ą d K r ó le s tw a w y je d n a ł u p a p i e ż a z n i e s i e n i e w i e l u o p a o tw , k l a s z t o r ó w i b e n e f i o jó w m n ie js z y o h , m .i n . b e n e d y k
tynów n a Św iętym K rz y ż u i w S i e c i e c h o w i e , c y s te r s ó w w Wąchooku i S u l e j o w i e , a t a k ż e b e n e d y k ty n e k w S a n d o m ie rz u 7 .
Po u p a d k u p o w s t a n ia s ty c z n io w e g o n a s t ą p i ł a k a s a t a j u ż n i e p o je d y n o z y o h k l a s z t o r ó w , l e c z w s z y s tk i o h zakonów . B ył to je d e n z o io s ó w , j ą k i e r z ą d c a r s k i w y m ie r z y ł w n a ró d p o l s k i znękany b e z s k u t e o z n ą w a lk ą o swe w y z w o le n ie . Ukaz c a r s k i m ówił w p raw d zie o z a m k n ię o iu t y l k o t y c h k l a s z t o r ó w , w k tó r y o h n i e z n a jd o w a ła s i ę o z n a c z o n a p r z e p i s a m i k a n o n io z n y m i l i c z b a o só b s t a n u zako n n eg o
( t j . o ś m iu ) o r a z t y c h , " k t ó r e b r a ł y jaw ny i udow odniony u d z i a ł w b u n to w n io z y o h d z i a ł a n i a c h p rz e o iw k o r z ą d o w i" , a l e w ła ś c iw ie
z lik w id o w a n e z o s t a ł y w s z y s t k i e . W m y śl bowiem p raw a o a r s k i e g o tam , g d z ie w momenoie o g ł o s z e n i a u k a z u b y ło ponad o śm iu z a k o n n i
ków, k l a s z t o r m ia ł p o z o s ta ć " e ta to w y m " , g d z ie z a ś l i o z b a t a n ie b y ł a p e ł n a , s t a w a ł s i ę " n ie e ta to w y m " . Główna r ó ż n i c a te g o p o d z i a ł u z a s a d z a ł a s i ę n a ty m , ż e u k a z k l a s z t o r y " n i e e t a t o w e " k a so w a ł a u to m a ty o z n l e , " e t a t o w e " z a ś m ia ły n ib y p o z o s t a ć , a n a praw dę s k a z a n e b y ły n a pow olne k o n a n ie i w e w n ętrzn y r o z k ł a d . Po
wodem te g o z a ś b y ło t o , i ż n i e w o ln o b y ło p rzyjm ow ać do zakonów
nowyoh o s ó b . Na s k u t e k te g o tz w . " k l a s z t o r y e ta t o w e " n ie m a l
w s z y s tk i e z e o z ę ły p o d u p a d a ć i z m ałym i w y ją tk a m i z w y ro d n ia ły p ra w ie z u p e ł n i e . Z d i e c e z j i s a n d o m i e r s k i e j u k az c a r s k i d o t k n ą ł dom inikanów i re f o r m a tó w w S a n d o m ie rz u , re fo rm a tó w w R y tw ia n a c h , p i ja r ó w w R adom iu, f r a n c is z k a n ó w w Z a w ic h o ś c ie , b e rn a rd y n ó w w O p a to w ie , re f o r m a tó w w S o lc u i b e rn a rd y n ó w w’ R adom iu. W dwu o s t a t n i c h p rz y p a d k a o h powodem k a s a t y b y ła " b u n to w n ic z a " d z i a ł a l n o ś ć z a k o n n ik ó w .
Z b io ry b i b l i o t e c z n e ty c h sk a so w a n y ch k l a s z t o r ó w będąoe św iad ectw em w y s o k ie j k u l t u r y k s i ą ż k i w zak o n ao h u l e g ł y w ogrom n e j w i ę k s z o ś c i r o z p r o s z e n i u i t y l k o n i e w i e l k a i o h c z ę ś ć t r a f i ł a do B i b l i o t e k i S em in ariu m Duohownego w S a n d o m ie rz u . Wobec bowiem o p i n i i r z ą d u K r ó le s tw a , i ż n i o god nego w n i c h s i ę n i e z n a j d u j e , w ła d z e c a r s k i e z e z w o li ły n a s k o n c e n tr o w a n ie i o h w k l a s z t o r a o h n i e p o d le g a ją o y o h k a s a o i e , p o z o s ta w i e n ie n a r a z i e n a m ie js o u , o i l e p r z y k l a s z t o r z e i s t n i a ł z a k ła d naukowy, lu b p r z e z n a o z e n i e d l a i n n e j p la o ó w k i, w tym p r z y p a d k u d l a w sp o m n ia n e j b i b l i o t e k i . D z ię k i tem u , B i b l i o t e k a S e m in a riu m j e s t jednym z n a j z a s o b n i e j
s z y c h k s ię g o z b io r ó w n a t e r e n i e K ie le o o z y z n y , l i o z y bowiem o k o ło 60 000 w olum inów , w tym o k o ło 20 000 s t a r y o h d ruków , 2 500 i n k u - n a b u łó w i 2 000 rę k o p is ó w 8
J a k i e w ięo ź r ó d ł a do d z ie jó w k s i ą ż k i możną w n i e j z n a le ź ć ? Co z te g o z a k r e s u k r y j ą mury t e j p la o ó w k i? Oto p y t a n i a , n a k t ó r e sp ró b u je m y o d p o w ie d z ie ć w n i n i e j s z y m a r t y k u l e .
Zanim p r z e jd z ie m y do a n a l i z y s z c z e g ó ło w e j ź r ó d e ł , zwróćmy uwagę n a d z i e j e S em in a riu m i z w ią z a n e j z nim b i b l i o t e k i , gdyż one b y ły o z y n n ik ie m w arun k u jąo ym w a r t o ś ć t r e ś c i o w ą z b i o r u . Powo
ł a n i e do ż y o i a s z k o ły duohow nej w S a n d o m ie rz u j e s t z a s ł u g ą o r g a n i z a t o r a d i e o e z j i b i s k u p a Adama P r o s p e r a B u r z y ń s k ie g o , k tó r y d n i a 7 l i s t o p a d a 1820 r . o tw o r z y ł t ę p la o ó w k ę , aby " d a ć s p o ł e c z e ń s tw u d o b ry c h i ś w i a t ł y o h k a p ła n ó w " ^ . Na p o m ie s z o z e n ie d l a alumnów i k s i ę ż y p r o f e s o r ó w w y z n a o z y ł b is k u p gmaoh k s ię ż y em ery tów s t o j ą c y p r z y u l i o y Panny M a r i i . Od samego p o o z ą tk u i s t n i e n i a u o z e l n i zarów no w ła d z e d i e c e z j a l n e , j a k i K o m isja Rządowa Wyznań R e l i g l j n y o h i O ś w ie o e n ia P u b lic z n e g o s t a r a ł y s i ę o w y p o s a ż e n ie
J e j w o d p o w ie d n i k s i ę g o z b i ó r . Spraw ę t ę r z ą d z w ią z a ł z k w e s tią
l i k w i d a c j i w 1819 r . ( a n a s t ę p n i e w 1864 r . ) k s ię g o z b io r ó w p o -
k l a s z t o r n y o h . M i n i s t e r S .P o t o c k i j a k o p r e z e s D e p u t a o j i do Spraw
Z a w ie sz o n y c h I n s t y t u t ó w Duohownyoh p r z e z n a o z y ł d l a n i e j k s i ą ż
k i ze sk aso w an y o h w 1819 r . k l a s z t o r ó w z t e r e n u d i e o e z j i s a n d o
m i e r s k i e j . N ie w iadom o, w ja k im s t o p n i u w ła d z e S em in ariu m s k o -
91
r z y s t a ł y z t e j m o ż liw o ś c i. P ra w d o p o d o b n ie w m in im aln y m , ja k k o l w i e k b is k u p z g o d n ie z r e s k r y p te m rządow ym w y z n a c z y ł 3 s i e r p n i a 1820 r . s z e ś c i u k o m is a rz y d u cho w n ych , k t ó r z y m i e l i z a o p ie k o w a ć s i ę p o z o s ta w io n y m i w k l a s z t o r a c h k s i ę g o z b i o r a m i . W niosek t a k i w y c ią g n ą ć można a n a l i z u j ą c w i e lk o ś ć zg ro m ad zo n eg o w S em iriarium k s i ę g o z b i o r u . W ko ń cu p i e r w s z e j połow y u b i e g ł e g o w ie k u b i b l i o t e k a l i c z y ł a z a le d w ie 2 000 d z i e ł . Tym czasem , j a k w y n ik a z p ism a S .P o t o c k ie g o z d n i a 19 l i p c a 1 8 2 0 r . , w k l a s z t o r z e n a Św iętym K rz y ż u b y ło 1 905 w olum inów , w 7/ąohooku 1 8 0 5 , w S u le jo w ie 9 3 2 , S a n d o m ie rz u 1 9 6 , S i e c i e c h o w i e , K o p rzy w n icy i R y tw ia n a c h l i c z b a p o z o s ta w io n y c h k s i ą - ż e k n i e b y ł a u s t a l o n a *1 o . W k s i ę g o z b i o r a c h sk a so w a n y ch wówczas k l a s z t o r ó w p o z o s ta w a ło o k o ło 7 t y s i ę c y k s i ą ż e k ,d o b i b l i o t e k i tym c z a se m w p ły n ę ła n i e w i e l k a i c h c z ę ś ć . Być m oże, p o z o s ta w io n e w k l a s z t o r a c h k s i ą ż k i d o k ł a d n i e p r z e j r z a n e p r z e z S .B .L in d e g o , k t ó r y zajm o w ał s i ę n im i z r a m i e n i a K o m is ji R ządow ej Wyznań Re l i g i J - ny o h i O ś w ie c e n ia P u b l i c z n e g o , n i e p r z e d s t a w i a ł y w i ę k s z e j w a r t o ś c i . P o tw ie r d z e n ie m te g o z d a j e s i ę być a p e l w ła d z d i e c ę z j a l n y o h s k ie ro w a n y do p ro b o s z c z ó w , a ż e b y o f i a r o w a l i sw o je k s i ą ż k i n a p o t r z e b y s z k o ł y .
W r o k u 1863 p o ż a r s t r a w i ł o z ę ś ć gmaohu w ra z ze z n a jd u ją c y m i s i ę w nim k s ią ż k a m i . P o z o s t a ł a j e d y n i e d r o b n a c z ę ś ć w l i o z b i e 171 w olum inów z n a j d u j ą c a s i ę w m ie s z k a n iu r e g e n s a . T a o c a l a ł a o z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u s ta n o w ią o a z a w ią z e k o b e c n e j b i b l i o t e k i t y l k o w n i e w ie lk im s t o p n i u s ta n o w ić może ź r ó d ł o do d z ie jó w z b io ró w k l a s z t o r n y c h , tym b a r d z i e j i ż w ś ró d zach ow anyoh k s i ą ż e k s ą zapew ne d z i e ł a o i n n e j p r o w e n l e n o j i . W krótoe b i b l i o t e k a p o w ię k s z y ła s i ę , d z i ę k i darom s p o łe o z e ń s tw a ( m . i n . d z i ę k i d a ro w i A n to n ie g o Z w o liń s k ie g o )
isk ła d k o m zeb ran y m w r e d a k o j i " P r z e g l ą d u K a t o l i c k i e g o " w w y s o k o ś c i 733- z ł i 10 g r , z a k t ó r e z a k u p io n o p o d r ę o z n i k i n ie z b ę d n e d l a . alum nów . K s i ę g o z b i ó r r o z r ó s ł s i ę je d n a k d o p i e r o w ów ozas, gdy w łą cz o n o doń z b i o r y k l a s z t o r ó w sk a so w a n y c h w 1866 r o k u . W p ły n ęły t u w te d y : c z ę ś ć b i b l i o t e k i p i j a r ó w z R adom ia, f r a n c is z k a n ó w z Z aw i-
o h o s t a i S m a rd z e w io , r e f o r m a tó w z S o l c a , R y tw ia n i S a n d o m ie rz a , b e rn a rd y n ó w z K azanow a, O patow a i R adom ia, f i l i p i n ó w ze S tu d z ia n n y , do m in ik an ó w z S a n d o m ie rz a , d em ery tów z Ł y s e j Góry i b e n e d y k ty n e k z S a n d o m ie r z a .
K s i ę g o z b i ó r S e m in a riu m Duchownego w S a n d o m ie rz u z t y c h w z g lę
dów s ta n o w i podstaw ow e ź r ó d ł o do d z ie jó w b i b l i o t e k k l a s z t o r n y c h
z t e r e n u d i e c e z j i , do a n a l i z y i o h Zasobów b i b l i o t e o z n y o h , w a r t o ś o i
zg ro m ad zo n eg o z b i o r u , s t o p n i a o p r a c o w a n ia i w y k o r z y s t a n i a , a ta k ż e
p r o w e n i e n c j i . R zecz j a s n a , k s ię g o z b io r y w łączo n e do b i b l i o t e k i s e m in a r y jn e j b y ły ju ż t y lk o r e s z t k a m i w s p a n ia ły c h o n g iś k s ię g o z b io ró w . D la p r z y k ła d u w a rto o d n o to w ać, że z b i b l i o t e k i b e r n a r d y nów z Opatowa l i o z ą c e j j e s z c z e w X V III w ieku o k o ło 1 50 0, a
w 1866 r o k u 1 004 w olum iny w p ły n ę ło ty lk o 196 d z i e ł , z b i b l i o t e k i w S o lc u p o s i a d a j ą c e j w 1801 ro k u 1 882 p o z y c je p r z e j ę t o t y l k o 847 k s i ą ż e k , z b i b l i o t e k i re fo rm a tó w w S an d o m ierzu l i c z ą c e j w 1838 r o k u 3 213 d z i e ł ty lk o 9 2 0 , p o d o b n ie z in n y c h k l a s z t o r ó w . Bez d o k ła d n e j a n a l i z y poró w naw czej tru d n o o d p o w ie d z ie ć , czy w łą - o zon a do S em inarium o z ę ś ć z b i o r u s ta n o w ił a p o w a ż n ie js z ą w a r to ś ć naukow ą, a z a g in io n e d z i e ł a s ta n o w iły l i t y l k o w a r to ś ć użytkow ą d l a d u s z p a s t e r s t w a . P r z y p u s z c z a ć je d n a k n a l e ż y , że znaczny p r o - o e n t z b io ró w ro z p r o s z o n y o h s ta n o w iły in k u n a b u ły i d r u k i XVI i X V II-w ie c z n e . W niosek t a k i można w ysnuć po b liż s z y m z a p o z n a n iu
s i ę z l i s t a m i S .B .L in d e g o 1 po p r z e a n a liz o w a n iu k a ta lo g ó w b i b l i o te c z n y c h , k t ó r e w w ię k s z o ś c i zaohow ały s i ę w a n a liz o w a n e j t u b i b - l i o t e o e .
W sum ie do B i b l i o t e k i S em in arium Duohownego w w yniku t e j a k - o j i w p ły n ę ło ponad 10 000 p o z y c j i 12 , w tym:
430 w o l.
655 w o l.
957 w o l.
847 w o l.
726 w o l.
692 w o l.
160 w o l.
92 w o l.
128 w o l.
1 660 w o l.
776 w o l.
w łą c z o n y c h 2
1 z b i b l i o t e k i p ija r ó w r a d o m s k ic h
z b i b l i o t e k i b ern ard y n ó w ra d o m s k io h z b i b l i o t e k i f i l i p i n ó w ze S tu d z ia n n y z b i b l i o t e k i re fo rm a tó w z S o lc a
z b i b l i o t e k i f r a n o is z k a n ó w ze Sm ardzewio z b i b l i o t e k i b ern a rd y n ó w z Kazanowa z b i b l i o t e k i f ra n c is z k a n ó w z Z a w ic h o s ta z b i b l i o t e k i f r a n c is z k a n ó w z R y tw ian , z b i b l i o t e k i b e n e d y k ty n e k z S an d o m ierza z b i b l i o t e k i re fo rm a tó w z S a n d o m ie rza z b i b l i o t e k i dem erytów z Ł y s e j Góry
J u ż t e dane d o ty o z ą o e l io z b y k s ią ż e k w łąo zo n y o h do k s i ę g o z b i o r u S em inarium Duohownego w S an d o m ie rzu d a ją w y o b ra ż e n ie o w i e l k o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h k s ię g o z b io ró w . D a ls z e p ra o e a n a l i t y o z - ne po zw o lą o k r e ś l i ć w a r to ś ć p o s z c z e g ó ln y c h z b io ró w k l a s z t o r n y o h , s c h a r a k te r y z o w a ć j e od s tr o n y f o r m a l n e j , o k r e ś l i ć p r o w e n ie n o ję , s t o p i e ń o p ra o o w a n ia i z a b e z p i e c z e n i a . J e s t to je d n a k m ożliw e do
p i e r o w ów ozas, gdy w y d z i e li s i ę z o g ó ln eg o k s ię g o z b i o r u t ę g ru p ę rę k o p is ó w i druków , k t ó r e p o c h o d z ą z o k r e ś l o n e j b i b l i o t e k i i pod
d a s z c z e g ó ło w e j a n a l i z i e . R zecz j a s n a , w y d z ie le n ie p o z y o ji wymaga
w i e lu żmudnyoh p o sz u k iw a ń , ja k o że k s ią ż e k z p o s z c z e g ó ln y c h k s i ę -
93
g o z b io ró w k l a s z t o r n y o h n i e o b e jm o w a n o -o d rę b n y m i s p is a m i» a w k a
t a l o g u b i b l i o t e c z n y m n i e z a z n a c z a n o p r o w e n i e n c j i .
Do t e g o o e l u pomocne b y ć mogą s p i s y k s i ą ż e k z n a jd tiją o y c h , s i ę w b i b l i o t e k a c h p o s z c z e g ó ln y c h k l a s z t o r ó w . I n w e n ta r z e t e s p o r z ą
dzone z o s t a ł y w b a r d z o . z ró ż n ic o w a n y sp o só b i p o c h o d z ą z r ó ż n y o h l a t . W ię k s z o ś ć s p o ś r ó d n i o h s p o r z ą d z o n a z o s t a ł a po k a s a o i e z a k o nów, t j . po r o k u 1 8 6 4 , p r z e z w y z n a c z o n y ch do te g o o e l u k o m is a r z y . W ie le k l a s z t o r ó w 'n i e p o s i a d a ł o bowiem k a ta lo g ó w w o g ó l e . S p o ś ró d
k l a s z t o r ó w , k t ó r y o h z b i o r y w p ły n ę ły do o m aw ian ej t u b i b l i o t e k i , t y l k o r e f o r m a o l z S o l c a i d o m in ik a n ie z K lim o n to w a z a p r o w a d z i l i i n w e n ta r z e b i b l i o t e c z n e w p o c z ą t k a c h XIX w ie k u . B ra k in w e n ta r z y w i n n y o h k l a s z t o r a o h s ta n o w i jaw ne p r z e k r o c z e n i e u s ta w z a k o n n y c h d o ty o z ą o y o h t w o r z e n i a i u r z ą d z a n i a b i b l i o t e k . O dpow iednie bowiem p r z e p i s y o ż y c i u zakonnym p o c z ą tk o w o o g ó ln e , s to p n io w o r o z s z e r z a n e , d o s z ły w n i e k t ó r y o h z a k o n a c h do d ro b ia z g o w e g o o m ó w ien ia w s z y s t k i e g o , oo z b i b l i o t e k ą m ia ło z w ią z e k . T ak b y ło z k o n B ty tu -
o ja m i o b i b l l o t e k a o h r e f o r m a tó w , f r a n c is z k a n ó w , p a u lin ó w , k a n o n i
ków r e g u l a r n y o h i p i j a r ó w . N a j s z c z e g ó ło w ie j zajm o w ały s i ę b i b l i o te k a m i k o n s t y t u c j e b e rn a rd y n ó w , u k tó r y o h k a ż d a p r o w i n c j a ‘o d d z i e l n i e d l a s i e b i e takow e d r u k o w a ła . Wyrazem t r o s k i o z b io r y b i b l i o t e c z n e b y ły k a ry z a p r z e k r o o z e n i e k o n s t y t u c j i z a k o n n y o h , p r z e d e w s z y s tk im z a t o , co pow odow ało lu b spowodować m ogło u s z c z e r b e k w z b i o r a c h b i b l i o t e o z n y o h . U p i j a r ó w i b e rn a rd y n ó w z a p o ż y o z a n ie k s i ą ż e k i w y n o s z e n ie i o h p o z a k l a s z t o r lu b p o z w a la n ie n a t o g r o z i ł a k a r a e k s k o m u n ik i o r a z p o z b a w ie n ie g ł o s u o zy nnego lu b b i e r n eg o . Podobne k a ry g r o z i ł y z a s p rz e d a w a n ie k s i ą ż e k ozy n a w e t i o h b r a n i e z b i b l i o t e k i b e z p o z w o le n ia p r z e ło ż o n e g o u r e f o r m a tó w
i d o m in ik a n ó w . P o tw ie r d z e n ie m p ow y ższeg o s ą d u o b r a k u i n w e n ta r z y i b l i o t e o z n y o h s ą p r o t o k o ł y p o l u s t r a o y j n e p o s z o z e g ó ln y o h k l a s z t o ró w , w k t ó r y o h n i e j e d n o k r o t n i e spoty k am y z a l e o e n i a d o ty o z ą o e z a ł o ż e n i a k s i ą g in w e n ta r z o w y c h . P r o w i n c j a ł J a c e k Ł u b ie ń s k i n p . w i - z y t u j ą o w r o k u 1706 k l a s z t o r do m in ikan ów w K lim o n to w ie z a l e c i ł p r z e o r o w i A tan azem u O le s z k o w io z o w i s p o r z ą d z e n ie no w ej k s i ą ż k i i
s p i s a n i e w n i e j s p r z ę t u k o ś o ie l n e g o Być m oże, i ż zachow any w B i b l i o t e o e S e m in a riu m Duchownego w S a n d o m ie rz u k a t a l o g k s i ą ż e k
z n a jd u j ą o y o h s i ę w b i b l i o t e c e r e f o r m a tó w w S o lo u n a d W is łą pow s
t a ł n a podobne z a l e o e n i e . I n w e n t a r z t e n p o w s t a ł w o z e rw o u 1801 r o
ku i s p o rz ą d z o n y z o s t a ł p r z e z M a k s y m ilia n a S k u p n ie w io z a
C a ło ś ć z b i o r u p o d z i e l i ł on n a 26 d z ia łó w o z n a o z o n y o h dużym i l i t e
r a m i a l f a b e t u ł a o i ń s k i e g o . Zapewne p o d z i a ł ów o d p o w ia d a ł u s t a w i e -
n i u k s i ą ż e k n a p ó łk a c h lu b t e ż w s z a f a o h b i b l i o t e c z n y o h . Na p ie rw sz y m m ie js c u w y o d rę b n io n o w I n w e n ta r z u Pism o ś w i ę t e , d a l e j
s z ł y p ism a o jcó w K o ś c i o ł a , d z i e ł a z z a k r e s u k a te o h iz m u m o ra ln e g o . I n w e n ta r z zam ykały k s i ą ż k i z a k a z a n e . K s i ą ż k i w p o s z o z e g ó ln y o h d z i a ł a c h u ło ż o n e b y ły a l f a b e t y o z n i e , w ed łu g n a z w is k a u to ró w lu b t y tu ł ó w w p rz y p a d k u d z i e ł anonim ow ych. B ra k je d n a k w i n w e n ta r z u p o z o s t a ł y c h d a n y c h n ie z b ę d n y c h do z i d e n t y f i k o w a n i a d z i e ł a , a w ięo m i e j s c a i r o k u w y d a n ia . Mimo t y c h b rak ó w , można o k r e ś l i ć c h a r a k t e r zg ro m adzon eg o p r z e z r e f o r m a tó w s o l e c k i c h k s ię g o z b i o r u * B ib l i o t e k a t a l i c z y ł a , j a k w y n ik a ż i n w e n t a r z a , i 739 d z i e ł w j ę z y k a c h p o ls k im , ł a c i ń s k i m , n ie m ie c k im i f r a n o u s k im i m ia ła c h a r a k t e r z b i o r u k o ś c i e l n e g o . Z a ry so w u je s i ę w nim w y ra ź n a p rz e w a g a wy
dań P is m a ś w i ę t e g o , d z i e ł z z a k r e s u f i l o z o f i i , t e o l o g i i m o r a l n e j , k a te o h e z y , h i s t o r i i K o ś o i o ła i t p . N ie z n a c z n y p r o c e n t s ta n o w ił y w nim d z i e ł a ś w ie o k le z z a k r e s u p o l i t y k i , h i s t o r i i i m edycyny.
Wśród d z i e ł h i s t o r y o z n y o h (w d z i a l e H - H i s t o r y c y , p o l i t y o y ) . z n a jd u je m y m .in . " K ro n ik ę p o l s k ą " M .B i e ls k i e g o , "K oronę p o l s k ą "
K .N i e s i e o k i e g o , " D z ie je K r ó l e s t w a S z w e d z k ie g o " W .B .S k r z e tu s k le g o ,
" D z ie je K r ó le s tw a P o l s k i e g o " F .A .S c h m id ta w p r z e k ł a d z i e J . C h . A l - b e r t r a n d i e g o .
D la u ł a t w i e n i a k o r z y s t a n i a z i n w e n t a r z a z a o p a tr z o n o go
wk a
t a l o g , w k tó ry m w u k ł a d z i e a lf a b e ty o z n y m podano w s z y s tk i e p o z y o je u w z g lę d n ia ją o d z i a ł o r a z n u m e r, pod - k tó r y d a n a k s i ą ż k a w p is a n a z o s t a ł a do k a t a l o g u , n p . P .S k a r g a - K a z a n ia - E , p o z .1 - ,2 .
’ Z p i e r w s z e j połow y XIX w ie k u p o o h o d z ą t e ż s p i s y dwóoh k l a s z to ró w s a n d o m ie r s k ic h : b e n e d y k ty n e k z 1837 i r e f o r m a tó w z 18 3 8 r o k u . I n w e n ta r z e t e , j a k k o l w i e k p o w s ta ły w o k r e s i e , k ie d y k l a s z t o - - rom n i e g r o z i ł y ż a d n e r e s t r y k o j e , s ą b a rd z o p o b i e ż n e , s k ró o o n e i n i e d o k ł a d n e . W w i e l u p r z y p a d k a c h t y t u ł y u tw o rz o n e z o s t a ł y p r z e z a u t o r a s p i s u . Z d a rz a s i ę , że t y t u ł n i e j e s t w ym ien io n y w o g ó l e , z a s t ą p i o n o go w ów czas n a z w is k ie m a u t o r a . N ie rz a d k o o p i s y s ą t a k l a k o n i c z n e , że n a i o h p o d s ta w ie n ie p o d o b n a z id e n t y f i k o w a ć d z i e ł o , z n a jd u je m y bowiem o p i s y ty p u : " J u b i l e u s z " , " P r z e s t r o g a " , " L i b r i M e d io i” , " L e k a r s k a " , " K s ią ż k a f r a n c u s k a " , " K s ią ż k a ł a o i ń s k a " . N i
g d z ie n i e z a z n a c z o n o m i e j s c a a n i r o k u w y d a n ia k s i ą ż e k . N ie z d a - ; r z a s i ę t e ż , aby t y t u ł w y s tę p o w a ł ł ą c z n i e z n a z w isk ie m a u t o r a i o d w r o tn ie - n a z w isk o a u t o r a o b o k t y t u ł u . Ceohy in d y w id u a ln e po
s z o z e g ó ln y o h d z i e ł z a z n a c z a n o t y l k o w p r z y p a d k a o h o k r e ś l a n i a . r ę
k o p isó w i t o p ra w d o p o d o b n ie w sp o s ó b n i e z a m i e r z o n y , n p . b u d u ją o .
t y t u ł d l a o k r e ś l o n e j k s i ą ż k i ( " R e k o lle k y e p i s a n e " , " R o z m y ś la n ia
9?
p i s a n e ” ) . N a p o d s t a w i e t a k s p o r z ą d z o n y c h i n w e n t a r z y m o ż n a j e d y n i e o k r e ś l i ć s t a n i l o ś c i o w y z b i o r u , d o k o n a ć a n a l i z y u k ł a d u k s i ą ż e k n a p ó ł k a c h , g d y ż u k ł a d d z i a ł ó w w i n w e n t a r z u o d p o w i a d a ł u k ł a d o w i k s i ą ż e k w b i b l i o t e c e . 7 I n w e n t a r z a b e n e d y k t y n e k , b ę d ą c e g o p o d s t a wowym i j e d y n y m d o k u m e n t e m i n f o r m u j ą c y m o z a w a r t o ś c i b i b l i o t e k i t e g o k l a s z t o r u , w y n i k a , i ż p o s i a d a ł y o n e dw a o d r ę b n e z b i o r y i
1 ) J i i b l i o t e k ę p o s p o l i t ą g ó r n ą p r z e z n a c z o n ą d l a z a k o n n i o ( z a w i e r a j ą c ą 1 5 5 6 ’ w o l u m i n ó w ) ,
2 ) b i b l i o t e k ę " p r z e ł o ż e ń s k ą " p r z e z n a o z o n ą d l a k s i e n i ( l i c z ą c ą 7 2 w o l ) .
Każdy z ty c h dwu z b io ró w m ia ł sw ój z n a k b i b l i o t e o z n y , n a k t ó r y s k ł a d a ł s i ę k o l o r ( o z a r n y , b i a ł y lu b o z e rw o n y ), l i t e r a a l f a b e t u ł a o l ś s k i e g o i num er p o rz ą d k o w y . L i t e r y a l f a b e t u ł a o i ó s k i e - go n a s t ę p u j ą c e po s o b ie w k o l e j n o ś c i a l f a b e t y c z n e j o d p o w ia d a ły 24 d z ia ło m , n a k t ó r e p o d z ie l o n y z o s t a ł k s i ę g o z b i ó r . N a j l i c z n i e j s z ą g ru p ą k s i ą ż e k p r z y p i s a n o do t y t u ł u " k s i ą ż k i w r ó ż n y c h m a te r i a c h duohow nych" w y s tę p u ją o e g o w i n w e n ta r z u a ż 13 r a z y i ob ejm u j ą c e g o ł ą o z n i e 678 p o z y o ji.. L ic z n ą g ru p ę s ta n o w ią t e ż k s i ą ż k i w p is a n e do d z i a ł u "Żyw oty ś w i ę t y c h " - 163 w o lu m in y . S p i s z a w a rty w .i n w e n t a r z u n i e o d p o w ia d a ł w r z e o z y w i s t o ś o i l i c z b i e k s i ą ż e k b ę
d ą c y c h w p o s i a d a n i u b e n e d y k ty n e k . P o z a r e j e s t r e m , j a k w y n ik a z i n f o r m a o j i z a m ie s z c z o n e j n a s t r o n i e 29 i n w e n t a r z a , z n a l a z ł o s i ę bowiem " w i e l e s z p a r g a łó w s t a r y o h b r e w ia r z y , k s i ą ż e o z e k r ó ż n y o h w s z a f a c h n a k o r y t a r z u z n a y d u ją o y o h s i ę " . Z b r a k u p o d s ta w ź r ó d ł o -
’• wyoh t r u d n o o k r e ś l i ć , j a k i e p rz y c z y n y z ł o ż y ł y s i ę n a n i e p e ł n ą i n w e n t a r y z a c j ę z b io r ó w . Być m oże, i ż u znano j e z a z b y t z n is z o z o n e
im ało p r z y d a t n e .
N a d m ie n ić w a r t o , że. J a k p o d a je W .W ójcik , w 1874 r . dokonano ponow nego s p i s u k s i ą g . B i b l i o t e k a l i c z y ł a wów ozas j u ż t y l k o 879 p o z y o j i , w tym 142 d r u k i z XVI w. i 5 In k u n a b u łó w . W ynika s t ą d , że l i o z b a k s i ą ż e k w c i ą g u n i e s p e ł n a 37 l a t z m n i e j s z y ł a s i ę o 751 p o z y o j i , t j . b ez m a ła o p o ło w ę . Do B i b l i o t e k i S e m in a riu m w p ły n ę ło z t e j l i o z b y z a le d w ie 128 p o z y o j i , w tym 5 r ę k o p is ó w i 123 d r u k i .
P o d o b n ie d z i a ł o s i ę z b i b l i o t e k ą r e f o r m a tó w , s ta n o w ią c ą J e d e n z e e n n l e j s z y o h k s ię g o z b io r ó w s a n d o m ie r s k io h . Nio d z iw n e g o , ż e S .B .L in d e , p r z e b y w a ją c w tym m ie ś c ie w 1819 r . , " n i e m ógł p r z e n i e ś ć n a s o b i e , ż e b y im ( r e f o rm a to m ) n i e z ło ż y ć swego u s z a n o w a n ia " " T r z e b a b y ło by ć b a rd z o skrom nym , bo mi z a r a z w y je ż
d ż a l i z P ro s p e re m (b is k u p e m s a n d o m ie rs k im - B u r z y ń s k im ) ,. w z ią łe m
z a te m - p i s a ł do m in . P o to o k ie g o t y l k o k s i ą ż e k i m is o e la n e ó w 5 "
O l i c z b i e k s i ą ż e k z n a j d u j ą c y c h s i ę w b i b l i o t e o e r e f o r m a tó w mówić m ożna n a p o d s ta w ie zaohow anyoh w B i b l i o t e c e S e m in a riu m n a s t ę p u j ą c y c h i n w e n ta r z y b i b l i o t e c z n y c h
1 . Tn S a n o tis s im o nom ine X r-ti I n v e n t a r i u m B i b l i o t h e c a e C on- v e n t u s S a n d o m i r i e n s i s P a tru m R e fo rm a to ru m C o n s o r ip tu m p o s t R e s -
t a u r a t i o n e m e ju s d ę m A .D . i 8 3 8 . »
2 . Wykaz B i b l i o t e k i k o ś c i e l n e j i k l a s z t o r n e j Ojców R e fo rm a tów w m ie ś c ie S a n d o m ie rz u .
3 . B i b l i o t e k a p o r e f o r m a o k a w S a n d o m ie rz u .
4 . I n w e n ta r z k s i ą ż e k p o c h o d z ą c y c h z b i b l i o t e k i r e f p r m a o - k i e j .
P ie r w s z y z t y o h i n w e n ta r z y p o p rz e d z o n y j e s t " i n f o r m a c j ą d l a o j c a b i b l i o t e k a r z a ” , w k t ó r e j c z y ta m y :
1 . P rz y p o m in a s i ę k a ry e k s k o m u n ik p a p ie ż y p r z e c iw k o n i s z - oząoym i z a b ie r a j ą c y m k s i ą ż k i z b i b l i o t e k k o n w e n tu a ln y c h .
2* O jo ie o b i b l i o t e k a r z n ig d y nik om u k l u o z a od b i b l i o t e k i n i e c h n i e p o w i e r z a , l e c z sam w ł a s n o r ę c z n i e , j e ż e l i z a c h o d z i p o t r z e b a , d o s t a r o z y k s i ą ż k i , k t ó r e z a n o t u j e n a k a r o i e do t e g o p r z e z n a c z o n e j .
3 . K to z a ś w y z b y łb y 3 i ę k t ó r e j ś ze w sp om niany o h k s i ą ż e k , tym samym w p a d łb y w e k sk o m u n ik ę z a re z e rw o w a n ą O jo u M i n i s t r o w i .
4 . O p ie k u n b i b l i o t e k i o b o w ią z a n y b ę d z ie m ieć i n w e n t a r z w s z y s t k i c h k s i ą ż e k , k t ó r e z n a j d u j ą s i ę w b i b l i o t e o e i u m ie ś o iS n o t a t k ę d o k ła d n ą , komu j a k ą k s i ą ż k ę o d d a ł do u ż y tk u i do k o ń o a r o k u o d e b r a ć k s i ą ż k ę i do b i b l i o t e k i o d n i e ś ć .
5 . W s z y s tk ie k s i ą ż k i po zm arłym z a k o n n ik u p r z e z n a c z a s i ę do b i b l i o t e k i m ie js c o w e j .
G d z ie t a k ż e z a b r a n i a s i ę o d d a w a n ia k o m u k o lw iek k l u o z a i z a - l e o a s i ę d o k ła d n e o d n o to w a n ie k s i ą ż e k p o ż y o z o n y o h do u ż y tk u n a p r z e c i ą g r o k u .
6 . Bez w y ra ź n e g o z e z w o le n i a O jc a M i n i s t r a P r o w in c jo n a ln e g o n a w e t n a k r ó t k i o z a s p o z a k o n w e n t n i e w olno n ik o m u k s i ą ż e k wypo
ż y c z a ć .
7 . J e ż e l i j a k i e ś k s i ą ż k i p r z y b y ł y , O jo ie o b i b l i o t e k a r z o b o w ią z a n y j e s t owe numerem i l i t e r ą w ła s n ą o z n a c z y ć , u m ie ś c ić w b i b l i o t e o e i w obydwu i n w e n t a r z a c h o d n o to w a ć .
I n f o r m a c j a t a d o s k o n a le o d d a je s t o s u n e k r e f o r m a tó w do k s i ą
ż k i , w s k a z u je n a d o c e n i a n i e j e j w a r t o ś c i p r z e z z a k o n . Nio
t e ż d z iw n e g o , że k a ż d a k s i ą ż k a p o o h o d z ą o a z t e j b i b l i o t e k i o p a
t r z o n a j e s t n o t k ą p r o w e n ie n o y jn ą : " P ro B i b l i o t h e c a C o n v e n tu s
97
S a n d o m L rle n s ls S .F r a n c L s n i " . w i n w e n ta r z a c h w y o d rę b n io n o w y ra ź n ie t r z y k s i ę g o z b i o r y m ie s z c z ą c e s i ę w o d d z ie l n y c h p o m ie s z c z e n ia c h k l a e z t o r n y c h :
a ) b i b l i o t e k ę k o ś c i e l n ą z a w i e r a j ą c ą d z i e ł a s łu ż ą o e do o d p r a w i a n i a n a b o ż e iis tw i m o d litw ( m s z a ły , p s a ł t e r z e , b r e w i a r z e , r y t u a ł y ) ,
b ) b i b l i o t e k ę k l a s z t o r n ą ( g łó w n ą ) ,
o ) b i b l i o t e k ę z n a j d u j ą c ą s i ę w r e f e k t a r z u .
O d tw o rz e n ie z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j z b io ró w b i b l i o t e k i t e j
j e s t d z i ś n ie m a l n ie m o ż liw e . I n w e n ta r z e bowiem - p ie r w s z y z 18 38 r . , d r u g i - z 5 w r z e ś n i a 1858 r . ( s p o r z ą d z o n y zapew ne n i e c o w c z e ś n i e j ) , z uw agi n a o g ó ln ik o w e o p i s y , na to n ie p o z w a l a j ą . D o p ie ro k a t a l o g b i b l i o t e k i p o r e f o r m a o k t e j , a w ięc s p o rz ą d z o n y po r o k u 1864 z a w i e r a s z o z e g ó ło w s z e d an e b i b l i o g r a f i c z n e (n a z w is k o a u t o r a , t y t u ł d z i e ł a , m ie js c e w y d a n ia , r o k w y d a n ia , f o r m a t , r o d z a j o p r a w y ). I n w e n ta r z t e n s p o rz ą d z o n y z o s t a ł J e d n a k d o p i e r o w ów czas,
k ie d y z n a c z n a c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u u l e g ł a j u ż r o z p r o s z e n i u . W edług i n w e n t a r z a z 1838 r o k u , b i b l i o t e k a l i c z y ł a 3 247 d z i e ł , w r o k u 1 8 5 8 j u ż t y l k o 2 8 0 9 , z a ś po k a s a c i e zak o n u 908 p o z y o j i , k t ó r e w łą c z o n e z o s t a ł y do B i b l i o t e k i S e m in a riu m . Ogromna w ię o c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u p ra w ie w y łą o z n le t r e ś o l r e l i g i j n e j ( n a j o b f i t s z y z b i ó r te o lo g ó w i k a n o n is tó w , j a k r ó w n ie ż m isty k ó w z a k o n n y c h ) u l e g ł a r o z p r o s z e n i u , z a s i l a j ą o k s i ę g o z b i o r y p ry w a tn e b ą d ź b i b l i o t e k i r ó ż n y c h i n s t y t u o j i .
Zauważmy, że ż a d e n z i n w e n ta r z y b i b l i o t e c z n y c h n i e p o c h o d z i z o k r e s u K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o , mimo w y ra ź n y ch z a le o e ń w ła d z , a b y i n w e n ta r z e tak ow e s p o r z ą d z i ć . M i n i s t e r - s p r a w w e w n ę trz n y o h
J a nP a w e ł Ł u s z o z e w s k i i m i n i s t e r s p r a w i e d l i w o ś c i F e l i k s Ł u b i e ń s k i , w z o r u ją c s i ę n a stw orzo n ym w r o k u 1808 ogólnym arch iw um k rajow ym , z a m i e r z a l i w ów czas skom asow ać w s z y s t k i e b i b l i o t e k i k r a jo w e . W stę
pem do ty o h p r a c b y ło z a l e o e n i e , by zakony s p o r z ą d z i ł y i n a d e s ł a ł y k a t a l o g i swyoh b i b l i o t e k i aby n a t e j p o d s ta w ie można b y ło j e s z o z e p r z e d p o łą o z e n ie m z b io ró w b e z t r u d u o d n a le ź ć każde p o s z u kiw ane d z i e ł o . Zakony je d n a k ż e n i e m ia ły d o ś ć l u d z i d l a p r z e p r o w a d z e n ia t a k i e j p r a c y , p o z a tym o d n i o s ł y s i ę do p o l e o e n i a m i n i s
t r a Ł u s z c z e w s k ie g o b a rd z o n i e u f n i e , p rz e o z u w a ją o r y c h ł y zamaoh n a
i o h w ł a s n o ś ć . Z t y o h zapew ne powodów n ie d o s z ło wówozas do o p r a -
o o w a n la k a ta lo g ó w . W ię k sz o ść zao h ow an ych in w e n ta r z y p o o h o d z i
z t y o h powodów z l a t 1 8 5 8 - 1 8 6 6 . Jednym z n i c h j e s t "Wykaz b i b l i o
t e k i k o ś c i e l n e j i n au kow ej Z g ro m a d z e n ia K s ię ż y P i ja r ó w w R ad o -
m iu" 20 . W ynika z n io g o , że w b i b l i o t e c e t e j b y ło z a p is a n y c h 2710 k s i ą ż e k w 3617 tom aoh i 3082 w o lu m in a c h . Był t o w ię c je d e n
z w ię k s z y c h i c e n n i e j s z y c h k s ię g o z b io r ó w k l a s z t o r n y c h . P o d z ie lo n y n a 25 d z ia łó w z a w i e r a ł s z c z e g ó l n i e w ie le d z i e ł z z a k r e s u h i s t o r i i p o w s z e c h n e j i P o l s k i . P o n ie w a ż k l a s z t o r p i j a r ó w r a d o m s k ic h z l i kwidowany z o s t a ł w 1864 r o k u , w r o k potem s p o rz ą d z o n y z o s t a ł
" S p is k s i ą ż e k w b i b l i o t e o e p o p i j a r s k i e j z n a jd u j ą c y c h s i ę " . I n w e n ta r z t e n z a c h o w a ł s i ę w o m aw ia n e j t u b i b l i o t e c e . P o ró w n a n ie dwu ty c h in w e n ta r z y p o z w a la o c e n i ć w a r to ś ć zgrom adzoneg o z b i o r u , co u ł a t w i a j ą n a s t ę p u j ą c e dane b i b l i o g r a f i c z n e : t y t u ł d z i e ł a w ra z z a u to r e m , m ie jsc e m 1 ro k ie m w y d a n ia , uwagi d o ty c z ą c e l i c z b y t o mów i e g z e m p la rz y o r a z opraw y i f o r m a tu . W i n w e n t a r z u b i b l i o t e k i p o p l j a r s k i e j z a p is a n o 2974 p o z y c je ( n ie l i c z ą c 49 t y t u ł ó w c z a s o p is m ) i co n a jm n ie j 3566 e g z e m p la r z y . W ynika z t e g o , że w c i ą g u n i e s p e ł n a o śm iu l a t p r z y b y ły w b i b l i o t e o e 264 p o z y c j e . Do o s t a t n i e j w ię c o h w i l i p i j a r z y d b a l i o w z r o s t swego k s i ę g o z b i o r u , n ie l i c z ą c s i ę z m o ż liw o ś c ią k a s a t y . Ze s z c z e g ó ln ą p i e c z o ł o w i t o ś c i ą g r o m a d z i l i o z a s o p is m a , w śró d k t ó r y c h z n a jd u je m y r o o z n i k i " G a z e ty W a rs z a w s k ie j" z l a t 1 8 2 9 , 1 8 4 2 - 1 8 5 8 , " K o re s p o n d e n ta H an dlo w ego "
z l a t 1 8 4 3 -1 8 5 7 , " K u r i e r a W a rs z a w s k ie g o " z l a t 1 8 2 4 , 1 8 2 7 -1 8 5 8 ,
" P a m i ę tn i k a R e l i g i j n o - M o r a l n e g o " 1 8 4 1 -1 8 6 2 , " B i b l i o t e k i W arszaw s
k i e j " 1 8 4 1 -1 8 6 3 o r a z p a r u c z a s o p is m z a g r a n ic z n y c h .
Równie o e n n y , c h o ć i l o ś c i o w o s k r o m n ie js z y k s i ę g o z b i ó r p o s i a d a l i d e m e ry c i n a Ł y s e j G ó rz e . Ze s p o rz ą d z o n e g o w 1858 r . i n w e n ta - r z a 22 w y n ik a bowiem , że p o s i a d a l i o n i z b i ó r s k ł a d a j ą o y s i ę ze 192 p o z y c j i w 760 e g z e m p la r z a c h . S z c z e g ó ln ie b o g a to r e p r e z e n
to w a n a b y ł a w nim t e o l o g i a . Z n a jd u je m y t u w i e le d z i e ł w ydanych w K o l o n i i , P a r y ż u , W il n ie , R zy m ie, W ie d n iu , W e n e c ji, P o ło c k u , Lwowie, W a rsz a w ie , Ł o w ic z u , W iln ie i in n y oh m .ia s ta o h .
Z r o k u 1860 p o c h o d z i i n w e n t a r z b i b l i o t e k i dom inikanów s a n d o m i e r s k i c h s p o rz ą d z o n y p r z e z F r .E u z e b i u s z a W a rs z a w s k ie g o . O pis k s i ą ż e k z a m ie s z c z o n y c h w tym i n w e n t a r z u j e s t d o ś ć s z c z e g ó ło w y , u w z g lę d n ia bowiem t y t u ł d z i e ł a , n a z w isk o a u t o r a , m ie js c e i r o k w y d a n ia . K s i ą ż k i p o d z ie l o n o w nim n a d z ie w ię ć n a s t ę p u j ą c y c h d z i a łów :
A. S c r i p t u r a S a c r a C o n c o r d a n ti a e e t C o m e n ta r la B i b l i o a e 42 w o l.
B. O p e ra P a tru ra 57 w o l.
C . T h e o l o g ia , s o h o l a s t i o a e t a s c é t i c a 202 w o l.
D. H i s t o r i a E o o l e s i a s t i o a e t p r o f a n a 82 w o l.
99
E . P h i l o s o p h i a 78 w o l.
E . I u s E o c l e s i a s t i o u m e t c i v i l a e 34 w o l.
G. C o n o lo n e s i n L in q u a L a t i n a '164 w o l.
H. C o n o lo n e s i n L in q u a P o l o n i c a 66 w o l.
I . M e d i t a t i o n e s 155 w o l.
Razem 880 w o l.
Z o b l i o z e ń z a w a r t o ś c i z b i o r u w y n ik a , że w b i b l i o t e o e t e j n a 8 8 0 w olum inów , z a le d w ie 45 d z i e ł w ydanyoh z o s t a ł o po 1 8 0 0 r o k u , a w ię c 835 k s i ą ż e k t o s t a r o d r u k i , w tym je d e n i n k u n a b u ł . B y ł t o , j e ż e l i w i e r z y ć S .B .L in d e m u , n i e b a rd z o l i c z n y , l e c z o b f i t u j ą c y w p ię k n e - i d o b re e d y c je o jc ó w K o ś c i o ł a , o s o b liw y , w c a le n i e z a konny k s i ę g o z b i ó r 2 ^ .
Równie c e n n e z b i o r y p o s i a d a l i b e r n a r d y n i w R adom iu i O p a to w i e . Ze " S p is u k B lą ż e k b i b l i o t e k i p o b e r n a r d y ń s k i e j w Radom iu
s p o rz ą d z o n e g o p r z y z a b i e r a n i u i o h do S e m in a riu m S a n d o m ie r s k ie g o 1 8 6 5 " w y n ik a , i ż b i b l i o t e k a l i c z y ł a 14 10 p o z y c j i in w e n ta rz o w y c h w 1673 w o lu m in a c h . W śród t y c h p o z y c j i b y ło :
106 z XV w ie k u , co s ta n o w i 7,5% z b i o r u , 362 z XVI w ie k u , oo s ta n o w i 25,7% z b i o r u , 369 z X V II w ie k u , oo s ta n o w i 26,1% z b i o r u , 311 z X V III w ie k u , oo s ta n o w i 22,0% z b i o r u ,
37 z XIX w ie k u , oo s ta n o w i 2,6% z b i o r u , 14 r ę k o p is ó w - 0,9 9 % .
B i b l i o t e k a t a , p o d o b n ie J a k k s i ę g o z b i ó r b e rn a rd y n ó w w O p a to w ie l i o z ą o y w 1866 r . 100 2 p o z y o je , z a w i e r a ł a s z c z e g ó l n i e w i e le
d z i e ł t e o l o g i c z n y c h , a s c e t y c z n y c h , p s a ł t e r z y , k o m e n ta rz y P ism a ś w i ę t e g o , E w a n g e l i i . Z n a o z n ą c z ę ś ć z b i o r u o p a to w s k ie g o , j a k w y n i- k a z i n w e n t a r z a 26 , s t a n o w i ł y p o d r ę o z n i k i używane zapew ne do n a u k i s z k o ln e j . .
M n ie js z ą w a r t o ś ć p r z e d s t a w i a ł y k s i ę g o z b i o r y f r a n c is z k a n ó w
27 28
w Z a w ic h o ś o ie , r e f o r m a tó w w R y tw ia n a c h i dom inik an ów w K l i m ontow ie 2 ^ . W p i e r w s z e j z w y m ien io n y c h t u b i b l i o t e k , l i c z ą c e j w 1865 r . 1 60 p o z y o j i w 1 7 0 w o lu m in a c h , s z c z e g ó l n i e w i e l e b y ło k a z a ń , k a n c jo n a łó w i p o s t y l l i . W b i b l i o t e c e r y t w i a ń s k i e j , l i c z ą c e j le d w ie 111 tomów, z n a o z n ą c z ę ś ć t a k ż e s ta n o w ił y k a ż a n i a n a r ó ż n e u r o c z y s t o ś c i k o ś c i e l n e .
Z uw agi n a m etodę o p r a c o w a n ia , n a w y r ó ż n ie n i a z a s ł u g u j e k a
t a l o g b i b l i o t e k i d o m in ik an ó w w K lim o n to w ie . S p o rz ą d z o n y po 1 8 8 0
ni n w e n t a r z t e n s ta n o w ią w ł a ś c i w i e 3 s p i s y : a l f a b e t y c z n y , r z e ‘- •
ozowy i n u m eru s o u r r e n s . Z i n w e n t a r z a o u k ł a d z i e n u m eru s c u r r e n s
w y n ik a , że w b i b l i o t e c e b y ło 599 p o z y c j i o c h a r a k t e r z e d e w o o y jn o - - k a z n o d z i e j s k i m . '»V k a t a l o g u a lf a b e ty c z n y m u w z g lę d n ia ją c y m a u t o r a , t y t u ł d z i e ł a , l i c z b ę tomów, m ie js o e i r o k w y d a n ia o r a z num er b i e - ż ą o y d z i e ł a u w z g lę d n io n o t y l k o c z ę ś ć z b i o r u , p o d o b n ie j a k w k a t a l o g u rzeczo w y m . Czy b y ło t o t y l k o n i e d o p a t r z e n i e , t r u d n o p o w ie d z i e ć .
B i b l i o t e k a S e m in a riu m Duohownego z a w i e r a , o p ró o z w y żej w sp o m n ian y ch k s ię g o z b io r ó w k l a s z t o r n y c h , t a k ż e k s i ą ż k i z in n y c h
sk a so w a n y o h k l a s z t o r ó w . D o s t a ł y s i ę one do b i b l i o t e k i t e j w n i e c o p ó ź n ie js z y m t e r m i n i e . T a k n p . w 1893 r . p r z e s ł a n o do S e m in a riu m k s i ę g o z b i ó r po b e r n a r d y n a c h z W i e l k ie j W o li, w o k r e s i e p ó ź n i e j szym k s i ą ż k i po m ie c h o w ita c h ze S k a ry s z e w a , p a u l i n a o h w B e s z o w e j, p r e p o z y t a c h i m a n s jo n a rz a o h ze S k rz y n n a , k a n o n ik a o h r e g u l a r n y c h
z B o g o r i i , r e f o r m a t a c h z W ysokiego K o ła . J a k k o lw ie k s ą t o s z c z ą t k i k s ię g o z b i o r ó w , t o j e d n a k s ta n o w ią n ie z w y k le c en n e ź r ó d ł o do d z ie jó w ty c h b i b l i o t e k , o k t ó r y c h z a w a r t o ś c i n i e można z b r a k u k a ta lo g ó w n i c k o n k r e tn e g o p o w i e d z ie ć .
B i b l i o t e k a s e m i n a r y j n a s ta n o w i w r e s z c i e c e n n e ź r ó d ł o do d z ie jó w b i b l i o t e k p r y w a tn y c h . W zb o g acała s i ę o n a bowiem d z i ę k i darom k s i ę ż y , k le r y k ó w , a n a w e t osób ś w ie o k io h . D ary t e b y ły t a k z n a c z n e i l i c z n e , że spow odow ało t o k o n ie c z n o ś ć z a p r o w a d z e n ia k s i ę g i "Z ap iB d arów do B i b l i o t e k i S e m in a riu m S a n d o m ie r s k ie g o " J . W ynika z n i e j , że do b i b l i o t e k i w p ły n ę ły m iędzy in n y m i d a ry b p a A . S o t k i e w i c z a , b p a J . J u s z y ń s k i e g o , k s . I . F i g a r a k i e g o , k s .A .C i e s i e l s k i e g o , k s .A .Z w o li ń s k ie g o , k s . C z e r n i k a , k s .J .W i ś n ie w s k i e g o
ii n n y c h . S z c z e g ó l n ie c e n n y b y ł d a r k s . J a n a G a jk o w s k ie g o , po k t ó r e
go ś m i e r o i b i b l i o t e k a o t r z y m a ł a o k o ło 2000 w olum inów . Na uwagę
z a s ł u g u j e t e ż k s i ę g o z b i ó r F r a n c i s z k a S c h w a r tz e n b e r g C z e rn e g o , k a
n o n i k a k a p i t u ł y k r a k o w s k ie j , a u d y t o r a b is k u p a A . S t . Z a ł u s k i e g o , a
od 1762 r . p r o b o s z c z a k o l e g i a t y s a n d o m i e r s k i e j . U m ie ra ją o w r o k u
1 7 7 5 , b i b l i o t e k ę swą z a p i s a ł w ikarym s a n d o m ie rs k im , k t ó r z y p r z e
k a z a l i j ą n a s t ę p n i e o m aw ia n e j t u b i b l i o t e o e . W b i b l i o t e o e s e m in a
r y j n e j zao h o w ał s i ę in w e n ta r z , ty c h k s i ą ż e k , k t ó r y p o z w a la o c e n ić
w a r t o ś ć m e r y to ry o z n ą z b i o r u i z a i n t e r e s o w a n i a je g o w ł a ś c i c i e l a .
K s i ę g o z b i ó r p r e p o z y t a b y ł e j k o l e g i a t y b y ł d o ś ć l i o z n y , j a k n a
o s ie m n a s to w ie c z n y k s i ę g o z b i ó r p r y w a tn y . B i b l i o t e k a je g o l i c z y ł a
bowiem 532 d z i e ł a w o k o ło 733 to m a c h n i c h z a le d w ie 200
p o z y o j i s ta n o w ił y d z i e ł a ś c i ś l e k o ś c i e l n e : k a n o jo n a ł y , d z i e ł a a g -
o e ty o z n e , p ra w n io z e ( d o t . p ra w a k o ś c i e l n e g o ) i t p . B a rd z o poważną,
o z ę ś ć s ta n o w ił y k s i ą ż k i z z a k r e s u h i s t o r i i , p ra w a , a n a w e t l i t e -
101
r a t u r y p i ę k n e j , w tym o k o ło 50% w ję z y k u p o ls k im . W szy stk o to j e s t św iad ectw em r o z l e g ł o ś c i z a in t e r e s o w a ń w ł a ś c i c i e l a k s i ę g o z b i o r u .
W z b i o r a c h r ę k o p iś m ie n n y c h i drukow anyoh b i b l i o t e k i z a c h o - ,
w a ł o s i ę w i e l e i n n y c h ź r ó d e ł , s p o ś r ó d k t ó r y c h n a u w a g ę z a s ł u g u j ą m a t e r i a ł y d o t y c z ą c e b i b l i o t e k i S z k o ł y O b w o d o w e j s a n d o m i e r s k i e j z r o k u 1 8 3 5 p r y w a t n e g o L i c e u m H u m a n i s t y c z n e g o K u r i i D i e o e - z j a l n e j z r o k u 1 9 3 0 33 , a p r z e d e w s z y s t k i m h i s t o r i i B i b l i o t e k i
o
AS e m i n a r i u m D u c h o w n e g o
Zaohowane ź r ó d ł a p r z e d s t a w i a j ą d z i ś s z c z e g ó ln ą w a r t o ś ć , z w ł a s z c z a gdy c h o d z i o d z i e j e b i b l i o t e k k l a s z t o r n y c h . P o z w a la ją one o o e n ić l i c z b ę i w a r t o ś ć z b io ró w , i c h o h a r a k t e r , u k ł a d , o p r a c o w a n ie , a ozasem n a w e t z a s a d y k o r z y s t a n i a . Na i c h p o d s ta w ie m ożna o k r e ś l i ć p r o w e n ie n o ję k s i ą ż e k , i o h d ro g ę do z b io ró w k l a s z t o r n y c h , a w r e s z c i e p o zio m k u l t u r y k s i ą ż k i w p o s z c z e g ó ln y c h k l a s z t o r a c h .
P r z y p i s y
>1
P .R a d z i s z e w s k i , W iadom ość h i s t o r y o z n o - s t a t y s t y o z n a o z n a — k o m its z y o h b i b l i o t e k a c h i a r o h iw a c h p u b lio z n y c h i p ry w a tn y c h t a k n i e g d y ś b y ły c h j a k i o b e o n ie i s t n i e j ą c y c h . . . , Kraków 1875*
p W .A .P a b in , B i b l i o g r a f i a p i ś m ie n n ic tw a o p o l s k i c h b i b l i o t e k a c h k o ś c i e l n y c h z a l a t a 1 9 0 1 -1 9 6 5 , S tu d . T h e o lo g . V a r s . R. 8 j
1 9 7 0 , n r 2 , s . 3 5 1 .
3 L .Z a l e w s k i, B i b l i o t e k a S em in a riu m Duohownego w L u b l i n i e , W arszaw a 1 9 2 6 , s . 1 .
* K .R u lk a , S ta n b a d a ń n ad k s ię g o z b io r a m i d i e c e z j i w ło c ła w s k i e j o r a z p o s t u l a t y badaw cze n a p r z y s z ł o ś ć , A ro h . B ib i. i Muzea K o ść . 1 9 7 3 , t . 2 6 , s . 7 - 8 .
- $ L .Ł ę to w s k i, W iadom ość k r ó t k a o b i b l i o t e k a c h i z b io r a o h k s i ą ż e k p o l s k i c h n a s z e g o w ie k u , A rc h . B i b l . i M uzea K o ść . 1963»
T . 6 , s . 3 6 0 .
& Do m e t r o p o l i i w a r s z a w s k i e j n a l e ż a ł y n a s t ę p u j ą c e b i s k u p s tw a : k r a k o w s k ie , s a n d o m i e r s k i e , p ł o o k i e , w ło o ła w s k ie ( v o to ku
j a w s k i e ) , l u b e l s k i e , p o d l a s k i e , a u g u s to w s k ie ( v o to s e j n e ń s k i e ) .
? R o z w ią z a n ie i c h n a s t ą p i ł o J e d n a k d o p ie r o w 1864 r o k u . O Arohiwura K u r i i S a n d o m i e r s k i e j . L i s t b is k u p a s a n d o m ie r s k ie g o E .M a te r s k ie g o do w ie rn y c h z d n i a 8 k w i e t n i a 1981 r . , n r 1 3 7 1 /8 1 .
9 J .W iś n ie w s k i, A .P .B u rz y ń s k i, M ariówka 1929» a . 43.
XI
Q
W .W ójoik, W łą c z e n ie z b io ró w p o k l a s z t o r n y o h do B i b l i o t e k i S e m in a riu m Duchowneeo w S a n d o m ie rz u , A rc h . B t b l . i Muzea K o ść .
1 9 5 9 , t . 1 , s . 5 2 . |
'I
