198 -k t ó r y p r o w a d z i ł b y od u c z t y ż a ł o b n e j p o g a ń s -k i e j , o d b y w a n e j w pewnym o d d a l e n i u od g r o b u , do c h r z e ś c i j a ń s k i e j a g a p e k u c z c i ś w i ę t y c h , a n a s t ę p n i e e u c h a r y s t i i p r z y r e l i k w i a c h . J a k w y n ik a z p o w y ż sz e g p z k o n i e c z n o ś c i s z k ic o w e g o omówie n i a , d z i e ł o d r J a s t r z ę b o w s k i e j j e s t n a ła d o w a n e n ie z w y k le tr u d n ą p r o b l e m a t y k ą . Z g r o m a d z iła o n a ogrom ny m a t e r i a ł , z w i ę ź l e i p r e c y z y j n i e z a p r e z e n t o w a n y , p o d a ł a go w n i k l i w e j a n a l i z i e i w y c ią g n ę ł a w n i o s k i . N i e w ą t p l i w i e w z b u d z ą one o ż y w io n ą d y s k u s j ę s p e c j a l i s t ó w , k t ó r a b y ć może d o p r o w a d z i do i c h r e w i z j i , a l e n a tym p r z e c i e ż p o l e g a n a u k a . W k ażdym p r z y p a d k u możemy s t w i e r d z i ć , że m ło d a p o l s k a u c z o n a p o w a ż n ie p o s u n ę ł a n a p r z ó d b a d a n i a a r c h e o l o g i c z n e n a d p o g a ń s k im i i c h r z e ś c i j a ń s k i m i o b i e k t a m i kultow ym i z w ią z a n y m i z o b rz ę d e m u c z t y ż a ł o b n e j . A nna S a d u r s k a 1 4 . C la u d e L e p e l l e y , L es c i t e s de l ' A f r i q u e r o m a in e a u B a s-E m p ir e . T . l : La p e rm a n e n c e d 'u n e c i v i l i s a t i o n m u n i c i p a l e , P a r i s 1 9 7 9 , Ć tu d e s A u g u s t i n i e n n e s , s . 4 2 2 . D z i e j e A f r y k i r z y m s k i e j t o h i s t o r i a r o z k w i t u i u p a d k u t a k i e g o t y p u c y w i l i z a c j i , u k t ó r e j p o d ł o ż a l e ż a ł a in te n s y w n a u r b a n i z a c j a k r a j u z e w s z y s t k i m i j e j k o n s e k w e n c ja m i d l a ż y c i a p ry w a tn e g o i p u b l i c z n e g o o b y w a t e l i . Fenom en A f r y k i r z y m s k i e j s ta n o w i z a l e d w i e f r a g m e n t b a r d z i e j o g ó ln e g o z j a w i s k a , k t ó r e fra p o w a ło n i e g d y ś M o n t e s k i u s z a , gdy w X V III w. p i s a ł o p r z y c z y n a c h w i e l k o ś c i i u p a d k u Rzymu. W ł a ś n i e n a l i n i i owych z a i n t e r e s o w a ń Mon t e s k i u s z a i t y l u in n y c h j e g o n a ś la d o w c ó w n a l e ż y - " m u t a t i s mu- t a n d i s " - u m i e ś c i ć b a d a n i a p ro w a d z o n e p r z e z C . L e p e l l e y 'a .
199
-Z z a c ię c ie m i p r e c y z ją r z e t e ln e g o naukowca u s i ł u j e on od nowa r o z w ik ła ć zagadkę k a t a s t r o f y A fr y k i r z y m sk ie j w V w. po Chr.
spowodowanej p r z e z Wandalów.
K sią ż k a j e s t świadectwom n ie z w y k łe j w ręcz e r u d y c j i a u to r a . Każdy problem j e s t tam an a lizo w a n y na c h ło d n o , z zachowaniem
b e z w z g lę d n e j w ie r n o ś c i wobec ź r ó d e ł. To z a u fa n ie do ź r ó d e ł p o z w o l i ł o C .L e p e lle y 'o w i zak w estion ow ać w ie le t e z przyjmowanych
d o tą d w nauce h is t o r y c z n e j n iem al z a pew nik.
Przykładem te g o j e s t p o g lą d na tem at s y t u a c j i g o sp o d a r c z o - s p o łe c z n e j w A fr y c e na p r z e ło m ie IV/V w. W h i s t o r i o g r a f i i n ieT mai p o w sz e c h n ie obow iązyw ała d otąd t e z a , że upadek p o lit y c z n y sprowadzony p r z e z Wandalów z o s t a ł poprzedzony i n ie ja k o p r z y gotowany p r z e z r u in ę g o sp o d a r c z ą i r o z lu ź n ie n ie str u k tu r s p o łe c z n ych . Z badań C .L e p e lle y 'a w ynika je d n a k , że obraz s y t u a c j i b y ł in n y , p on iew aż nawet w p ie r w sz y c h la t a c h V w. n ie można mówić o upadku m ia s t , a n i n ie z a z n a c z y ły s i ę j e s z c z e symptomy o g ó ln e go r o z k ła d u g o sp o d a r c z e g o , gdyż a fr y k a ń s k i " h ortu s d e lic ia r u m " uprawiany b y ł c i ą g l e w sp osób t r o s k liw y i s k u te c z n y . Autor z a s t r z e g a s i ę w p raw d zie, że n ie b ad ał rów nie w n ik liw ie spraw w s i, jed n ak j e g o u s t a l e n i a - p rzy n a jm n iej p op rzez pryzmat m ia s t a - s ą bardzo s o l i d n e .
Po s t w ie r d z e n iu te g o r o d z a ju r o d z i s i ę p y t a n ie , co b y ło powodem upadku A fr y k i? A utor d o szu k u je s i ę p r z y c z y n k a t a s t r o f y w u s t a wowej i f a k t y c z n ie przeprow adzonej d e m i l i t a r y z a c j i s p o ł e c z e ń s t wa a f r y k a ń s k ie g o , o k tó r ą od l a t św iadom ie z a b i e g a l i k o l e j n i c e s a r z e . W momencie in w a z ji wychowane w c ie p la r n ia n y c h warun kach s p o łe c z e ń s tw o n ie b y ło w s t a n i e ch w ycić za broń.
Ta ś m ia ła h ip o t e z a z d a je s i ę m ieć s ła b ą s t r o n ę , poniew aż b ie g wypadków d z ie jo w y c h u z a le ż n ia z b y tn io od czynników c z y s t o m a te r ia ln y c h . Gruntowna ic h a n a liz a j e s t na pewno n ie z b ę d n a , by zap ew n ić s o b ie r z e t e l n ą podstaw ę i bazę do p o g łę b io n e j r e f l e k
-- 200
s j i nad procesem h isto r y c z n y m . N ie mogą jednak po drodze z a g i nąć g d z ie ś im p o n d e r a b ilia , k tó r e d la tam tego s p o łe c z e ń s tw a wy r a ż a ły s i ę w w ie lo r a k im " ro z d a r c iu d u szy " , a k tó r e p o tę ż n ie rzu t u j ą na m otywacje zarówno w c o d z ie n n e j p r a c y , ja k 1 w momentach nadzw yczajnego z a g r o ż e n ia .
Trzeba p r z y z n a ć , że C .L e p e lle y oddaje n a le ż n ą s p r a w ie d li w ość afrykańskiem u K o ś c io ło w i. Okazuje s i ę , że n ie b y ł on po w iązany nićm i jawnych i ta jn y c h układów , k tó r e łą c z y ły b y domy b is k u p ie z s ie d z ib a m i w ładz c e n tr a ln y c h oraz lo k a ln y c h . Chociaż k o n ta k ty i nawet przejaw y d y p lo m a c ji m ia ły m ie js c e j e s z c z e w e - poce p rz e śla d o w a ń , t o jednak n ie d o s z ło do z a p r z e d a n ia id eałów c h r z e ś c ij a ń s k ic h w zamian za u z y sk a n ie p rzez p r z e ło ż o n y c h k o ś c ie ln y c h wygodnych pośad w przyjaznym im p a ń s tw ie .
T ak ie w ła ś n ie cenne s t w ie r d z e n ia tk w ią - p rzew a żn ie im p li c i t e - w całym d z i e l e C .L e p e lle y 'a . Nasuwa s i ę jed n ak s p o s t r z e ż e n i e , że a u to r n ie r ozu m iał w p e łn i k o ś c i e l n e j m otyw acji p o s tawy wobec a d m in is t r a c j i pań stw ow ej, a nade w sz y stk o wobec z j a w isk c o d z ie n n e g o ż y c ia /c h o d z i np. o sprawę p o d e j ś c ia do hono rowych wydatków bogaczy na r z e c z s e k t o r a rozrywkowego w m ias t a c h / . Po p rzep row ad zen iu bowiem godnych podziwu sz c z eg ó ło w y ch a n a l i z , zatrzym u je s i ę on jakby w p o ło w ie w nioskow ania i n ie j e s t gotowy w y ra źn ie p o w ie d z ie ć , że o p o z y c ja o f i c j a l n e g o K ościo ł a wobec w ie lu z ja w isk c o d z ie n n e g o ż y c ia m ie js k ie g o m ia ła swe o s t a t e c z n e ź r ó d ło w e w a n g e lic z n y c h z a ło ż e n ia c h r e l i g i j n y c h i mo r a ln y c h .
Uwagi te g o r o d z a ju n ie powinny jednak n ik o g o s k ło n ić do r e z y g n a c ji z le k tu r y omawianego d z i e ł a . Jego a u to r na pewno sam n ie chce pretendow ać do n ie o m y ln o ś c i w każdym s z c z e g ó l e . N ie można mu jednak - co n a jw a ż n ie js z e - odmówić r z e t e l n o ś c i nauko w e j. Gdyby zatem c h o d z iło o j a k i e ś porównanie z p r z e s z ł o ś c i , to d z i e ł o C .L e p e lle y 'a z d a je s i ę być t e j samej m iary, co wydana
2 0 1
-p rzed b l i s k o ju ż 20 l a t y -p r a c a Emina TengstrHma o donatyzm ie /D o n a t is t e n und K a th o lik e n . S o c i a l e , w i r t s c h a f t l i c h e und p o l i - t i s c h e A sp ek te e in e r n o r d a fr ik a n ic h e n K ir c h e n s p a ltu n g , G o te- borg 19 6 4 , s . 2 0 2 / . Jak p ra ca uczonego sz w e d z k ie g o s ta n o w iła ok r e ś lo n y e ta p w b ad an iach nad przyczynam i rozw oju i upadku ruchu d o n a ty s ty c z n e g o w ł o n i e K o ś c io ła a fr y k a ń s k ie g o , tak d z i e ł o C .L e p e lle y 'a w yzn aczyć może c e z u r ę w badaniach nad rozkw item i upadkiem A fr y k i r z y m sk ie j w ramach w ie lk ie g o organizm u Ce s a r s tw a .
k s . Jan Śrutwa
15. O rygen es, F i l o k a l i a , p r z e ł o ż y ł a , wstępem i p rzy p isa m i o p a t r z y ła K atarzyn a A u g u sty n ia k , Warszawą 1979, PAX, s . XL + 272
Do niedaw na n ie m ie liśm y - w o d r ó ż n ie n iu od Innych krajów c h r z e ś c ij a ń s k ic h - żadnego d z i e ł a O rygenesa w ję z y k u p o lsk im , a na p a lc a c h je d n e j r ę k i można b y ło w y lic z y ć p o św ięco n e mu a r t y k u ły . A p r z e c ie ż t e n " g e n iu sz c h r z e ś c ij a ń s t w a p ie r w sz y c h w ie ków" i n a jw ię k sz y t e o l o g s t a r o ż y tn e g o Wschodu ze w szech miar z a s łu g iw a ł na z a in te r e s o w a n ie s i ę je g o o so b ą , pismami i nauką. D o p iero w o s t a t n i c h 5 la t a c h d z ię k i n ie z w y k łe j p r a w o w ito śc i d ra S t a n is ła w a K a lin k o w sk ie g o , p o ls k i c z y t e l n i k mógł d o s ta ć do rąk aż t r z y podstawowe t r a k t a t y t e o l o g i c z n e , wydane w s e r i i Pism a S t a r o c h r z e ś c ij a ń s k ic h P is a r z y : P rzeciw C e ls u s o w i, z e s z y t 1 - 2 , Warszawa 1977, PSP 17; 0 z a sa d a c h , Warszawa 1979, PSP 23; Komentarz do E w a n g e lii św. J a n a , c z ę ś ć 1 - 2 , Warszawa 1981, PSP 2 8 . J e ś l i dołączym y do te g o p r z e k ła d " D ysk u sji z H eraklidesem "
