Jan Szanser
Ustrój miasta Kielc na przełomie XVI
i XVII wieku
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 27-53
1982
R ocznik M uzeum N arod ow ego w K ie lcach Tom, X II, K ra k ó w 1982
JAN SZANSER
USTRÓJ MIASTA KIELC
NA PRZEŁOMIE XVI I XVII WIEKU
Podstaw ę źródłow ą opracow ania stanow ią: księga rad y m iejskiej z lat 1551— 1608 i księga protokółów w ójta kieleckiego z la t 1596—1603 (Aneks).
W ykorzystując zachow ane notatki, sporządzone jeszcze w 1934 roku, autor p rzedstaw ia u strój K ielc i organy adm in istracji m iejskiej. Ja k wiadomo, te m atu tego, ta k ważnego dla zrozum ienia dziejów m iasta, dotychczas n ik t nie podejm ow ał. Dlatego też każdą w zm iankę za w artą w ocalałych notatkach, a do tyczącą zagadnień ustrojow ych au to r sta ra ł się w ykorzystać dla uzyskania m ożliwie pełnego obrazu.
Kielce należąc do biskupów k rakow skich m iały statu s m iasta pryw atnego, rządzącego się praw em m agdeburskim . W przyw ileju propinacyjnym z 1579 ro ku, n adającym m ieszczanom Kielc i Daleszyc praw o wyłączności produkcji i sprzedaży piw a i gorzałki, biskup k rakow ski P io tr M yszkowski nazyw a kiel- czan poddanym i, podobnie jak m ieszkańców wsi okolicznych 4
I w zajem nie kielczanie w yrażają się o biskupie krakow skim „pan nasz ła skaw y” lub „pan nasz m iłościw y” 2. Księga radziecka odnotow ała przypadki ingerencji biskupa krakow skiego w spraw y m iejskie i mieszczan. B iskup A n drzej Zebrzydow ski w 1557 roku w ydał zezwolenie M arcinowi Przybyłkow i, a w 1560 roku Janow i O bryckiem u na osiedlenie się w K ielcach na P opierdo- wie, now ym terenie przeznaczonym w XVI w. pod osadnictw o 3.
B iskup krakow ski rozstrzygał spory m ieszczan w spraw ach m ajątkow ych sam lub przez wyznaczonych urzędników . W 1559 roku żona m ieszczanina Kol- dy, Elżbieta, po śm ierci męża procesuje się z jego b ratem o spadek. Elżbieta nie m iała dzieci z Koldą. S praw y jej ro z p atru je kolejno rad a m iejska, biskup, znów rad a, potem staro sta kielecki, aż w reszcie w yznaczony przez biskupa p rze łożony dw oru biskupiego „szlachetny S tanisław G rotkow ski”, k tó ry w reszcie zakończył spraw ę przysądzając powódce pół dom u i połowę bydła po
nie-1 B. M arkowski Z dziejów gospodarki m ie jskiej w Kielcach, „Pamiętnik Koła K ielczan”, t. III, Kielce—Warszawa 1928, s. 59—84; „...subditorum nostro-
ru m civiu m oppidoru m Kielce et Daleszyce, quam hominum villas ad Ula pertinentes incolentium ąuerilis obru em u r...”
2 Księga radziecka, k. 40, 116. 3 Ibidem, k. 26' i 44.
2,8 Jan Szanser
boszczyku jako dożywocie. D rugą połowę zatrzym ał b ra t zm arłego 4. S praw a ta nie tylko świadczy o ogrom nym uporze dochodzącej swych p ra w mieszczki, ale także o nie ustalonym try b ie postępow ania, b ra k u określenia in stan cji i kom petencji.
Rok wcześniej w ystąpił w innej spraw ie jako kom isarz wyznaczony przez biskupa ad hoc „szlachetny pan C z e rw iń sk i5”.
D ekret biskupi naznaczył radę m iejską opiekunką syna i dóbr zm arłego górnika J a n a Słow ika e.
B ezpośrednia ingerencja biskupa krakow skiego w spraw y m iasta i m iesz czan była o tyle m ożliwa, że przebyw ał on dość często w K ielcach. Księga radziecka czterokrotnie w spom ina o jego obecności w latach 1559, 1560, 1562 i 1577. W czasie ostatniej bytności w K ielcach biskup P io tr M yszkowski w y stosował do rad y m iejskiej i starosty list, k tó ry został w pisany do księgi r a dzieckiej. B rat M arka O rnasia, S tanisław T w orek z M aslowa, dał córkom O r- nasia 30 grzywien. W ójt W alenty P rask i przekazał je na przechow anie m iesz czaninowi kieleckiem u Dipce. M arek O rnaś dotknięty w swej am bicji zw rócił się do biskupa z prośbą o pow ierzenie pieniędzy jem u, jako ojcu i n a tu ra ln e m u opiekunowi sw ych córek. Biskup M yszkowski przychylił się do prośby O rnasia i w ydał swą decyzję na piśm ie 7.
B iskup krakow ski posiadał cztery m iasta 8, ale też rozum iejąc swój in te res w utrzy m an iu ich na odpow iednim poziomie gospodarczym , s ta ra ł się o przyw ileje dla swoich m iast, a w tym i dla Kielc. A d m in istratorem klucza kieleckiego z ram ienia biskupa był starosta. S tarostów kieleckich m ianow ał biskup spośród szlachty. Księga radziecka w spom ina następujących:
k. rok im ię i nazw isko 4 1552 Ja n W arszaw ski 11 1555 Maciej Pieczanow ski 50' 1561 Ja n Z aksiński 55' 1562 P io tr S karb ek 62 1563 S tanisław Brzeski 68' 1565 B artłom iej Kozierowski 81' 1569 91' 1573 Ja n N adbor 96' 1574 107 1583 W aw rzyniec Ciesielski 116 1591 Sebastian K arsznicki 125 1606 Maciej Bolszowski
Poza tym księga protokółów w ójta kieleckiego w ym ienia w 1601 roku jako starostę M ikołaja Strzyżow skiego 9, a przyw ilej p ro pinacyjny w 1579 roku J a n a Nadbora.
4 Ibidem, k. 34 i 40—41. 6 Ibidem, k. 28'.
8 Ibidem, k. 49.
7 Ibidem, k. 40, 44, 51, 102.
8 A. Paw iński Źródła d ziejow e — Małopolska, t. III, W arszawa 1886, s. 72. 8 Księga ławnicza, k. 241'.
Ustrój miasta Kielc na przeło m ie X V I i XVII w iek u 29 W królew skich m iastach starostow ie jako zastępcy i pełnom ocnicy władzy królew skiej w iele znaczyli i mieli duży w pływ na obsadzenie urzędów m iej skich 10.
S tarosta kielecki, jako ad m in istrato r i pełnom ocnik biskupa krakow skiego, w pływ ał rów nież w nie m niejszym stopniu na spraw y i urzędy kieleckie. W szel kie w ażniejsze przedsięw zięcia in sty tu cji m iejskich m usiały mieć jego apro batę. On zatw ierdził uchw ałę „wszystkiego pospolitego człowieka strony piwa przywoźnego” u , on też zatw ierdził przepisy porządkow e w ójta kieleckiego 1l>. S tarosta asystow ał osobiście lub przez swoich pełnom ocników przy zdaw aniu rachunków przez ustępującą radę m iejską w latach 1574 i 1607, udzielając jej absolutorium 13.
S tarosta kielecki w ystąpił w brew przyw ilejow i w 1535 roku jako w ładza sądowa, rozstrzygając spraw y cyw ilne 14 i cięższe spraw y karn e. W spraw ie o zabójstw o M arka D uchnika w K ostom łotach w 1601 roku w składzie sę dziowskim starosta M ikołaj Strzyżow ski w ym ieniony został na pierw szym m iejscu przed w ójtem dziedzicznym , ław nikam i, b urm istrzem i r a jc a m i15.
W 1561 roku na podstaw ie d ek retu staro sty J a n a Zalasińskiego oskarżona o zam ordow anie dziecka Dorota Czarnow szczanka została po długim pobycie w w ięzieniu, na sądzie w ójtow skim , wyłożonym , uw olniona od ciążącego na niej zarzutu i przyw rócona do c z c iIö. W 1573 roku staro sta Ja n N adbor, w brew stanow isku rad y m iejskiej i w ójta, uw olnił od zarzu tu M acieja K ostucha, oskarżonego o fałszyw e cechowanie korca 17.
Ja k z tego widać, starostow ie kieleccy w decyzjach swoich nie m usieli li czyć się naw et ze stanow iskiem organów kom petentnych.
Obok starosty księgi m iejskie w ym ieniają podstarościch kieleckich. W 1558 roku podstarości S krzyński w raz z radą m iejską rozstrzygnął spór m iędzy m iesz czanam i o przym iarek ,8; w 1601 roku podstarości Łobeski, jako pełnom ocnik
10 J. Ptaśnik Miasta i m ieszczaństwo w d a w n e j Polsce, Warszawa 1949, s. 382. 11 Księga radziecka, k. 125, w której pospólstwo w zyw a radę m iejską do sto sowania sankcji przewidzianych przyw ilejem propinacyjnym wobec przy w ożących piwo do Kielc.
12 Ibidem, k. 96'—97'; „Rozkazanie Pana Starosty Kieleckiego, Szlachetnego Pana Jana Nadbora, przez urodzonego W alentego Praskiego wójta dziedzi cznego postanowione Roku Pańskiego 1574 die vero jeria 6 post [co]nceptio-
nem Ma[riae] [11 X II]”. Rozkazanie zawiera przepisy przeciwpożarowe —
cytuje je in extenso J. Pazdur Kielce do 1863 r., W rocław 1967, s. 121. 13 Księga radziecka, k. 96, 125.
14 Ibidem, k. 4, 55.
15 Księga ławnicza, k. 241’. — Początki w pisów do księgi ławniczej: „Actum in
praetorio Kielcense A. D. 1601, die 18 septem bris Coram D. Nicolao S tr z y żow ski Capitaneo Kielcense, D. Stanislao Szebek, advocato hereditario K i e l cense et scabinis, proconsule et consulibus...’> „Constitutio Procuratoris. A ctu m jeria 3 post je stu m Nativ. В. Mariae Virginis testimonia in causa Duchnikow cum Joanne Kostomlocki... Jan, stary w ójt Kostomlocki, będąc
razem z innym i usłyszał, że syn jego zabił Marka Duchnika...” 18 Księga radziecka, k. 50'.
17 Ibidem, k. 91'. 18 Ibidem, k. 28.
30 Jan Szanser
starosty, razem z radą, pospólstw em , cechm istrzam i i w ójtem dziedzicznym ograniczył dochody rajców, pozw alając im zabierać tylko połowę czynszu z ra tusza 19, w reszcie w 1602 roku podstarości M arcin Snopkow ski w ziął udział w „iuditium oportunum seu necessarium ” 20.
Zw iązany z lokacją m iasta na praw ie niem ieckim w ójt w K ielcach od 1414 roku był w ójtem dziedzicznym raczej ty tu la rn y m 21. Miasto było za biedne, aby w ykupić urząd z rąk biskupów krakow skich, którzy i w XVI w ieku sprzedają go kolejnym reflektantom . Księga radziecka w ym ienia w latach 1573 i 1574 jako w ójta dziedzicznego W alentego Praskiego, a w roku 1601 S tanisław a Szem- beka 22.
O trzym ując w ójtostw o z rą k biskupów krakow skich w ójtow ie kieleccy sta w ali się zależni od starosty kieleckiego, a cedując swoją władzę sądową na landw ójta spraw ili, że urząd w ójta dziedzicznego przestaw ał coraz bardziej odgryw ać rblę in stytucjonalną w ładzy i staw ał się dla jego posiadacza przede
w szystkim źródłem dochodów. W w ażniejszych jednak m om entach, jak sądy, przekazyw anie rachunków przez ustępującą radę itp., księgi odnotow ują obec ność w ójta dziedzicznego.
Uposażenie w ójta kieleckiego w 1540 roku stanow iły: dw a łany wójtowskie, trzeci m iejski nabyty, jeden p u sty staw , łaźnia m iejska, część podatku m iej skiego w sumie 2 grzyw ny i 24 grosze, dom w mieście, łąka etc., tam że dwór i m ały folw ark, m łyn płacący 20 korcy żyta i 4 korce p sze n ic y 23. W 1529 roku z uposażenia w ójta kieleckiego znikły karczm y i j a t k i 24. Mimo to był on do brze wyposażony.
W księdze radzieckiej została w ym ieniona jedynie rola w ójtow ska na Ba- łutow ie 25.
Z w ystępujących w m iastach lokow anych na praw ie niem ieckim tak zw a nych trzech „porządków ” albo „ordynk ów ”, to jest rady m iejskiej, ław y i or ganizacji „pospólstw a”, w 1551 roku najbardziej okrzepłą insty tu cją praw a m agdeburskiego w K ielcach był „porządek pierw szy”, to jest rad a m iejska 26. Składała się ona z czterech rajców , z k tó rych każdy był trzy do czterech ty godni burm istrzem . Oprócz tych czterech był w yb ierany jeszcze zastępca, któ ry nieraz urzędow ał z pełną ra d ą 27. K adencja rad y trw a ła rok, a ra d a zbie rała się w m iarę potrzeby, w różnych dniach tygodnia. W ciągu 57 lat spotyka się w radzie tylko 28 nazw isk. Z n iektórych rodów zasiadało w radzie po p aru p rz ed staw icieli28. Podobnie jak na Zachodzie, tak samo w m iastach polskich nepotyzm był pow szechnym zjaw iskiem , naw et w brew w yraźnym postanow ie
19 Ibidem, k. 120.
20 Księga ławnicza, k. 308.
21 J. Szym ański O źródłach pisanych do dziejów Kielc w średniowieczu, „Ro cznik Muzeum Św iętokrzyskiego”, t. 8, Kraków 1973, s. 46.
22 Księga radziecka, k. 96, 96', 120. 2S A. Pawiński, op. cit., t. IV, s. 586. 24 J. Pazdur, op. cit., s. 50.
25 Księga radziecka, k. 84. 2e Tablica I.
27 Księga radziecka, k. 66, 72.
28 Np. D uchnikowie Wojciech, Jan i Marek; Cedrowie W ojciech i Jan; Le- nartkow ie Adam i Stanisław .
Ustrój miasta Kielc na przełomie XV I i XVII w ieku ,31
niom praw a m ag d eb u rsk ieg o -9. Nie uchroniły się od nepotyzm u i Kielce. I tu niektóre urzędy zajm ow ane były przez przedstaw icieli tych sam ych rodzin.- W ojciech D uchnik jest rajcą do roku 1568, w roku 1581 spotykam y Jan a D uch- nika w radzie, a od roku 1587 M arka D uchnika itp.
P rzepisy w szystkich m iast, a zwłaszcza większych, nakazyw ały szukać k a n dydatów na członków rady m iejskiej m iędzy ław nikam i, notariuszam i i syndy kam i m iejskim i, względnie doktoram i praw a, m edycyny lub naw et filo zo fii30.
W latach 1561—1583 księga radziecka w ym ienia dwóch rajców, którzy uprzednio byli ław nikam i. Wojciech D uchnik naw et jednocześnie piastow ał m andat ław nika i rajcy. P rzy końcu XVI i na początku XVII w ieku p rzestrze ga się w K ielcach zasady, aby kandydatów na rajców w ybierać spośród ławy. U stępującą radę kw itow ał zw ykle przedstaw iciel pana m iasta, a więc starosta lub w ójt dziedziczny delegow any przez niego i przedstaw iciele pospólstwa. Należy więc dom niem yw ać, że zarów no pan m iasta i pospólstwo m ieli swoich przedstaw icieli w radzie. Z czasem ustaliła się p ra k ty k a , że pospólstwo dokony wało w yboru jednego rajcy, natom iast pozostałych desygnow ali biskup, staro sta i w ó j t 31.
W edług praw a m agdeburskiego członkam i rady m iejskiej pow inni byli być ,,ludzie m ądrzy, dobrzy, la t zupełnych przy najm n iej 25, w m ieście osiedli, wszakże też nie bardzo bogaci, ani też ubodzy, ale średniego stanu. N adto m ają być z praw ego m ałżeństw a, w dom ach zawsze m ieszkający i dobrej sławy... ta jem nic m iejskich nie w ydający... darów nie przyjm ujący. Też nie m a być obie- ran na to człowiek obcy, innego praw a i kom u by było dziew ięćdziesiąt la t” 32. Zapisy w księgach kieleckich nie w skazują, aby poza M aciejem Lachem któryś z rajców nie odpow iadał tym w arunkom .
W 1605 roku toczyła się ciekaw a spraw a najp ierw przed urzędem w ójtow skim , potem przed starostą, wreszcie przed sam ym biskupem . W icekustosz kolegiaty kieleckiej M ikołaj pozw ał przed sąd A dam a L enartka, długoletniego rajcę m iejskiego (1573— 1593), o to, że opow iadał on o ojcu w icekustosza M a cieju Lachu, jak oby ten ,,będąc na urzędzie [radzieckim] skrzynkę urzędową w yłupać m iał i z niej pieniądze pobrać”. L en artek nie mógł postaw ić żąda nych siedm iu św iadków , jako że w łam ań dokonuje się na ogół bez świadków, i wobec tego na mocy w yroku biskupiego m usiał swe zarzuty odwołać i ks. M ikołaja przeprosić. Upór, z jakim L en artek usiłow ał dowieść swej racji, n a suw a w ątpliw ość co do uczciwości M acieja Lacha, tym bardziej że można go także podejrzew ać o przyjęcie łapów ki od kupca Ileliasza za wypuszczenie z aresztu jego żony oskarżonej o czary — o czym d a l e j 33.
P rzy w yborach do rad y nie uw zględniano k an d y d ata na burm istrza, bowiem każdy z rajców co trzy lub cztery tygodnie pełnił ten urząd 34. Ten krótki, lecz
29 J. Ptaśnik, op. cit., s. 80. 30 Ibidem.
31 J. Pazdur, op. cit., s. 70. 32 J. Ptaśnik, op. cit., s. 74. 83 Księga radziecka, k. 123'— 124'. 34 Księga radziecka.
Burm istrzem jest w r. 1562: k. 52'. 6 II Marek Bielecki Burm istrzem jest w r. 1562: k. 53. 27 II Wojciech Duchnik Burm istrzem jest w r. 1562: k. 54'. 27 III Stan. Piszczkowicz Burm istrzem jest w r. 1562: k. 59. 18 X Wojciech Duchnik
32 Jan Szanser
częsty okres burm istrzow ania w prow adzono dlatego, żeby zapewnić zgodną z całą radą działalność bu rm istrza, a ponadto na b urm istrzu ciążył obowiązek stałej obecności na ratuszu, podczas gdy rad a zbierała się w pew nych odstę pach czasowych. Znaczenie b u rm istrza w radzie mimo krótkości urzędow ania było duże. On jeden m iał głos decydujący, podczas gdy reszta rajców tylko do radczy 35.
Rada m iejska była w ładzą w spraw ach adm in istracyjn ych i porządkow ych. Do jej kom petencji należały rozstrzygnięcia w spraw ach h andlu, m iar i wag, praw o nadzoru nad cechami i rzem iosłam i, nad bezpieczeństw em publicznym , nad czystością ulic i placów, i nad m oralnością w mieście, dalej adm inistracja m ajątkiem m iejskim , praw o opieki nad sierotam i po zm arłych m ieszczanach i wreszcie inicjatyw a w uchw alaniu w ilkierzy 3C.
We w szystkich tych spraw ach rad a kielecka, jak w ynika z cytow anych za pisów, przejaw iała działalność, z w y jątk iem uchw alania w ilkierzy.
Osobnego potraktow ania w ym aga gospodarka m iejska, za k tó rą ra d a po nosiła odpowiedzialność. Nowa rad a obejm ow ała urząd w pierw szych m iesią cach roku. W księdze radzieckiej zachow ały się zapisy o zdaw aniu rachunków przez ustępującą radę w latach 1574, 1577, 1601, 1605 i 160 7 37.
Burmistrzem jest w r. 1562: k. 61. 27 X I Stan. Piszczkowicz Burmistrzem jest w r. 1562: k. 62. 21 XII Maciej Lisz Burmistrzem jest w r. 1573: k. 89'. 11 II Jan Barszczyk Burm istrzem jest w r. 1573: k. 90. 10 III Adam (Lenartek) Burmistrzem jest w r. 1573: k. 91'. 4 IV Gaspar Bartoszowic Burmistrzem jest w r. 1573: k. 92. 28 IV Stan. Stefanek itd.
85 Świadczy o tym następująca „prote sta tio” rajcy Bierowskiego zapisana w księdze ławniczej, k. 53': „Wobec urzędu wójtowskiego m ianow icie Woj ciecha M iklaszka [...] Szym on Bierow ski je cit solemnem p ro testationem in
et contra fam. Mat. Lach proconsule [...], żeś ty Panie Burm istrzu nad opi
sami prawa pospolitego i zwyczaju dawnego i nad postanow ieniem nas w szystkich kolegów, puścił H eliasow ą oddaną przez dolatora do urzędu na szego radzieckiego o czary, to jest o noszenie ziemi z cmentarza, od kościoła w ielkiego naszego kieleckiego, krw i trupiej, trzask z drzewa rozbitego od pioruna i innej rzeczy podług w yznania tak tego, który ją odniósł do urzę du naszego radzieckiego, jako też podług wyznania tej, która te rzeczy no siła, i w edług w yznania za naszym pytaniem tej to H eliaszow ej które to puszczenie przez pana Burmistrza stało się ku w ielkiej zelżywości i w ie l kiemu poważeniu dlatego, iż przez te czary, albo czarownictwa [...] może dojść do w ielkiego nieszczęścia i upadku [...]. Co się powiedziało panu Bur m istrzowi a dla większej pew ności p. Szymon Bierowski prosił, aby mu była ta jego protestacja do akt w ójtow skich w pisana”.
38 J. Ptaśnik, op. cit., s. 100.
37 Księga radziecka, k. 96; „A. D. 1574 die vero sexta cinerum [27 11]. Prae-
senti generoso D-no Walentino Praski, advocato hereditario, ex commissione generosi D-ni Joannis Nadbor protunc existente Capitaneo Kielcensi et com- muni populo ad rationem vocato, pro anno praescripto residentes, scilicet Stanislaus Stefanek, Adam us Lenartek, Gaspar Bartoszowic, Joannes Bar szczyk fecerunt to ta lem et effectualem aliis consulibus rationem, scilicet Adamo Lenartek, Joanne Kozielik, Josepho Sypist, Adam o Mojecki pro anno praenominato electis et com muni populo, et reposuerunt circa rationem
Ustrój miasta Kielc na przełomie X V I i XV II w iek u â3
aliis consulibus 6 florenos monetae et numeri Polonicalis, quem libet flore- n um com putan tem 30 grossi. Itaque generosus D-nus Walentinus Praski advocatus hereditarius Kielcensis, protunc loco generosi D-ni Capitanei praefati ad audiendam rationem constitutus cum tota communitate quietos faciunť’.
Ibidem, k. 100: „Actu m feria sexta post dominicam Reminiscere proxi
m o [9 III] A. D. 1577. Consulatus Kielcensis in locO publico praetorii ratio nem toti civit ati aptem fecit de omnibus proventibus anni 1576, proxim i praeteriti, ac praesenti. Actu per civita tem qu ietato”.
Ibidem, к. 120: „Actu m in praetorio Kielcensi die sedecima mensis f e
br uarii [17 II] A. D. 1601. D-ni consules anni praeteriti videlicet D. A da mus Ornaś, Marcus Duchnik, Szymon Bierowski, Matia Lach coram com m unita te et senioribus artificum, ac in praesentia D-ni Stanislai Szembek, advocati hereditarii Kielcensis fecerunt sufficientem rationem prove ntuum communitatis, de quo quietantur”.
Ibidem, к. 125: „Panowie Rajcy, tj. Pan Adam Ornaś, Pan Jakub Duch nik, P. Stanisław Lenartek, P. W alenty Kochan uczynili liczbę za rok 1605, przy bytności J. М. P. Matiasa Bolszowskiego Starosty na ten czas k iele ckiego, także przy bytności Panów Rajców nowo obranych, bytności tak Panów Cechmistrzów, jako też Panów przysiężników, także starej rady. Tym sposobem naprzód oddali w szystkie przyw ileje, wcale zupełnie n i czym nienaruszone, podług rejestru i insze w szystkie rzeczy także oddali, w cale niem niej niepopsowane. Potem pokazali rozmaite percepcje, także i expense, gdzie nadużytki, w ydatki potrzebne. Zostały gotowych pieniędzy w skrzynce z obudwu... [nie odczytany wyraz] złotych siedem dziesiąt i trzy i groszy dwanaście. Z osobna zostało złotych sześć pana Sasina, z których w szystkich rzeczy Panów wyżej m ianow anych czasy wiecznym i kw itu je my. A to, dla większej pewności, rękami sw ym i podpisujemy się podpisami.
Actu m ut supra. Starosta [—] Matias Bolszow ski Mp. Item [—] Czedro im ie
niem w szystkiego pospólstw a”.
Ibidem, k. 132, 133: „Anno 1607 die 11.4. Panow ie Rajcy A .D . 1606 bę dący, tj. P. Szym on Bierowski, P. W ojciech Kowalik, P. Stanisław Lenart- kowicz, P. Maciej Lach, za tenże rok uczynili liczbę dostateczną, przy bytno ści J. M. P. Matiasa Bolszowskiego, na ten czas Starosty kieleckiego, i przy bytności Panów Cechmistrzów, Urzędu W ójtowskiego i P. Jana Czedry od pospólstwa naznaczonego. Którzy naprzód pokazali w szystkie prawa, księgi, rejestry najm niej nienaruszone i insze w szystkie rzeczy podług rejestru A. 1606. Do tego pokazali dostateczną perceptę, tak z reszty łońskiego, jako też z tegorocznych, co brali spaśnego, targowego i co złożyło pospólstwo, sumę pewną, z której to potem w szystkiej sumy pokazali rozmaite w y datki, tak na potrzeby m iejskie, jako też i na żołnierza, gdzie nadwyżki w ydatki zostało w skrzynce pieniędzy gotowych zł. 56 i gr. 14. i z tym i p ie niędzmi, które w zięli składanego w tam tym roku od chowu. A jeszcze zo stało składanego u p. Gintera zł. 10 gr. 13, u p. Szembeka zł. 7 i gr. 21. Zo staw iając składne, które się poczęło w ybierać od dnia... [nieczytelne], z któ rych rzeczy w yżej m ianow ani Panowie kw itujem y czasy wiecznym i, które w szystk ie rzeczy podług rejestru Panow ie Rajcy oddali do rąk Panów Raj ców nowo obranych, tj. P. Szym onowi Bierowskiem u, na ten czas burmi strzem będącemu, P. Stanisław ow i Lenartkowi, P. Adamowi Ornasiowi,
34 Jan Szanser
W pływy i w ydatki odnotow yw ano szczegółowo w re je strach dochodów i roz chodów. R ejestry jednak na ogół niszczono, k iedy traciły swą aktualność 38.
Rada m iejska dysponow ała dochodam i m iejskim i, do których należały p rz e de wszystkim podatek m iejski (c e n s u s , n é c e s s i t a s), opłaty od rzem ieślników i cechów, dochody gospodarstw m iejskich (pola, łąki, staw y, ogrody itp.), opłaty na utrzym anie ratusza, drogowe, jarm arczne i targow e, w reszcie k ary pienięż ne. Z tego w ydatkow ała na u trzym anie porządku w m ieście i ratusza, na rzecz skarbu, m iasta, pana m iasta, kościoła i na inne cele, o których już księga ra dziecka nie wspom ina. U rzędnikom m iejskim , zresztą nielicznym w K ielcach w tym czasie, płacono zapew ne niew iele, tak jak w innych m ia sta c h 39. W la tach 1554 i 1555 księga radziecka w ym ienia insty gatora — M acieja C zarnow skiego 40, k ilk ak ro tn ie w spom ina o woźnym — służącym rady m iejskiej (fa m u l u s c o n s u lu m) i o pisarzu rad y m iejskiej (n o ta r iu s con su lu m ), przy czym
f a m u l u s c o n s u lu m i n o ta r iu s o trzym ują dodatkow o opłaty od interesantów , zgłaszających się do dokonania zapisu w księgach. P rotokół w spraw ie cza row nicy Heliaszowej i przyw ilej o p ropin acji w ym ieniają jeszcze delatora. D elator był zastępcą instygatora. W drugim w ypadku idzie jed nak zapew ne nie o urzędnika m iejskiego, a o osoby, k tó re donosiły o popełnionym przestęp stwie. O płaty za w pisy kształtow ały się różnie i zapew ne były zależne od szczo drości płacącego. W 1553 roku Maciej W oliniec dał rajcom 3 sze lą g i41. W 1555 roku Stanisław P erzyna, k tó ry za 6 grzyw ien bez 20 groszy wziął w zastaw dom, płaci ław nikom 4 grosze, woźnem u ra d y 5 groszy, rajcom 6 groszy, a p i sarzow i 2 g ro sz e42. W pierw szych latach przew ażają opłaty w kwocie 2 g ro szy, później jednak w zrastają do 5 groszy. Najczęściej b ra k w zm ianki, kom u te opłaty przypadają. W 1581 roku za wpis do księgi „ d o m in u s n o b ilis M ic h a ł S k r z e t u s k i e x p o s u i t 5 g r o s s o s ” 43.
Urząd radziecki w zasadzie był honorow y, ale dochody rajców kieleckich m usiały być znaczne, skoro kilka rodzin kieleckich zmonopolizowało pełnienie tych funkcji dla swoich członków.
Na rzecz rajców interesanci uiszczali opłaty za w ykonyw ane czynności praw ne, rajcy otrzym yw ali całość lub 1/3 k a r płaconych przez mieszczan. Nie m ożna wykluczyć, że część dochodów z m łynów , folw arków i łaźni m iejskiej przypadała także członkom rady m iejskiej. Pieniądze pow ierzane radzie m iej skiej w ram ach opieki nad nieletnim i zapew ne pow iększały ich osobiste fu n dusze obrotowe, za co płacili na rzecz podopiecznego p ro c e n t44. Do ich kie szeni szły w reszcie dochody z ratusza. .
P. Jakubowi Duchnikowi. Dla lepszej pew ności rękam i w łasnym i podpi sali się. [—] M. Bolszowski. [—] Jan Czedro — im ieniem wszystkiego po spólstw a”.
38 St. Kutrzeba Historia źródeł dawnego p raw a polskiego, t. II, Lwów 1930, s. 245.
3e J. Ptaśnik, op. cit., s. 224. 48 Księga radziecka, k. 11 i 16. 41 Ibidem, k. 7.
42 Ibidem, k. 10. 43 Ibidem, k. 105'.
44 Ibidem, k. 96: 10 II 1574 r. „Przyszedłszy oblicznie szlachetny Walenty Pra ski, w ójt dziedziczny, przed radą zupełnie siedzącą położył 8 złotych, które pieniądze tak długo mają być w opiece radzieckiej, aż do pójścia za mąż
Ustrój miasta Kielc na przeło m ie XVI i X V II w ie k u 35
Dzierżawie ratusza ra d a m iejska pośw ięcała wiele uwagi. Księga radziecka zaw iera kilka zapisów o tych spraw ach. Ju ż w 1553 roku odnotowano, że Leo nard, postrzygacz sukna, w inien jest uiścić za najem ratusza dwie k o p y 45. W dniu 27 grudnia 1554 roku puszczono w dzierżaw ę m ieszczaninowi Janow i Czopkowi obydwa dom y ratusza z piwnicą, stajniam i i innym i przynależnoś- ciami za dwie i pół grzyw ny i trad y cy jn y poczęstunek dla rajców , k tó re to pieniądze i poczęstunek Czopek uiścił do 24 grudnia 1555 roku.
Rajcowie zobow iązyw ali się w um ow ie bronić dzierżaw cy przed starostą lub biskupem , gdyby k tó ry z nich zabronił propinacji piw a przywożonego, sycenia m iodu lub innych napojów, należących w edług zwyczaju innych m iast
do ratusza 4e. *
W 1561 roku obydw a domy ratusza razem z rolą, łąkam i, ogrodam i n ale żącymi do nich w ydzierżaw ił G abriel (bez przydom ka) z żoną K atarzyną Ża- ków ką za czynsz trzy i pół grzyw ny. G abriel ze swej stro ny zobowiązał się po łowę naw ozu z ratusza przeznaczyć na rolę ratusza, połowę na swoją i p rzy gotować trad y cy jn e przyjęcie dla rajców . N atom iast rada m iejska zag w aran tow ała mu korzystnie bez przeszkód „ze swobód i wolności w edług zwyczajów i trad y c ji należących się dzierżaw com ratusza oraz obronę, jeśliby coś stanęło na przeszkodzie, oraz przed w rogam i i sta ro stą ” 47.
Na przestrzeni siedm iu la t od 1554 do 1561 roku czynsz dzierżaw ny wzrósł o 75% nie licząc przyjęć dla rajców i naw ozu. N atom iast czynsz za dzierżaw ę postrzygalni sukna w okresie 21 la t nie tylko nie został podwyższony, ale obni żony. W roku 1553 postrzygalnię w ydzierżaw ił Leonard za 2 kopy, to jest za 120 groszy, a w 1574 roku Adam L enartek, zapew ne syn Leonarda, ak tualn y rajca, tę samą postrzygalnię w ydzierżaw ia od swoich kolegów rajców płacąc im po 24 grosze, to jest w sum ie 72 grosze 48. G dyby doliczyć do tego 24 grosze p rzypadające czw artem u rajcy — to jest sam em u L enartkow i, cały czynsz za postrzygalnię w yniósłby 96 groszy — czyli o 24 grosze m niej, niż w 1553 roku zapłacił ojciec L en a rtk a.
Ja k w ynika z treści zapisów, czynsz dzierżaw ny przypadał rajcom . N ato m iast na potrzeby ratusza św iadczyli mieszczanie. W 1560 roku Ja n Obrycki, k tó ry w ybudow ał sobie dom na Popierdow ie, zobow iązał się ponosić w szystkie ciężary (podobnie jak inni mieszczanie), a między innym i corocznie 4 grosze na w ydatk i m iejskie i rem ont ratusza 49.
J a k w ynika z przytoczonych rozliczeń ustępującej rady, zarówno starosta, jak i pospólstwo aprobow ali działalność ra d y m iejskiej. Nie rozliczając rad m iejskich poszczególnych kadencji, do czego b ra k m ateriałów , należy stw ier dzić, iż w ciągu ty ch 58 lat, z któ ry ch pochodzą zapisy, kielecka rad a m iejska mimo klęsk żywiołowych, takich jak zarazy i pożary, w yw iązyw ała się z za dań. Jak o widoczne sukcesy jej działalności gospodarczej należy w ym ienić po-Ewy K wasówny, której to Ewie, skoro pójd zie.za mąż, Panow ie Rajce, jej to przyrzeczonej Ewie, a nie komu inszemu, dać będą powinni ratione do-
tis, a z których pieniędzy Panow ie Rajcy będą powinni dać czynsz tejże
Ewie na każdy rok, tj. 15 groszy”. 45 Ibidem, k. 7'.
49 Ibidem, k. 9’, 10, 14. 47 Ibidem, k. 50—50'. 48 Ibidem, k. 96'. 4" Ibidem, k. 44'.
3>6 Jan Szanser
m nożenie w ciągu półwiecza ilości domów ratusza i uzyskanie p rzyw ileju n a pobieranie opłat drogow ych. Nie bez jej zapew ne in icjatyw y uzyskały K ielce jarm a rk i i targ i w tym okresie 50
Miasto rozw ijało się wychodząc na południe poza trzynastow ieczne g ranice (Popierdów).
R ada m iejska cieszyła się zaufaniem mieszkańców. B iskup i w ójt pow ierzali jej opiekę nad osieroconym i dziećmi i pozostaw ionym przez zm arłych m a ją t kiem. W ostatnich latach XVI w ieku do nazw isk rajców dodaw ano w zapisach ty tu ł dom inus, podczas gdy pozostali m ieszczanie m usieli się zazwyczaj zado walać tytułem fa m a tu s, providuus lub laboriosus. Sam a in sty tu c ja ksiąg m ie j skich służyła nie tylko m iastu i jego m ieszkańcom , ale także osobom i m iesz kańcom okolicznych wsi. Do księgi radzieckiej wpisano pożyczkę w wysokości 20 złotych, k tórej staro sta kielecki W aw rzyniec Ciesielski udzielił w 1583 roku „szlachetnem u S ebastianow i P iaseckiem u w ójtow i w zdolskiem u” 51.
Do ciekawszych zapisów należy k w it A dam a Białogońskiego z 26 czerw ca 1583 roku. B enedykt Jezulk a z Chęcin oświadcza, że otrzym ał dostateczną za p łatę od A dam a Białogońskiego i jego m łynarczyka nazyw anego B ijabij za zabitego b ra ta M arcina Jezulkę z Posłow ie 52. 27 listopada 1593 roku zapisano relację S tanisław a M adeja z K ostom łotów o tym , jak doszło do zabójstw a J a n a M atýska popełnionego przez WojtkowTicza z Tum lina, a następnie decyzję jed - naczy nakazującą W ojtkowiczom zapłacenie za głowę zabitego rodzinie M a týska 20 grzyw ien, a w w ypadku niedotrzym ania ugody uiszczenia „w iny p a ń skiej 15 grzyw ien i jednaczom 15 grzyw ien” 53.
Do zabójstw dochodziło i na teren ie Kielc. W 1605 roku pokw itow ano S ta nisław a Olkowskiego z M orawicy za głowę zabitego m ieszczanina kieleckiego D w orniczka 54. N iezależnie od płacenia odszkodowania rodzinie zabitego, w ino w ajca był sądzony przez ław ę 55.
50 J. Pazdur, op. cit., s. 75, 77. 51 Księga radziecka, k. 107. 52 Ibidem, k. 106'.
53 Ibidem, k. 117'— 118.
54 „Kwit Stanisław a Olkowskiego z Morawicze. Przed urzędem radzieckim, to jest przed Panem Jakubem Duchnikiem na ten czas Burmistrzem będącym i przed aktam i niniejszym i kieleckim i stanąwszy oblicznie Jakub Dwornik m ieszczanin kielecki i Jaros Dworniczek syn jego obadwa pospołu dobro w olnie słow y w yraźliw ym i tak sami od siebie jako ten Jakub Dwornik od A nny d ziew ki swojej a ten Jaros siostry, która na ten czas m ieszka w Krakowie, wyznali, iż jako czasu niedawnego w przeszłym roku 1604 za nieszczęśnym przypadkiem był postrzelony tu w K ielcach nieboszczyk Ja kub Dworniczek, krawczyk, syn pomienionego Jakuba Dwornika a brat ro dzony Jarosza Dworniczka i tej siostry jego wyżej pomienionej przez n ie jakiego Stanisław a Olkowskiego z Morawicze, który na ten czas służył za m astalerza u Jego Mości Pana Jerzego Komockiego stolnika sieradzkiego marszałka na ten czas Xiędza Cardzinala M aciejowskiego, od którego po strzału w kilka dni potem umarł, a ten to m astalerz pod strażą m iejską w e dworze będąc fugu vitae suae consuluit...,> Za głow ę zabitego zapłacił pan marszałek.
Ustrój miasta Kielc na przełomie X V I i XVII w iek u ■37 Kielce jako m iasto p ry w a tn e nie zdołały do drugiej połowy XVI w ieku stw orzyć w yraźnej i okrzepłej in sty tu c ji sądów m iejskich. W 1571 roku w y stępuje jeszcze w K ielcach H ieronim D ym iński jako iu d e x generalis, p ra w dopodobnie wyznaczony przez biskupa krakow skiego lub s ta ro s tę 5e.
P ierw szą w zm iankę o ław nikach kieleckich zaw iera zapis w księdze ra dzieckiej z 1561 r o k u 57. P rzew odniczy ław ie land w ó jt (viceadvocatus), a n a stępnie podw ójni sądowi (viceproadvocatus, delegatus iudex, viceadvocatus
iuratus). Księga radziecka w latach 1551, 1557 i 1562 w ym ienia jako landw ójta
albo w icew ójta (proadvocatus) P aw ła K ija 58, w 1562 ro ku M acieja Zaka 59, a w 1583 M arka O rn a s ia 60.
Więcej inform acji zaw ierała księga ław nicza. Ju ż k a rta tytułow a opatrzo na była napisem : „P rotokół spraw w ójtow skich pod sław nym P anem Jan em Czedrem , L andw ójtem K ieleckim przez m ie F lo rian a pisarza spraw w ójtow skich Mense N ovem bris die vero décim a nono anno dom ini 1596”. L andw ójt C zedro przez cały ten czas sam jed n ak nie b ra ł udziału w sądach. Był jed nym z najznaczniejszych m ieszczan kieleckich w tym czasie, bowiem jego jednego uhonorow ano ty tu łe m A sspectabilis D om inus ei, toteż zostaw szy wice- w ójtem prow adził widocznie całokształt spraw w ójtow skich, a władzę sądową w ykonyw ali w latach 1597— 1603 podw ójtow ie w yznaczeni przez niego, co każdorazow o odnotow yw ane było w protokóle. Od 1597 roku do lutego 1601 ro k u jako podw ójci sądow y w ystępow ał W ojciech K ow alik.
N azw any w protokółach viceadvocatus ja m a tu m Joannem Czedro absol
ventů, vices proadvocati absolventem , viceadvocatus iuratus, subdelegatus iu d e x asspectabili D -no Joanne Czedro, subdelegatus iu d e x iura tu s, w reszcie po
zostaje przy ty tu le viceadvocatus iuratus 62.
Szym on B ierow ski, k tó ry następuje po K ow aliku, od rok u 1601 używ a tego ostatniego ty tu łu przez cały czas swego urzędow ania, w jednym tylko w y p ad k u nazw any został subdelegatus iu d e x 63.
W latach 1597— 1603 m ożem y prześledzić, jak krystalizow ało się w K iel cach stanow isko podw ójciego sądowego, k tó ry przew odniczył posiedzeniom ław y.
Podw ójci sądow y w yznaczany b ył pierw o tn ie spośród ław ników , co można w nioskow ać z fak tu , że w ro k u 1598 obok W ojciecha K ow alika, zastępcy lan d w ójta, wym ieniono tylko sześciu ław ników , potem obok podwójciego sądo wego w ystępow ało ich siedm iu. W szyscy podwójci, zanim objęli swój urząd, byli w radzie m iejskiej, począwszy od samego J a n a Czedro. W ojciech K ow a lik był w radzie w latach 1567, 1581, 1595, a po w yjściu z ław y znów przeszedł do rady. Tak samo Szymon Bierow ski, w rok u 1600 był rajcą, a w m aju 1601 ro k u podwójcim sądowym . N atom iast W ojciech M iklaszek, k tó ry p arę razy gaił sądy „ tam quam iu d e x subdelegatus”, podw ójcim nie był i w radzie m iej skiej nie zasiadał.
56 Księga radziecka, k. 87. 57 Tablica II. 58 Księga radziecka, k. 2, 20', 61. 59 Ibidem, k. 60. 60 Ibidem, k. 106. 61 Księga radziecka, k. 103. Ibidem, k. 14, 36, 78, 103, 121, 153. es Ibidem, k. 190,
38 Jan Szanser
Do kom petencji podwójciego sądowego należało rozsądzanie sp raw m n iej szej wagi sam em u lub w ażniejszych z udziałem ław ników .
Sądy w ójtow skie były sądam i pierw szej instancji, od k tó ry ch p rzy słu g i w ało praw o apelacji do staro sty lub n aw et do biskupa.
P ełna ław a kielecka sk ład ała się z siedm iu urzędujących ław ników . Co roku, na początku kw ietnia, zm ieniało się ich dwóch do trzech. Ogółem od roku 1597 do 1603 w ystąpiło 17 ław ników , a księga radziecka w latach 1561— 1583 w ym ienia 15. Coroczne, chociaż m ałe zm iany świadczą o tym , że ław a co roku była w ybierana w całości lub w części bądź część ław ników była do- kooptow yw ana. Na 17 ław ników siedm iu urzędow ało tylko rok, dziesięciu zaś 2, 3 lub naw et 7 lat. F ak t, że większość nazw isk pow tarza się, i to dosyć często, przem aw ia za tym , że niek tóre tylko rodziny m iały dostęp i do tego urzędu m iejskiego. P otw ierdza to obecność w ław ie braci lub bliskich k re w nych, w każdym razie osób noszących jedno nazwisko; np. w ro ku 1561 ła w nikiem jest D uchnik W ojciech, a w ro k u 1597 D uchnik Jak u b ; w roku 1562 zasiada w ław ie L eonard, od roku 1600 L enartkow icz S tanisław , a Adam L e n arte k jest rajcą. W roku 1573 Tobiaszek’ Jan , a w roku 1603 Tobiaszek A n drzej są ław nikam i. Z darzało się, że jednocześnie w ław ie znajdow ało się p aru ław ników o tym sam ym nazw isku, i tak: w roku 1559 byli M iklasow i- cze W ojciech i A ndrzej, w ro k u 1603 C zarnow scy Paw eł i M aciej. N azw iska te bardzo często w ystępow ały w tran sa k cjach notow anych w księdze radzie ckiej. Znać, że ich w łaściciele byli ludźm i, k tó rzy prow adzili b ardziej oży wioną działalność i lepiej byli sytuow ani niż inni. Obok ty ch są nazw iska w ym ienione tylko raz w spisie ław ników , np. M ikołaj M ichta, M ikołaj K op czyk, Ja k u b M azurek. Często te sam e rodziny m iały swoich przedstaw icieli i w ławie, i w radzie, np. oprócz ław nik a J a k u b a D uchnika było jeszcze trzech rajców Duchników : W ojciech, Ja n i M arek. Od roku 1597 ław nikiem był J a kub Sypist, ale przedtem rajcą był Józef Sypist, ta'k samo spotykam y C zar nowskich, Kow alików , L enartków i Czedrów. Ja k pisze P taśn ik , ław ników w ybierała rada, chociaż w m iastach p ry w a tn y ch na ich w ybór w yw ierał w pływ pan m ia s ta 64. W K ielcach zapew ne na w ybór ław ników w pływ ał starosta. W roku 1562 w skład ław y weszli: K ra m arz W ojciech, B ednarz S tanisław , F ab er Józef, L eonard (Pannitonsor), S u to r B artłom iej itd., a więc czterech rzem ieślników i do tego jako piąty K ram arz. W późniejszych latach nie mo żna już ustalić, jakich zawodów reprezentanci znajdow ali się w ławie.
Ł aw a urzędow ała pod przew odnictw em w icew ójta sądowego w czasie są dów. Sądy w ójtow sko-ław nicze zbierały się k ilk a razy do roku, nie licząc tzw. i u d i t i u m n e c e s s a r i u m se u o p o r t u n u m , któ re odbyw ało się w każdym cza sie, kiedy zaszła potrzeba. Sądy, k tó re m iały stałe term iny , były to sądy „w ielkie”, nazyw ane i u d i t i u m m a g n u m e5, i u d i t i u m le g a le m a g n u m ee, i u d i t i u m m a g n u m e x p o s i t u m e7, w reszcie i u d i t i u m le g a le 68. Zw oływ ane były za wsze w pierw szą sobotę po Trzech K rólach i w pierw szą sobotę po Przew o dniej Niedzieli. Oprócz tego sporadycznie zostały zapisane w pierw szą sobotę
64 J. Ptaśnik, op. cit., s. 66. ®5 Księga ławnicza, k. 36, 103, 248. ®* Ibidem, k. 61, 148.
®7 Ibidem, k. 78, 121, 129, 153, 366. •8 Ibidem, k. 179.
Ustrój miastu Kielc na przeło m ie XV I i XV II w iek u 39 po św. B artłom ieju (28 sierpnia 1599 r.) i 16 października tegoż roku. D rugi rodzaj sądów to i u d i t i u m b a n i t u m lub i u d i t i u m e x p o s i t i u m b a n i t u m , te od byw ały się m niej więcej w okresach m iesięcznych. Zapisane zostały dopiero od ro ku 1600 i w ypadały 29 stycznia, 20 m aja, 10 czerwca, 1 lipca i 26 sier pnia, zawsze w s o b o ty 69. W roku 1601 odbyły się 24 lutego, 10 m arca, 5 i 12 m aja, też w so b o ty 70. W ogóle w szystkie sądy zb ierały się w soboty oprócz
i u d i t i u m n e c e s s a r i u m se u o p p o r t u n u m71. R ozpatryw ane były najróżniejsze spraw y, począwszy od cyw ilnych, a skończywszy na k arn y ch o zabójstwo.
Jed n a tylko spraw a, o k tórej m am y wiadomość, odbyła się przy udziale sta rosty, w ójta dziedzicznego, ław ników i ra d y m iejskiej, natom iast bez udziału podwójciego sądowego, m ianow icie w spom niana już spraw a o zam ordow anie m ieszczanina D uchnika przez syna w ójtow skiego z Kostom łotów , raz zaś na
i u d i t i u m o p o r t u n u m seu n e c e s s a r i u m w ystąpił obok Szym ona Bierowskiego
(s u b d e l e g a t u s i u d e x) i siedm iu ław ników podstarości kielecki S n o pk ow ski72. Także spraw ę o czary ro zp atry w ała ra d a m iejska, nie ław a. Sądy, jak w y nika z zapisów, odpraw iane były na r a tu s z u 73.
R ada m iejska i ław a m iały zw ykle osobnych pisarzy, tak było i w K iel cach. P isarz sądow y tytu łow ał się „pisarzem spraw w ójtow skich” ; w 1593 ro ku był nim n iejak i F lorian. Od roku 1600 w ystępow ał jako pisarz ba c a la re u s a r t i u m A m broży Lwowski.
Tyle o kieleckim „drugim porządk u”.
Na 139 nazw isk mieszczan kieleckich w ym ienionych w księgach m iejskich 74 w radzie m iejskiej zapisano 27, a ław ie 26. Rodziny, k tó re m iały w ciągu 57 la t więcej niż jednego przedstaw iciela na urzędzie i k tó re częściej niż inne w ym ienione były jako strony w tran sa k cjach zapisanych w księdze radzie ckiej, m ożna zaliczyć do p a try c ja tu kieleckiego — m ającego może nie w y łą czność, ale łatw iejszy dostęp do urzędów m iejskich. Do nich należą B ogufa- lowie, Czarnowscy, Czedrowie, D uchnikow ie, K ow alikow ie, Miklaszowie, Le- nartkow ie, O rnasiow ie, Pistkowiczowie, Prędotow ie, Sypistow ie i Tobiaszko- wie. K olegiackie m etry k i ślubówT w skazują, że stanow ili oni grupę dość eks kluzyw ną 75. Nie jest to jednak, jak się w ydaje, ary sto k racja z ducha, bo na p rzykład w 1595 roku n iejaki pan Ja n O rnasiek m usiał zobowiązać się, „że już n ig d y nie targ n ie się na żonę A dam a O rnaśka, ani ręką, ani słowem ża
dnym , a gdyby się ta rg n ą ł i zostało m u to udowodnione, zostanie u k aran y w iną 10 grzyw ien” 76.
T rafniejszy w ydaje się podział na gruncie kieleckim na mieszczan bardziej i m niej zam ożnych. W tedy do pierw szej g ru p y należałoby zaliczyć oprócz w y m ienionych H eliasza — kupca, kuśnierza — S tanisław a Jarzecza, k tó ry po
ee Ibidem, k. 135, 159, 162, 168, 171. 70 Ibidem, k. 190', 203, 211, 213.
71 Ibidem, k. 48 — w e wtorek; 187 — też w e wtorek; 192 — w niedzielę i 308 — w poniedziałek.
72 Ibidem, k. 308.
73 Księga radziecka, k. 91', 74 Tablica III.
75 J. Pazdur, op. cit., s. 70. 7i Księga radziecka, k. 119.
40 Jan Szanser
swej śm ierci w 1568 roku pozostaw ił m ajątek oszacowany na 140 g rz y w ie n 77, Szydłowskich, z któ ry ch jeden J a n w 1607 roku nie spłacił w term inie po życzki w wysokości 100 z ło ty c h 78, i jeszcze kilk u innych.
W Kielcach, m ałym m iasteczku o ludności przede w szystkim rolniczej, antagonizm y między p atry c jatem a resztą ludności nie w ystępow ały tak ostro, jak w większych m iastach. Urzędy m iejskie nie mogły zapew nić w takim sto pniu dochodów i w pływ ów członkom ra d y i ław y, jak to m iało m iejsce w w ię kszych i bogatszych m iastach o ludności utrzym u jącej się przede w szystkim z rzem iosła i handlu. Tam antagonizm y m iędzy p atry c jatem a resztą społe czności m iejskiej dochodziły do stan u w rzenia i w ym agały nieraz in terw en cji samego króla.
W pierw szej połow ie XVI w ieku, w w yniku w ieloletnich w alk m iędzy r a dam i m iejskim i a cecham i i kupcam i, pow stały w w ielu m iastach p rzed staw i cielstw a pospólstw a, któ ry ch naczelnym zadaniem było kontrolow anie dzia łalności rady m iejskiej. W K ielcach rów nież w yłoniła się podobna organizacja, ale wspom niano o niej dopiero w 1564 roku, więc stosunkow o późno.
N atom iast z term inem com m unitas spotykam y się w K ielcach po raz p ie r wszy w 1557 roku, kiedy M arcin P rzybyłek załatw iał w radzie m iejskiej fo r m alności zw iązane z osiedleniem się na Popierdow ie, przy czym com m unitas w tym w ypadku oznaczało społeczność kielecką. N atom iast pospólstwo, jako organizacja społeczna uczestnicząca w spraw ach m iejskich, zostało tu ok re ślone jako „tota congregatio oppidi K ielcensis”. Podobnie w 1560 rok u Ja n O brycki m a płacić com m unitati civili 4 grosze corocznie na ratusz i potrzeby m iejskie, a zapis z 1561 roku w ym ienia pow tórnie „congregatio com m unitatis
civilis” 79. W 1564 roku niejaki M achirus, „duodecimus e x com m unitate po- pu li”, przeprasza rajcę S ypista za obelżywe słowa, dając jednocześnie staro
ście w zastaw 3 grzyw ny a rajcom 60 groszy, „aby się to nie pow tórzyło” 80. W 1564 roku m ają więc Kielce jako przedstaw icielstw o pospólstw a duodeci- m ivirów , a jednym z dw u n astu jest w spom niany tu po raz pierw szy i ostatni M achirus. Można dom yślać się, że obelżyw ych słów w stosunku do rajcy Sy pista użył przy okazji badania działalności rady m iejskiej, k tó ra m usiała b u dzić jego zastrzeżenia. P rzem aw ia za tym zastaw złożony do rą k starosty, od którego jednako rad a i pospólstw o były zależne.
D uodecim iviri długo w K ielcach nie utrzy m ali się, bo już w 1574 roku,
przy okazji zdaw ania urzędu przez ustępującą radę m iejską, w ystępuje znów
com m unis populus i tota com m unitas. Podobnie w 1601 ro ku jest obecna m ię
dzy innym i com m unitas.
N atom iast w latach 1605 i 1607 zam iast pospólstw a w tych sam ych okoli cznościach w ystępują cechm istrze, a protokół przekazania — przejęcia urzędu i zdania rachunków przez ustępującą radę podpisuje staro sta Bolszowski, a „im ieniem w szystkiego pospólstw a” J a n Czedro.
Przyczyny n ieutrzym ania się in sty tu c ji d w un astu mężów dopatryw ać się należy w nieokrzepłej w XVI w ieku organizacji rzem iosła kieleckiego i słabym ilościowo kupiectw ie. Z początkiem XVII w ieku re p rez en tu ją pospólstwo cech m istrze i J a n Czedro, o kupcach nie w spom ina się.
77 Ibidem, k. 89'. 78 Ibidem, k. 135'.
19 Ibidem, k. 51.
Ustrój miasta Kielc na przeło m ie XV I i XVII w iek u 41 Do roli męża zaufania społecznego w y rasta tu osoba Ja n a Czedro, którego ojciec W ojciech je st w 1583 roku rajcą, a on sam obejm uje te n u rząd w 1592 roku. W latach 1591—1603 Ja n Czedro jest landw ójtem kieleckim , a od 1605 ro ku w ystępuje jako przedstaw iciel pospólstw a.
W zasięgu w ładzy biskupa krakow skiego i jego starosty antagonizm y m ię dzy ra d ą m iejską — p atry c jatem a pospólstw em zdają się tracić na ostrości i nic nie przeszkadza, aby daw ny członek ra d y m iejskiej i lan d w ó jt re p re zentow ał później wobec tych organów pospólstwo.
Wobec w ładzy staro sty kieleckiego pospólstw o jako organ k on troln y rady m iejskiej nie m usiało odgryw ać większej roli. Jak o k o n k re tn y przejaw dzia łalności pospólstw a należy przypom nieć w spom nianą już uchw ałę „w szyst kiego pospolitego człow ieka strony piw a przyw oźnego” z 1591 roku.
Jan Szanser
k. rok N azwisko i im ię 3ł 1551 Lepicki A bram
S a rto r B artłom iej Pistkow icz S tanisław K olda P io tr
5 1552 S arto r B artłom iej Lepicki A bram K olda P io tr Bogufał S tanisław 6' 7' 1553 M S ypist Józef Lepicki A bram Lisz M aciej
Pistkow icz S tanisław Slaczka Tomasz 9' 1554 Lepicki A bram S ypist Józef Piszczkowicz S tanisław K ow alik M aciej 14 1555 K ow alik M aciej Piszczkowicz S tanisław Lepicki A bram 16 17 1556 >> Lepicki A bram S ypist Józef Piszczkowicz S tanisław F ab er Maciej Kolda P io tr 20 24’ 1557 S ypist Józef W yszyński A ntoni Lepicki A bram S a rto r B artłom iej K olda P io tr 28' 31 1558 19 S ypist Józef D uchnik W ojciech S a rto r B artłom iej P re d o ta S tanisław W yszyński A ntoni
T A B L IC A I
Ustrój miasta Kielc na przełomie XVI i XVII w iek u 43 k. rok N azwisko i imię
41 1559 P red o ta Stanisław D uchnik Wojciech S a rto r B artłom iej S ypist Józef 43 1560 P red o ta M arcin
S ypist Józef S a rto r B artłom iej D uchnik Wojciech 46' 1561 S a rto r B artłom iej Piszczek Stanisław D uchnik W ojciech Bielecki M arek 52' 1562 Bielecki M arek
S a rto r B artłom iej Piszczek S tanisław D uchnik Wojciech 62 M Lisz M aciej 63 1564 D uchnik W ojciech S ypist Józef P red o ta M arcin S a rto r B artłom iej 69' 1565 S ypist Józef
S a rto r B artłom iej Bielecki M arek D uchnik W ojciech 70' 1566 D uchnik W ojciech K olda P io tr Sypist Józef Piszczkowicz S tanisław 72 1567 K ow alik W ojciech
S a rto r B artłom iej D uchnik W ojciech O rnaś M arcin Gosz Ja n 79' 1568 S ypist Józef D uchnik W ojciech P red o ta M arcin S a rto r B artłom iej
44 Jan Szanser к. rok Nazwisko i imię
81 1569 K ow alik Maciej S a rto r B artłom iej Sypist Józef 84 1570 Sypist Józef Stefanek S tanisław (Wyszyński) A ntoni 84' „ Lisz Maciej Piszczek Stanisław 87' 1571 Sypist Józef
S a rto r B artłom iej Stefanek S tanisław C zarnow ski P aw eł 88 1572 S ypist Józef
Stefanek S tanisław S a rto r B artłom iej C zarnow ski Paw eł 96 1573 S tefanek S tanisław L en artek Adam Bartoszow ic G aspar B arszczyk Ja n 96 1574 L enartek Adam Kozielik Ja n S ypist Józef M ojecki Adam 103' 1579 Koziołek Ja n 105 1581 D uchnik Ja n K ow alik W ojciech L en artek A dam R adzanek Tomasz 105’ 1583 Czedro W ojciech И З 1587 D uchnik M arek 116 1591 L en a rtek Adam Heliasz
116' 1592 Czarnow ski Maciej L enartek Adam D uchnik M arek Czedro Ja n
Ustrój miasta Kielc na przeła m ie X V I i XV II w ieku 45 k. rok Nazwisko i im ię
117 1593 O rnasiek Adam D uchnik M arek L en artek Adam 119 1595 D uchnik M arek L en a rtek Adam K ow alik W ojciech 120 1601 O rnaś Adam D uchnik M arek B ierow ski Szymon L ach Maciej 121' 1604 K ow alik W ojciech 125 1605 D uchnik Jak u b O rnaś Adam L en artek S tanisław K ochan W alenty 132 1606 B ierow ski Szymon
K ow alik W ojciech L enartkow icz S tanisław Lach Maciej
133 1607 B ierow ski Szymon L enartkow icz S tanisław O rnaś Adam
46 Jan Szanser
T A B L IC A II
Ł aw nicy w ym ienieni w księdze radzieckiej: k. rok Nazwisko i imię Uwagi 49 1561 Kopecz M ikołaj
D uchnik W ojciech P red o ta Stanisław Golia M ikołaj i inni 60 1562 K ra m arz W ojciech B ednarz S tanisław F a b e r Józef L eonard M ross Mikołaj G rechich M arcin S u to r B artłom iej 95' 1573 Tobiasek Ja n
K ow alik Paw eł 105’ 1583 Pierzchała W ojciech
Kołodziejczyk W ojciech
Ław nicy w ym ienieni w księdze ław niczej w latach 1597— 1603: k. rok Nazwisko i im ię Uwagi
3' 1597 D uchnik Jak u b M iklaszek W ojciech S ypist Jak u b C zarnow ski P aw eł
zastępuje landw ójta
36 1598 K ow alik W ojciech S ypist Jak u b M iklaszek W ojciech Lach Maciej
M ichta Mikołaj C zarnow ski P aw eł Klim kowicz Ja n
viceproadvocatus
od stycznia
48 1598 M iklaszek W ojciech Kopczyk M ikołaj C zarnow ski P aw eł Janusz J a n M iklaszek A ndrzej
viceproadvocai us
Ustrój m ia sta Kielc na przeło m ie X V I i XV II w ieku 47 k. rok Nazwisko i im ię Uwagi
61 1599 K ow alik W ojciech M iklaszek W ojciech M ichta M ikołaj S ypist Jak u b Kopczyk M ikołaj C zarnow ski Paw eł M iklaskowicz A ndrzej viceproadvocatus od stycznia 103 j: K ow alik W ojciech Miklasowicz Wojciech S ypist Jak u b Kopczyk M ikołaj C zarnow ski Paw eł M ichta Mikołaj Pierzchała W ojciech T um liński A ndrzej subdelegatus iudex od sierpnia 129 1600 K ow alik W ojciech M iklaskowicz W ojciech S ypist Jak u b K opczyk M ikołaj C zarnow ski Paw eł M ichta M ikołaj P ierzchała W ojciech T um liński A ndrzej subdelegatus iudex od stycznia 148 » K ow alik W ojciech P ierzchała W ojciech C zarnow ski Paw eł Kopczyk M ikołaj M azurek Ja k u b M iklaszek A ndrzej L enartkow icz S tanisław
delegatus iudex
od kw ietnia
179 1601 K ow alik W ojciech P ierzch ała W ojciech K opczyk M ikołaj M azurek Ja k u b M iklaszek A ndrzej L enartkow icz S tanisław
delegatus iudex
od stycznia
211 >5 B ierow ski Szym on M iklaszek W ojciech K opczyk M ikołaj C zarnow ski Paw eł M azurek Ja k u b
L enartkow icz S tanisław K uzdraczek S tanisław
viceadvocatus iuratus
4,8 Jan Szanser
k. rok Nazwisko i im ię Uwagi 248 1602 Bierow ski Szym on
M iklaszek W ojciech Kopczyk M ikołaj C zarnow ski Paw eł M azurek Ja k u b
L enartkow icz ' Stanisław K uzdraczek S tanisław S ypist Jak u b
viceadvocatus iuratus
366' 1603 M iklaszek W ojciech Kopczyk M ikołaj C zarnow ski P aw eł M ichta M ikołaj L en artek S tanisław C zarnow ski Maciej K uzdraczek S tanisław Tobiaszek A ndrzej
Ustrój miasta Kielc na przełam ie X V I i XV II w i e k u 49
TABLICA III
L ista nazw isk m ieszczan kieleckich 1 N azw iska mieszczan w latach 1551—1580
Barszczyk * K notek
B artosiew icz K ochan *
Bednarz K olda Białogoński Koniaszek Bielecki * Kopacz B iernatek K ostuch Bogufał K ow alik * Breczyny K ozielik Bryl Kozik Brysko * Kozodój
Bujak K ram arz
Cedro * K raw iec
C hrzelka K ropiw orek
Cieresz K rysk a
Cierpisz K udłek * (Kudłkowicz)
Cios K uliszek * (Kula)
Czarnow ski K u rek
Cząstek K uśnierz
Czyż K w ak
D rap alka * K w as
D uchnik * L ach
Dw ornik Lasek
Dybka L eonard * (Lenarski)
D ziurka * Lepicki
F rankow i cz Lichosz
G abriel Lis * (Lisek)
Giezło M achirus
Golja * M aczarow ski
Gosz Ma goss a
G rechich M ardasek
Gruczoł M azurek
H arm ata M iklaszek * (M iklaskowic)
Heliasz M ojecki *
Jarzecz Mróz
Jarząb e k * O brycki
K ij * (Kijek) O dbieżałek *
K lim ek * O rnaś *
1 W nazwiskach pisow nia zm odernizowana, łacińskie, jak np. Sartor, Sutor itp., przetłum aczone na polski: K rawiec, Szew c itp.
* N azw iska w ym ienione również w spisie w łaścicieli nieruchom ości w K iel cach z 1645 roku — J. Pazdur, op. cit. Nazwiska w nawiasach w wersji z '1.645 roku.
50 Jan Szanser
Pędzi w iatrow ski P ierzchała P ierzyna P iotrow ski P lu ta Posłow ski * P ręd ota
Proszkow icz * (Proszek) P rzyb yłek * (Przybeliński) Pyszczek Radzanek R afałek Ryczko S endlik Skorek S ław eta Sobek Solarz S tefanek Strzelec S typuła S uchojadek * (Suchojadł)
Nowe nazw iska mieszczan spotkane w latach 1581—1607 B ierow ski Borowicz Brzóska Czerw Czopek G wiazda Janu sz * (Janusek) K ołodziejczyk K otlarz * (Kotlarzowskie) K ubek K uzdraczek Supierz Syka Szewc Szlaka Szydłow ski * Szym onowi cz Szynka Szypist * (Sypist) Świerszcz Tobiaszek * T relk a * T um liński W enator W ęgrzyn W oliniec W ronka * W ypiórkow icz * W yszyński Zając Zak Zankow icz Znój L upka * M azurek * M ichta * P ierdo ta R apitcznia Słow ik * (Słowiczek) S truży na Szczęśnik T łustom łot W aldunek * (W aldunowa)
Ustrój miasta Kielc na przeła m ie X V I i XV II w iek u 51
ANEKS
KIELECKA KSIĘGA RADZIECKA Z LAT 1551—1608 I KSIĘGA ŁAWNICZA Z LAT 1596— 1603
Z szesnastowiecznych aktów adm inistracji m iejskiej Kielc zachowały się do okre su m iędzywojennego księga rady m iejskiej z lat 1551— 1608 (sygn. w edług in w en tarza Pułaskiego 3811) i księga protokółów w ójta kieleckiego z lat 1596— 1603 (sygn. według inwentarza Pułaskiego 27). Posiadała je Biblioteka Ordynacji Krasińskich, gdzie w czasie wojny uległy zniszczeniu wraz ze w szystkim i zbiorami.
W 1934 roku autor sporządził odpis księgi rady m iejskiej zachowując paginację oryginału oraz pewną ilość notatek z księgi ław niczej. M ateriały te częściowo oca lały. Odpis księgi radzieckiej znajduje się obecnie w Archiwum Głównym Akt Da w nych (sygn. 804).
Księga rady m iejskiej była kodeksem papierowym, o w ym iarach 10,7 cm X 32,4 cm i zawierała 137 foliów. Oprawna w półskórek; w kilku m iejscach karty uszkodzone lub pismo w yblakłe. Pismo kilku rąk. Księga nie miała początku ani zakończenia. Zapiski przeważnie jednego rodzaju, to jest akty zastawu, sprzedaży lub kupna nie ruchomości, pożyczki, pokw itowania spłaty pożyczek itp. Obok tego w ciągnięty zo stał odpis listu lw ow skiej rady m iejskiej do rady kieleckiej, zresztą nie odczytany, przepisy porządkowe starosty kieleckiego i rachunki ustępującej rady m iejskiej z pięciu lat.
Ogólna ilość zapisów w latach 1551— 1608 w yniosła 322. N ajw ięcej, bo 25, po chodziło z 1562 roku. W niektórych latach w pisów nie dokonywano.
Księga protokółów w ójta kieleckiego zaw ierała w pisy z lat 1596— 1603 na 364 fo liach formatu dużej ósem ki (20 cm X 27 cm), zeszyta i obłożona w kartę pergam i nową z mszału, prowadzona była przez paru pisarzy kolejno. Treść zapisów stano w iły sprawy sądowe rozstrzygane przez ław ę, a także zapisy aktów, jak np. testa menty, transakcje w ynajm u, zastawu lub sprzedaży, pożyczek, tak jak w księdze radzieckiej. W latach 1596— 1603 w księdze radzieckiej dokonano tylko czterech za pisów w 1597 roku, można w ięc przypuszczać, że w tym okresie prowadzono jedną w spólną księgę dla obydwu urzędów miejskich.
Księga radziecka do 1573 roku prowadzona była w języku łacińskim, potem po polsku, trafiały się jednak i tam zwroty i w yrazy łacińskie, w tekstach łacińskich pisarz używ ał niekiedy w yrażeń polskich, nie zawsze uzasadnionych potrzebą. P i sał na przykład: „additamentów alias przym iarek roley” albo „tunica colore papa- veris alias m akowa”. Z rzadka zdarzały się błędy ortograficzne bądź n iew łaściw e użycie przypadków. Słow nictw o niezbyt bogate, a kolejność podmiotu, orzeczenia i dopełnień w zdaniach następow ała w edług porządku polskiego, a nie łacińskiego.
Zapisy były zwięzłe, każdy opatrzony tytułem pisanym w iększym i literam i i po dającym przedmiot sprawy. W łaściw y tekst zaczynał się najczęściej od podania daty i składu rady, wobec której zainteresow ani składali oświadczenia, po czym następow ał opis sprawy. Porządek ten był przestrzegany praw ie przez cały czas pro wadzenia księgi, przy czym powtarzały się podobne zwroty i wyrażenia, tak że mimo iż osoby pisarzy zm ieniały się, styl pozostawał prawie bez zmian.
Teksty łacińskie redagowali sami pisarze po uprzednim zapoznaniu się ze spra wą. W rezultacie pomijali nieraz istotne dla spraw y elem enty, takie jak dokładniej sze położenie przedmiotu transakcji lub jego cenę.
W języku polskim niektóre akty dyktowano pisarzowi bezpośrednio. Tak utrw a lone zostały w e fragm entach zwroty i wyrażenia zaczerpnięte z potocznej mowy.
52 Jan Szanser
W sporze między Adamem (ojcem) i Stanisław em (synem) Lenartkam i pisarz zanotował:
„Na co pan Adam odpowiedział, że jeszcze testam entu nie czynią, atoli śmierć i testam entu nie czeka, przeto jest zawsze urząd i księgi. Cokolwiek w ydasz na po prawę i przybudujesz, pozwalam Ci zapisać” (księga radziecka k. 128).
Pisarzam i rady m iejskiej byli, jak należy przypuszczać, duchowni kolegiaty k ie leckiej. Nie wykluczone, że w yw odzili ,się z rodzin m ieszczańskich obsadzających sw ym i przedstaw icielam i urzędy kieleckie, poniew aż cieszyć się m usieli pełnym za ufaniem rajców, nie grzeszących znajomością sztuki pisania, a tym bardziej łaciny. Księgę protokółów w ójta kieleckiego prowadził od 1593 roku niejaki Florian. Poza im ieniem nic o nim nie wiadomo.
Od 11600 roku w pisów dokonywał bakałarz sztuk Melchior ze Lwowa, rektor szkoły kieleckiej, który rozpoczął sw oje zapisy następującą introdukcją:
„Tenor actionum, causarumque coram officio advocatiali kielcensi per me, Mel chiorem Leopoliensem A r [tiu m ] Bac[alareum] Rectoremqu e Scholae est conscriptus in hune, qui sequitur, modum” (księga ław nicza к. 159).
W księdze tej zasadniczo zapisów dokonywano już w języku polskim, z tym że niektóre form uły, terminy, a czasem całe zdanią podawano po łacinie.
Z księgi ławniczej zachowała się tylko jedna notatka z tekstem o czarownicy Heliaszowej, zapisana jeszcze przez Floriana.
