Współpraca Aleksandra Świętochowskiego z lwowskim "Tygodniem": autorstwo Listów z Niemiec i Listów z Krakowa

Bogdan Mazan

Współpraca Aleksandra

Świętochowskiego z lwowskim

"Tygodniem": autorstwo Listów z

Niemiec i Listów z Krakowa

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 17-18, 153-169

Bogdan Mazan

WSPÓŁPRACA ALEKSANDRA ŚWIĘTOCHOWSKIEGO Z LWOWSKIM „TYGODNIEM”

A utorstw o Listów z Niemiec i Listów z Krakowa

Początki publicystycznej i literackiej kariery A leksandra Święto­ chowskiego łączy się przede wszystkim z „Przeglądem Tygodniowym”. Mniejsze znaczenie przyw iązuje się do faktu, że praca dla „Przeglądu” nie przeszkadzała m u w pisaniu artykułów dla innych pism w arszaw ­ skich — jak „Gazeta Polska”, „Opiekun Domowy”, „Niwa”, „A teneum ”,

„K urier Codzienny”, oraz dla „Tygodnia” lwowskiego. Nawiązywaniu nowej współpracy tow arzyszyły niem al każdorazowo duże oczekiwania twórcy: nadzieje na większą samodzielność, większe apanaże itd. W kilku przypadkach brana też była pod rozwagę możliwość związania się na stałe z nowym pismem i odejścia z „Przeglądu”. Gdyby tych nie s ta r­ czyło, są jeszcze inne powody, skłaniające do dokładniejszego rozpatrze­ nia się w młodzieńczych kontaktach pisarza z prasą w arszaw ską i — jak w niniejszej pracy — pozakordonową. Późniejsza działalność pisarza w konspiracyjnym Towarzystwie Literackim (1887 - 1901) dowodzi usil­ nych starań o możność nieskrępow anej wypowiedzi. Ówcześni bibliogra­ fowie musieli, rzecz jasna, przemilczeć wszystkie publikacje powstałe w takich okolicznościach. P rzy jęta tu taj hipoteza, że istniały jakieś an­ tecedencje działalności w Towarzystwie Literackim doprowadziła do znalezienia w „Tygodniu” nieznanych prac Świętochowskiego, co jest powodem zajęcia się również bliżej okolicznościami i szczegółami jego współpracy z „Tygodniem ”.

*

H- *

Od września 1874 r. ukazywało się we Lwowie pod redakcją Józefa Rogosza pismo tygodniowe pt. „Tydzień Literacki, A rtystyczny, Nauko­

— 154 —

w y i Społeczny” (wydawcy: Rogosz, F. H. Rychter). Założenie tego pisma, adresowanego do „najszerszych w arstw społeczeństwa” *, było zarazem realizacją części rozległego program u ożywienia ruchu kulturalnego w Galicji. Redaktor „Tygodnia” zamierzał także bowiem doprowadzić do powstania tow arzystw a literackiego oraz tow arzystw a popierającego ro­ dzimą sztukę.

Rogosz konsultował swoje plany z Kraszewskim, który — jak w ia­ domo — wydawał w Dreźnie w latach 1870 - 1871 pismo „Tydzień Poli­ tyczny, Naukowy, L iteracki i A rtystyczny”. Był przekonany, że „pu­ bliczność” galicyjska staw i opór trudnem u i am bitnem u programowi. Dlatego zamierzał „uczyć ją bawiąc” poprzez rozbudowanie części be­ letrystycznej. Największe trudności przew idyw ał z zapełnieniem działu popularnonaukowego, koncentrującego się na zagadnieniach historii, estetyki i nauk przyrodniczych. Części literackiej pisma miało przyśw ie­ cać hasło „piękna”, a naukowej hasło „krytyki zdrowego rozum u”. „Ty­ dzień” miał być pismem „uczciwym”, bardziej ceniącym głoszenie zasad prawdziwego postępu niż rentow ność2. Uzupełnił te założenia Jan Lam w pierwszym tzw. artykule „kierującym ” (programowym), w którym do­ wodził, że można bez popadania w sprzeczność sprzyjać obu najw ażniej­ szym kierunkom we współczesnym życiu intelektualnym : pozytywizmowi i idealizmowi. Obowiązkiem literatu ry , stwierdzał, jest wytyczanie drogi kompromisu, bowiem przyszłość należy do tego, „kto potrafi utrzym ać równowagę między pozytywizmem a idealizmem i oddać każdemu z tych dwóch bóstw, rzeczywistości i ideałowi, haracz należny” 3. Rogosz solen­ nie zapewniał Kraszewskiego, że nie odstąpi od program u przedstawio­ nego przez Lama i że za wszelką cenę — „choćbym miał cały m ajątek stracić” — utrzym a wydawnictwo 4. Jeśli się jednak weźmie pod uwagę skłócenie rozbitego na liczne ugrupow ania obozu liberalno-dem okratycz­ nego w Galicji, niezdolnego do skutecznego przeciwstawienia się kon­ serw atystom , jak również pewne cechy charakteru Rogosza (chwiejność poglądów, napastliwość) i prześladujące go niepowodzenia finansowe, nie było z góry większych nadziei na długi żywot pisma 5.

Do połowy 1875 r. zainteresowanie czytelników „Tygodniem”, w praw ­ dzie „bardzo powoli”, ale w zrastało (IV k w artał 1874 r. — 965 p ren u ­ m eratorów , I kw artał 1875 r. — blisko 1200), nie zabezpieczając jednak dalszego bytu pisma od strony finansowej. W pierwszym półroczu 1875 r. Rogosz dopłacił do w ydaw nictw a 3 tys. guldenów. Na początku 1876 r., po okresie pewnego zastoju, odstąpił tygodnik „kilku młodym ludziom” f>, aby umożliwić sobie pod koniec tego roku powrót do „Dziennika P o l­ skiego”, który przejął w raz z H enrykiem Rewakcwiczem i Janem Ł a­ mem. W 1876 r. i na początku 1877 podpisywał jeszcze „Tydzień” jako redaktor i wydawca, ale dopływ nowych sił do redakcji był już widocz­

ny. Pojaw iły się np. w piśmie w większej ilości prace Ochorowicza. Od lutego 1877 r. na czele kom itetu redakcyjnego stanęli oficjalnie: J. Ochorowicz, B. Abakanowicz i A. D. Bartoszewicz, którzy w praktyce kierowali redakcją przynajm niej od grudnia 1876 r. 7

Do grona współpracowników „Tygodnia” należeli m. in.: M. Bałucki, W. Bełza, P. Chmielowski, B. Czerwieński, J. I. Kraszewski, J. Lam, I. Maciejowski (S ew er)8, Cz. Pieniążek, T. Romanowicz, W. Sabowski, P. Święcicki, A. Świętochowski, P. Wilkońska. Pismo zostało dobrze przyjęte przez prasę pozytywistyczną w Warszawie. Sprawozdawca „Ni­ w y”, oceniając pierwsze trzy num ery tygodnika, stwierdzał:

odznacza się [«Tydzień»] w ielk ą rozm aitością treśc i i niepoślednią żyw ością .Łtylu. [...] K ie ru n e k pism a u m ia rk o w a n y , uw zględniający zarów no w y n ik i b ad a ń n au k o w y ch w e w szy stk ich za k resa ch w iedzy, ja k i bieżące p o trzeby k r a ju ” 9.

Kiedy latem 1874 r. Rychter szukał w Warszawie współpracowników dla „Tygodnia”, redaktor „Przeglądu Tygodniowego” Adam Wiślicki za­ proponował mu Świętochowskiego, którego również Leopold Mikulski nam aw iał do podjęcia tej współpracy, sądząc o „Tygodniu”, że będzie to „porządne pismo i że egzystencja jego na dość pewnych oparta jest podstaw ach” ł0.

Współpracę z pismem rozpoczął Świętochowski w grudniu 1874 r. cy­ klem korespondencji pt. Listy z Niemiec, publikując nieomalże równo­ cześnie podobny cykl w „Przeglądzie Tygodniowym”. We wstępie do pierwszego odcinka Listów pisarz zdawał sprawę z trudności w jedno­ czesnym zaaklim atyzow aniu się w obcym środowisku i w nowym piśmie: „Jeślim dotąd nie chciał wTy stąp ić ja k o k o resp o n d e n t n a łam ach «Tygodnia», m im o w ezw ań S zanow nej jego R edakcji, w uporze ty m tk w iła nie tylko obaw a p odołania roli, k tó ra w m oim p isa rsk im zaw odzie m ia ła być debiutem ; z tą bow iem p o b u d k ą łączyły się jeszcze, ja k o w ażna siła odporną, p rz y k re uczucia zrodzone pod d ziałan iem elem entu, k tó ry m i obserw ow ać pow ierzono. Tyś p rzy w y k ł do żyw iołu niem ieckiego — ja m w eń w p ad ł niedaw no; tyś już osw oił się z w p ływ am i tego bezbrzeżnego oceanu, k tó ry się G erm a n ią zow ie — ja znalazłem się na nim po ra z p ierw szy [...]” 11

W latach 1874- 1876 zamieścił Świętochowski w „Tygodniu” rozpra­ wę popularnonaukow ą Dziedziczność charakteru, esej filozoficzny Filo­

zof owie-niewolnicy, obrazek dram atyczny Antea, recenzje wydanych w

języku niemieckim dzieł F. Hellwalda Historia ku ltu ry w jej naturalnym

rozwoju do teraźniejszości i R. Roeplla Polska w połowie X V III w ieku

oraz cykle korespondencji: Listy z Niemiec i Listy z Krakowa 12 — na ostatnim odcinku tego cyklu z 23 IV 1876 r. zakończył ścisłą współpracę z pismem. W ciągu najbliższych lat przedrukow ano jeszcze tu taj dwie jego prace 1S.

W liście do Rogosza z początku 1875 r. Świętochowski w yrażał goto­ wość podpisywania w łasnych prac w „Tygodniu” całym nazwiskiem

— 156 —

dziczność charakteru) 14. Redakcja pisma, chociaż z zasady nie zdradzała

nazwisk swoich anonimowych w spółpracow ników 15, jednak zamieściła informację, że autorem głośnego w Krakowie dram atu Niewinni, u k ry ­ w ającym się pod pseudonimem Wł. Okoński, jest A. Świętochowski — ,,stały w spółpracownik” „Tygodnia” 16. W 1875 r. w spółpraca rokow ała jak najlepsze nadzieje, w tedy bowiem Świętochowski m yślał poważnie o zwią­ zaniu się na stałe ze L w ow em 17. Dobre stosunki były podtrzym yw ane przez pełne zrozumienia dla intencji pisarza w zm ianki w „Tygodniu” 0 Niewinnych i Ojcu Makarym. Świętochowski doceniał rolę protekto­ ra miejscowych „młodych” spełnianą przez „Tydzień”, przeciw staw iający się „starym ” reprezetnow anym przez „Ruch L iteracki”, i czuł, że bierze udział w tej ryw alizacji obozów:

„«Tydzień», piek ieln y «Tydzień», k tó ry śm ie chw alić Ojca Makarego, a błotem m azać O jca G oliana, przyzw aw szy n a pom oc w szystkie potęgi d u ch a ciem ności postępem zw anego, odniósł zw ycięstw o n ad «Ruchem». G dyby się to zgorszenie stało w W arszaw ie, nie byłoby ta k dziw nym , bo w y, nieom yci w odą z L ourdes,

jeszczeście nie p rzejrzeli. A le w naszej G alicji... w św iętej G alicji i L odom erii — to bolesne! P rzypuszczam , że chyba niebo nas w cnocie dośw iadcza i h a r tu je . Bo przecież niepodobna, ażeby Bóg błogosław ił organow i, n a k tó ry m g r a ją L am 1 O koński.” 18

Rogosza mógł od uściślenia współpracy powstrzym ywać znany rad y ­ kalizm Świętochowskiego, właściwy pozytywistom warszawskim. Porów ­ nanie „Tygodnia” pod względem program u i tem peram entu z pokrew ­ nym i pismami w K rólestw ie w ykazuje istotne różnice, m ające wpływ na niespójność związków między tym i środow iskam i19.

Omówienia w ym agają przypisane dopiero tu taj Świętochowskiemu

Listy z Niemiec i Listy z Krakowa. Publikacje te staw iają twórcę w nie­

znanym dotąd świetle i uzupełniają wiedzę o kontaktach pozytywistów’ w arszawskich z Galicją. Przy ustalaniu autorstw a Listów z Niemiec rolę wskaźnika zewnętrznego spełniła wzmianka dotycząca Świętochowskiego w pracy zbiorowej Szkoła Główna Warszawska: „Z Lipska, oprócz «Prze­ glądu Tygodniowego», był korespondentem «Tygodnika» [!J lwowskie­ go” 20, którą można było zbagatelizować, gdyż noty bibliograficzne w tej pracy grzeszą nieścisłością, gdyby nie budzące dociekliwość słowo „oprócz” i fakt, że współpracownikam i w ydaw nictw a byli m. in. P. Chmielowski, A. Dygasiński, J. K otarbiński i J. Baudouin de C ourte­ nay, dobrze wszyscy obeznani z twórczością Świętochowskiego. Trafność tego tropu, będącego podnietą do poszukiwań w określonym kierunku, ale nie przekonywającym dowodem (zważywszy, iż wobec wskaźników" zew nętrznych przy ustalaniu autorstw a obowiązuje zasada ograni­ czonego zaufania) potwierdził fragm ent listu Adolfa Wiesiołowskiego do Świętochowskiego z 1 1X 1875 r.: „[...] «Tydzień» jednak najregularniej odczytywam, a raczej pańskie korespondencje” 21. Trop ten potwierdziło

również porównanie tekstu Listów z pracam i Świętochowskiego na tem at Niemiec, zamieszczonymi w „Przeglądzie Tygodniowym”, tj. z cyklem korespondencji Z Niemiec (PT 1874, n r 27, 29, 33, 38, 39, 43, 49; 1875, n r 1, 6, 10, 15, 30; 1876, n r 1, 4) oraz z artykułam i: Przegląd literatury

niemieckiej (PT 1875, n r 27, 28), Literatura niemiecka (PT 1875, n r 33,

34), Niemiecka prasa (PT 1875, n r 41, 43, 45, 49). W Listach z Niemiec przew inęły się te same co w w ymienionych publikacjach tem aty i zagad­ nienia, niekiedy w identycznym bądź praw ie identycznym ujęciu. Toż­ sam e okazuje się też zaplecze m ateriałow e porównywanych tekstów. N iektóre zaw arte w Listach w ątki myślowe a także błyskotliwe, orygi­ nalne sform ułow ania pojawiły się w publicystyce Świętochowskiego wcześniej, inne zostały powtórzone w późniejszym czasie. Zwykła to rzecz w przypadku publicysty tak mocno jak Świętochowski przyw ią­ zanego do w łasnych myśli, ujęć stylistycznych, naw et anegdot. W po­ rów naniu z artykułam i w „Przeglądzie” pewne kwestie zostały wyakcen­ tow ane w „Tygodniu” mocniej, np. spraw a prześladowania ludności al- zacko-lotaryńskiej oraz K ulturkam pfu i katolicyzmu w Poznańskiem. A utor Listów, korzystając z większej niż w innych dzielnicach swobody słowa, snuł na m arginesie tych spraw spostrzeżenia i paralele dotyczące sytuacji Polaków w Królestwie. Pisał na przykład:

„C zytając co pisze głośny dziś w N iem czech k ro n ik a rz n ajnow szej politycznej m a rty ro lo g ii G u sta w R asch o P ru sa k a c h w A lzacji i L o ta ry n g ii [w: Die Preussen

in Eisass und L othringen. B raunschw eig 1874], zdaje ci się, że to p rze ró b k a k r w a ­

w y ch polskich dziejów przechrzczonych i p rze b ra n y c h w n ie m ie ck o -fran c u sk ie stosunki. T enże sam ucisk, gniotący zw yciężonych, toż sam o ty ra ń stw o zwycięzców, też sam e p rze ślad o w a n ia narodow ości, języka, obyczajów , praw , szkół, religii, taż sa m a nien aw iść w m ord o w an y ch i zaciekłość w m o rd u ją cy ch — słow em w każdym ry sie zd u m iew ające podobieństw o dw u p o tw o rn y ch bliźn iąt, z k tó ry ch jedno zro ­ dziła niew ola n ad W isłą, d ru g a n ad R enem . C zuł to sam au to r, gdy spojrzaw szy n a te n cm en tarz, k tó ry się A lzacją i L o ta ry n g ią zow ie n ie znalazł w pam ięci od­ pow iedniejszego o k rzyku nad sła w n e l’o rd re reg n e à V arso v ie” (T 1874, n r 13, s. 212). W streszczeniu wymienionego dzieła dla „Przeglądu” zabrakło ze względów cenzuralnych przytoczenia czy choćby zreferowania zaw artej w zakończeniu powyższego cytatu wypowiedzi Rascha, będącej odpowie­ dzią na pytanie: „Znasz pan w nowożytnej historii coś podobnego?” (PT 1875, n r 46, s. 388). W w ersji z „Przeglądu” pytanie to przybrało postać retoryczną. W innym miejscu Listów z Niemiec autor, polemizu­ jąc z pracą E. Reicha Studien über die Volksseele (Jena 1876), proroku­ jącą szybki (w ciągu 50 lat) upadek ducha narodowego w „Warszawie z jej okolicami” replikował:

„Języ k te n zaś [polski] w «W arszaw ie z jej okolicam i» w cale jeszcze sobie nie u sy p a ł m ogiłki, a n a w e t n a b ra ł potężnych sił żyw otnych. C isną go tam , bez za­ przeczenia, k ochany p a n ie ak a d em ik u , n ie u stę p u je on je d n a k an i n a tro ch ę z m o­ w y to w arz y sk iej, w zm aga się w pobudzonej lite ra tu rz e , w sp ie ra się n a olbrzym io ro zw in ię tej prasie. W zględem przyszłości tru d n o robić obliczenia ścisłe, zblad ła

— 158 —

w nieszczęściach n ad z ie ja w y k re śla z rac h u n k u złudzenia, je d n ak ż e su m u ją c tylko p raw dopodobieństw a, m ożem y się szczerze roześm iać n a w różbę p ru sk ieg o a k a ­ d em ika. Ha! Może ja k i h u ra g a n p rzeciągnie ze W schodu po polskich n iw ach i zm ie­ cie z n ich lu b w y rw ie n aro d o w e zasiew y! W szystko to być może, zw łaszcza, że H unow ie i W andale nie zeszli z E uropy ta k bezpotom nie, ja k się d o tąd h isto rii zd a w ało ” (T 1876, n r 5, s. 116).

Czyniąc przy dochodzeniu autorstw a zadość wymogom k ry ty k i w e­ w nętrznej, trzeba dodać, że autor Listów z Niemiec dem askował się właśnie dobrą znajomością stosunków w Królestwie, zwłaszcza dzienni- karsko-wydawniczych. Demaskował go również do pewnego stopnia, choć nie wobec przeciętnego czytelnika ani naw et cenzora, krąg dobrych zna­ jom ych (Baudouin de Courtenay, W ładysław Gosiewski). W ażnym iden­ tyfikacyjnym wskaźnikiem są również zainteresow ania naukowe autora

Listów historią cywilizacji, filozofią, etnologią i antropologią, zwłaszcza

jego sądy na tem at określonych dzieł i badaczy (np. na tem at Völker­

kunde O. Peschla, Geschichte des Materialismus A. F. Langego czy prac

wybitnego polskiego etnologa J. Kubarego), które są tożsame ze znanymi skądinąd sądami Świętochowskiego.

W jednym z Listów autor proponował napisanie dla „Tygodnia” re ­ cenzji Historii kultury... F. Hellwalda, na co redakcja w przypisie do

Listu wyraziła zgodę22. W krótce ukazało się w piśmie podpisane przez

Świętochowskiego pełnym nazwiskiem omówienie dzieła Hellwalda. Jest to kolejny wskaźnik identyfikacyjny. Trudno bowiem przypuścić, ażeby na tej samej stronie 23 mogła się pojawić w „Tygodniu” podpisana przez Świętochowskiego pełnym nazwiskiem recenzja i oczywisty plagiat jego korespondencji Z Niemiec, drukow anych równocześnie w „Przeglądzie Tygodniowym” (a Świętochowski um iał tropić plagiaty). Ujawnienie przez redakcję „Tygodnia” autora Listów dałoby, abstrahując od innych przeciwskazań, dublet autorski na jednej stronie, co mogło spotkać się z rozm aitą reakcją czytelników i sprowokować zaczepki konkurencyjnych pism. Redakcji nie zależało chyba na wzbudzaniu przeświadczeń, że „Ty­ dzień” jest zdominowany przez Świętochowskiego (Wiślicki czerpał w ąt­ pliwą satysfakcję z takich opinii o „Przeglądzie Tygodniowym”). Nie zdekonspirowała autora Listów naw et w dołączonym do rocznika Spisie

rzeczy zawartych w tomie I (nr 1 - 15 z 1874 r.) i II (nr 1 8 -4 9 z 1875 r.),

gdzie zostali wymienieni z nazwiska inni autorzy wieloodcinkowych ko­ respondencji. Przeciętny czytelnik „Tygodnia” nie miał powodu ani pod­ staw do snucia sensownych domysłów na tem at autora Listów z Niemiec, przypuściwszy zasadnie chyba, że nie czytał pisma tak uważnie, aby rzeczoną wzmiankę dotyczącą Historii kultury... Hellwalda mógł skoja­ rzyć z podpisaną recenzją tego dzieła, która ukazała się kilka miesięcy później. Świętochowski nigdy później nie posłużył się kryptonim em Ale..., użytym w przypadku Listów z Niemiec. Spośród kryptonim ów i pseudo­

nimów, jakim i się posługiwał, ówczesnym czytelnikom mogły się koja­ rzyć z jego osobą najw yżej te, które podał E. Minkowiecki w Wykazie

pseudonimów używanych przez autorów polskich (wyd. 2, Warszawa

1888, s. XIV), tj. następujące: As, Was, Okoński Wład., Remus О., Bura- kiewicz, Poseł Praw dy, Polakowski, przy czym pseudonimem Poseł P raw ­ dy podpisywał się pisarz dopiero od 1881 r.

Ukazywaniu się prac anonimowych oraz pod pseudonimami czy kry p ­ tonim am i poza granicami k raju sprzyjała działalność cenzury w Kró­ lestwie. „Tydzień” nie miał debitu w Królestwie, co utrudniało skon­ frontow anie go z „Przeglądem ” i w ykrycie autora Listów. Redakcja „Przeglądu”, zamieszczając korespondencje Z Niemiec Świętochowskiego, nie była zainteresow ana rozgłaszaniem inform acji, że nie ma prawa w y­ łączności druku ciekawszych prac 24, co w tym przypadku dsnuncjonowa- łoby przed władzami najlepszego jej współpracownika jako autora pu­ blikacji zaw ierających akcenty narodowe i antyrosyjskie.

Jeśli chodzi o motywy, jakie skłoniły Świętochowskiego do ukryw ania swego autorstw a Listów, to można przypuszczać, iż działały łącznie — przyzwyczajenie do anonimowości wyniesione z pracy dziennikarskiej w „Przeglądzie” oraz pragnienie niezam ykania sobie drogi powrotu do K rólestw a i przy tym swobodnego wypowiedzenia się, pofolgowania nieo­ malże w alenrodycznym ciągotom 2S.

Każdy z przedstawionych argum entów silnie przem awia za autor­ stw em Świętochowskiego, a ich zespół nabiera — zdaje się — wymowy nieodpartej. Strona językowa Listów przychodzi z ograniczoną pomocą w procesie identyfikacji autorstwa. W yrywkowa analiza indywidualnych właściwości języka pisarza w zakresie słownictwa, sem antyki, składni i —- zwłaszcza — frazeologii potwierdza przedłożone argum enty rzeczo­ we. Przeprow adzenie wnikliwszego spraw dzianu nie dałoby większego pożytku z uwagi na trudności wyróżnienia indyw idualnych cech języka w danej publikacji na tle tendencji niw elatorskich w XIX w. oraz z uw a­ gi na możliwość naśladow nictw a26 — faktycznie zaś naśladowano styl i środki językowe Świętochowskiego.

D ruk w „Tygodniu” Listów z Krakowa rozpoczął się w tym samym czasie co druk korespondencji Świętochowskiego Z Galicji w „Przeglą­ dzie Tygodniowym” (I ode. Listów z Krakowa — T 1876, n r 12: 19 III; I ode. Z Galicji — PT 1876, n r 12: 19 III). Pierw szy cykl zamknął się w czterech odcinkach (ostatni ukazał się 23 IV 1876 r.), drugi liczył ich pięć i bardziej rozciągnął się w czasie. W latach 1874 - 1875 Listy z Kra­

kowa pisali dla „Tygodnia” W ładysław Sabowski i W. Ł. [Władysław

Łoziński?], a po Świętochowskim wznowił ten cykl dopiero w drugiej połowie 1877 r. anonimowy autor, pisujący korespondencje spokojniejsze i gorsze pod względem literackim od poprzednika.

— 160 —

Dwa pierwsze odcinki Listów z Krakowa, wzięte razem, są w w ięk­ szej swej części identyczne z tekstem pierwszego odcinka Z Galicji. Róż­ nice między tekstam i polegają na tym, że w „Tygodniu” wzmocniony został przez skonkretyzow anie realiów ton wycieczek antykrakowskich. N astąpiła w ym iana określeń: Galicja, kraina, naród obywatelski, galicja-

nin (PT) na odpowiednio: Kraków, miasto, naród podwawelski, krakowia­ nin (T). Tylko w „Tygodniu” zostały dokładnie nazwane inkrym inow ane

pisma, tj. „Czas” (w PT: pismo klerykalne) i „Przegląd Polski” (w PT: ***, jedno z miesięcznych pism, owo pismo) oraz osoby: p. S., p. Skro- chowski, gdy w „Przeglądzie” było odpowiednio: p. ***, podredaktor,

redaktor ***21. Tylko w korespondencji z „Tygodnia” są widoczne prze­

jaw y ducha narodowego. Taki wydźwięk przybrały w określonym kon­ tekście słowa naród i niepodległy, użyte w miejsce obecnych w „Prze­ glądzie” — ludność i tegoczesny oraz słowa: Polska, Polak itp., które w danym kontekście nie miały szans na akceptację cenzury warszawskiej. Różnice między porów nywanym i tekstam i, świadczące o aw ersji Świę­ tochowskiego do środowiska Krakowa, szczególnie zaś do sfer stańczy- kow sko-klerykalnych, obrazują zarazem zakres ingerencji cenzury car­ skiej albo w ywołanej przez nią autocenzury piszących i wydawców. Przykładem niech służy dość bogate w aluzje zdanie (część wyróżniona znalazła się tylko w w ersji z „Tygodnia”):

„Jed e n w a ria t [Skrochow ski] leci Don C arlosow i złożyć hołd w im ie n iu P o ­

la ków, drugi [S. T arn o w sk i] publicznie znie w aża polskich najgenia ln ie jszych p o ­ etów, in n y [ks. Z. G olian] p rze klin a n ajczystsze i najśw iętsze w spom nienia [w y­

d arz e ń 1863 ro k u ], w szyscy w y p ie ra ją się w szelkiej czci d la w iedzy i postępu, słow em p atrzysz n a ja k iś obłęd, na ja k ieś ogólne p ró c h n ie n ie ” (T 1876, n r 12, s. 233; P T 1876, n r 12, s. 136).

Pierw szy odcinek Listów z Krakowa jest w porównaniu z odpowied­ nim i fragm entam i w „Przeglądzie” zasobniejszy o pięć w staw ek tego rodzaju i tej mniej więcej wielkości. W drugim odcinku Listów z Kra­

kowa znalazła się wypowiedź, której nie ma w „Przeglądzie”, poświęco­

na wizycie w Krakowie arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego M. Le- dóchowskiego, w yrażająca solidarność z k ry ty k ą entuzjastycznych m ani­ festacji na cześć gościa 28; oraz znalazły się uwagi na tem at ruchu w y­ dawniczego w Galicji i Królestwie, które w w ersji nieco zmienionej pojaw iły się w trzecim z kolei odcinku Z Galicji (PT 1876, n r 20, s. 234). Trudno przypuścić, znając poglądy pisarza na tem at praw a autorskiego, aby zmiany w I i II odcinku Listów z Krakowa w porównaniu z I i II odcinkiem korespondencji Z Galicji były dziełem redakcji „Tygodnia”. Tak znaczna ingerencja, co w ogóle zdarzało się wówczas, spowodowa­ łaby ze strony Świętochowskiego bardzo ostrą reakcję. Mógł on w yrazić zgodę na wprowadzenie określonych zmian, ponosząc przecież i w tym przypadku odpowiedzialność za końcową redakcję tekstu.

Bardziej skomplikowana jest sprawa autorstw a tem atycznie spójnych III i IV odcinka Listów z Krakowa. Stanowią one błyskotliwą filipikę antyjezuicką i antystańczykow ską, zaw ierającą akcenty narodowe i an ­ tyrosyjskie, której głównym negatyw nym bohaterem jest ksiądz k ra ­ kowski Zygm unt Golian. Dominantą kompozycyjno-stylistyczną III od­ cinka była wyrocznia ewangeliczna ,,Arnice, ascende superius!” (P rzy­ jacielu, postąp w y żej!)29, zastosowana jako leitm otiv oraz ironiczna poin­ ta w opowieści o kolejach awansu Goliana w hierarchii kościelnej i p re­ stiżu społecznego. Dzieje tego awansu zostały upodobnione k ary k atu ral­ nie do kariery człowieka sceny: błazna, mima, deklam atora itp., co może być również pewną wskazówką identyfikacyjną, gdyż (jak wiadomo skądinąd) Świętochowskiemu mocno utkw ił w pamięci epizod teatraln y w7 biografii Goliana; nadto ze wzmianek Świętochowskiego na tem at Goliana zaw artych w „Przeglądzie Tygodniowym” daje się złożyć wize­ runek człowieka bardzo podobny do przedstawionego w II i IV odcinku

Listów z K r a k o w a 3n. C harakterystyczne dla wycieczek antybrązow ni-

czych „Przeglądu”, w których udział Świętochowskiego był znaczny, jest posługiwanie się z ironią, tak samo jak w III odcinku Listów zaimkiem „nasz” zamiast nazwiskiem krakowskiego księdza 31. Zaw arte w III i IV

Liście poglądy na tem at w arunków życia w Galicji, konserw atyw nej

prasy galicyjskiej, tolerancji, obowiązków kapłana a także aforystycznie wyrażony pogląd na tem at n atu ry ludzkiej („Każdy jest tym, czym być może”) 32 są pokrew ne albo tożsame z wypowiedzianymi gdzie indziej przez twórcę Niewinnych. W skazuje również na Świętochowskiego jako autora tych części cyklu jeden przynajm niej adres bibliograficzny. Otóż w liście IV autor, w ytykając Golianowi uchybienia przeciw psychologii i logice, rozum ianych zdroworozsądkowo (nb. Świętochowski w polemi­ kach często posługiwał się tego rodzaju argum entacją), oraz nieznajomość Hegla, powołał się na ósmy tom berlińskiego w ydania (z roku 1840) dzieł tego filozofa. Do wymienionego wydania i naw et tomu odwołał się Świętochowski w pracy O powstawaniu praw moralnych, omawiając po­ glądy etyczne H eg la 33. W tej części Listów w ystępuje również jedna w yraźna zbieżność z korespondencjam i drukow anym i w „Przeglądzie”. Chodzi o końcowy fragm ent IV odcinka Listów (dotyczący stosunku konserw atystów krakow skich do Darwina) i trzeci z kolei odcinek Z Ga­

licji (PT 1876, n r 20). Zbieżność dotyczy części początkowej porów ny­

w anych tekstów. Dana kw estia została w „Przeglądzie” potraktow ana szerzej, będąc rozwinięciem identycznej co w „Tygodniu” myśli prze­ wodniej.

A rgum enty rzeczowe za autorstw em Świętochowskiego znajdują po­ tw ierdzenie w spraw dzianie językowym, którem u ze względu na przed­ stawione wcześniej zastrzeżenia nadano tu postać gw arantującą w ielo­

— 1 6 2 —

rak i choć ograniczony pożytek. Język bardziej literackich fragm entów III (zwłaszcza) i IV odcinka Listów jest znacznie zbliżony do języka prozy literackiej Świętochowskiego. Pewne niepow tarzalne cechy tej prozy, mogące odegrać rolę atrybucyjnego papierka lakmusowego, zostały scharakteryzow ane w pracy S. Nosowskiego, w yzyskanej w dalszym toku niniejszego wywodu 34. Margines błędu związany z ekstrapolacją na teren publicystyki ustaleń Nosowskiego nie jest zbyt duży z uwagi na zjawisko ścisłej i wielopłaszczyznowej współzależności (w tym rów­ nież stylistyczno-językowej) twórczości literackiej i publicystycznej Świę­ tochowskiego.

Proza literacka Świętochowskiego wyróżnia się na tle współczesnego jej pisarstw a rytm em , rozum ianym przez Nosowskiego w zasadzie nie jako efekt świadomych wysiłków w celu ,,um uzycznienia” czy w ogóle zbliżenia prozy do mowy wiązanej. Stw ierdza on, że tendencje ry tm i- zacyjne nie w ykraczają u pisarza, naw et w pracach ściśle literackich, poza odosobnione próby stylizacji. Można natom iast mówić o zjawiskach akcentacyjno-intonacyjnych, towarzyszących percepcji prozy Święto­ chowskiego, decydujących o jej odrębności, co zdaniem piszącego te sło­ wa można także odnieść do bardziej literackich fragm entów analizowanej publicystyki. Zdaniem Nosowskiego proza pisarza, jak każda proza sk ry ­ stalizowana, ma właściwy sobie rytm , słyszalny i dający się ująć w pewne prawa, w odróżnieniu od braku znamion regularności w prozie bez in­ dywidualnego oblicza. Niemniej zaznacza on, że wszystkie praw a trzeba w tym wypadku formułować i odbierać z pewnym przybliżeniem, z po­ wodu choćby ograniczonej możliwości zastosowania wobec prozy defi­ nicji klasycznej ry tm u czy melodii albo innych względnie precyzyjnych narzędzi badawczych, jakim i dysponuje się przy analizie ry tm u poezji. Poza obrębem zainteresow ań Nosowskiego pozostały zjawiska dźwię­ kowe z zakresu eufonii głoskowej, co nie ma większego znaczenia dla zaproponowanego w ykorzystania jego ustaleń w charakterze w skaźnika identyfikacyjnego.

Czynnikiem wywołującym w rażenie klarowności rytm icznej albo — precyzyjniej ujm ując kwestię — wrażenie wyrazistości profilu intona­ cyjnego zdania są przede wszystkim u Świętochowskiego rozm iary zda­ nia: jego krótkość i, co z tym się wiąże, jego intonacyjna i akcentowa jednoszczytowość. Słowem, zdanie pisarza, wzięte pojedynczo, ma na ogół jeden wierzchołek intonacyjno-akcentowy. W efekcie zdanie zgru­ powane wokół jednego mocnego ośrodka zyskuje na zwartości i dobit­ ności, a na dłuższym odcinku z powodu bliskiego sąsiedztwa tych w ierz­ chołków, będących natu ralną konsekwencją wspom nianej krótkości, n a­ rzuca się wyczulonemu odbiorcy pulsowanie mocnych przycisków. Jeśli chodzi o interferencję czynnika znaczeniowego z

intonacyjno-syntaktycz-nym, to w znacznej większości wypadków Świętochowski konsekw entnie umieszcza akcent logiczny na końcu zdania. W tedy „wygłos” zdania wzmocniony dom inantą logiczną w yraźniej jeszcze wyróżnia się intona­ cyjnie i akcentowo z kontekstu; poza tym w yraz dominujący logicznie, znalazłszy się w pozycji intonacyjnej i akcentowej dla siebie n ajk o ­ rzystniejszej, ze wzmocnioną ekspresją dociera do czytelnika.

„N asilenie ak c en tu , o siągające sw oje m ak sim u m dopiero w sam ym końcu z d a ­ nia, o d b iera m u m oże m iękkość, okrągłość, m elodyjność, n ato m ia st w zm aga m ę s­ kość, energię, siłę p ersw azji. J e s t to zdanie w ięcej dem agoga, k tó ry p rz y g n ia ta in te rlo k u to ra — cz y te ln ik a sw ą chłodną, d ialek ty czn ą m a e strią niż a rty sty , ro zk o ­ szującego się m u zy k ą stw orzonego słow a. K ażda in n a k o n stru k c ja ry tm ic zn a s tę ­ p iłaby ostrze jego in te le k tu a ln e j zaborczości.” (s. 115)

W'prost „w ystukiw anie” akcentu spadkowego należy do nieodłącznych cech rozpoznawczych całej prozy autora Niewinnych. Dotyczy to rów ­ nież spokojnej autorskiej narracji, wolnej od przymieszki pasji czy po­ lemicznego ferworu. W skazana właściwość pojawia się nie tylko jako w ynik pisarskiego autom atyzm u, ale niekiedy również jako zam ierzony rezultat stylistyczny, kiedy pisarz poświęca naturalność szyku zdanio­ wego dla przemieszczenia wyrazu, na którym mu specjalnie zależy, w strefę najm ocniejszej pozycji akcentowej — na koniec zdania. Inny badacz zauważa w sam ej budowie zdania Świętochowskiego jednoznacz­ ność logiczną, nieodparty nakaz akcentowania „tak a nie inaczej” 35.

Nosowski ostrożnie stwierdza, że można mówić co najwyżej o pew­ nym, poważnym w skali porównawczej, procencie zdań jednofrazowych wśród zdań wielofrazowych u Świętochowskiego. Wszystkie jego wnioski dotyczą również całostek intonacyjnych mniejszych od zdania, a więc i frazy, z zastrzeżeniem, że wyszczególnione zjawiska w ystępują w tedy z mniejszą intensywnością i są słabiej odczuwane. Dlatego wierzchołki intonacyjno-akcentow e frazy branej pojedynczo, cichsze więc dynam iz­ mem akcentu i niższe wysokością intonacji od wierzchołka głównego, m ają dla percepcji danej prozy znaczenie raczej drugorzędne. Dopiero potraktow ane w swej masie stanowią o indywidualności prozy Święto­ chowskiego; ich zagęszczenie i pulsowanie określa ry tm wypowiedzi, będący niekończącym się następstw em przypływów i odpływów akcentu, stosunkiem miejsc wyróżnionych intonacyjnie i akcentow7o do m iejsc pod tym względem obojętnych.

Prozę Świętochowskiego wyróżnia stosunkowo równomierne rozłoże­ nie akcentów na całej długości zdania. Pisarz stara się eliminować zde­ rzenia akcentowe, przedzielając silne, stojące obok siebie akcenty, w ar­ stw am i akcentacyjnie neutralnym i. Dzięki tem u akcenty nie przytłum ia­ ją wzajemnie swej zawartości przedstawieniowej, którą czytelnik spokoj­ nie, sukcesywnie odbiera. Znajduje w ten sposób wytłum aczenie m eta­ foryczna form uła o przejrzystości i gładkości prozy Świętochowskiego ii*

— 164 —

i w rażenie potoczystości jego stylu, osiągane dzięki zwartości syntak- tycznej i — właśnie — um iejętnem u rozłożeniu mocnych akcentów. Bez­ pośrednie sąsiedztwo dwóch mocnych akcentów zmuszałoby odbiorcę do przedzielenia ich dłuższą pauzą, co naruszałoby ciągłość strum ienia ję­ zykowego, wywołując w lekturze potknięcia i zahamowania, których u Świętochowskiego nie ma (nie tylko dzięki wrodzonemu talentow i i usposobieniu, lecz również — świadomym wysiłkom stylisty). Oto tw ór­ ca, w ykazujący skłonność do podkreślania głównego akcentu logicznego przez umieszczanie go w pozycji wygłosowej, często rezygnuje z tego środka i przesuwa szczyt akcentowy na przedostatnią całostkę akcentową zdania, bezpośrednio poprzedzającą jego spadek, czyli innym i słowy sto­ suje szyk przestaw ny w spadku zdań, poświęcając naturalność i pro­ stotę, ażeby tylko zachować siłę akcentu w w yrazach logicznie w zdaniu najważniejszych. Stąd tendencja do przytłum iania siły przycisku tam, gdzie w ydaje się on pisarzowi logicznie zbędny, odwracający uwagę od akcentu głównego. Zwykłe przestawienie słów ujaw nia w takich przy­ padkach dominantę znaczeniową, co uzmysławia zarazem, iż znalezienie się w yrazu w spadku zdania nie przesądza faktu zwielokrotnienia jego siły przyciskowej, o czym decyduje przede wszystkim ważność w yrazu w zdaniu, która potrafi zniwelować konsekwencje pozycji spadkowej. P i­ sarz nie zawsze w celu zapobieżenia spięciu akcentów cofa wierzchołek akcentowy. Równie często zostawia go na miejscu, oddzielając od w y­ razu, który siłą przycisku mógłby z nim współzawodniczyć, wyrazam i akcentowo obojętnymi. Pow staje znowu przestawnia, wnosząca pierw ia­ stek afektacji, nadająca stylowi Świętochowskiego pewną odświętność, w sytuacjach, które jej nie w ym agają odczuwaną jako sztuczność. Zda­ rza się też, że osiągnięta za wszelką cenę m iękka okrągłość spadku ko­ liduje ze stylistyczną poprawnością i jasnością 3e. Trzeba jednocześnie pa­ miętać, iż w wymienionych przypadkach działa nie tylko intelekt tw ór­ cy, objawiający się w dążeniu do logicznej i intonacyjnej jednoszczyto- wości, ale i dość powszechna wówczas skłonność do stosowania szyku przestawnego.

Jeszcze jednym czynnikiem spoistości są u Świętochowskiego r y t­ miczne powiązania międzyskładniowe. P rzepaja je ten sam co i więzi składniowe duch sym etrii, w yrażający się w tendencji do umieszczania w spadku zdaniowym, w szeregu następujących po sobie zdań, wyrazów równozgłoskowych. Innym przejaw em rytmicznego paralelizm u jest równozgłoskowość następujących po sobie członów składniowych. G ra­ nicząca niekiedy z monotonią sym etria tego typu zdań jest w ynikiem nie tylko określonej konstrukcji syntaktycznej, lecz przede w szystkim rezultatem funkcjonowania czynników rytm icznych. Zdania percypowa- ne są jako dwudzielne, bo mniej więcej w połowie osiągają swój

into-nacyjny i akcentow y szczyt, po czym ich krzyw a intonacyjna opada. W ten sposób przepoław iają się na antykadencję i kadencję naw et zda­ nia składniowo niepodzielne. Szczyt intonacyjny i akcentowy dzieli zda­ nia na części mniej więcej rów nej długości (przy czym izosylabizm czy praw ie izosylabizm idzie często w parze z izotonizmem), pogłębiając ich w zajem ną odpowiedniość, symetryczność.

Człony intonacyjne i syntaktyczne nierzadko układają się, biorąc pod uw agę stosunek ich długości, w progresje. U Świętochowskiego przeważa progresja rosnąca — w kolejnych członach zdania liczba zgłosek w zra­ sta — dająca np. w rażenie potężnienia zjawiska albo wTzmagania się pasji, iry tacji itp. Rzadsza progresja m alejąca stosowana była przez pisarza do odzw ierciedlania zjawisk zanikających, malejących.

Przedstaw ione spostrzeżenia, dotyczące pewnych typowych grup fak­ tów, nie upow ażniają jednak do wniosku, że pisarz nie w ykorzystyw ał innych niż opisane możliwości rytm icznych. N ikt przecież nie określił prozy Świętochowskiego mianem monotonnej, schematycznej czy ,,ka- ta ry n iarsk iej”. Nie ma w prozie Świętochowskiego ortodoksji w unikaniu zbieżności dwóch czy więcej silnych akcentów. W yliczenia, w których stoją obok siebie całe szeregi akcentów należą w jego tekstach do chw y­ tów „nie nadużyw anych, ale dość pospolitych, zwłaszcza w późniejszej fazie twórczości, na której zaciążył dziennikarski pośpiech” (s. 128). Nosowski podaje również przykłady gospodarowania przez Świętochow ­ skiego akcentam i w celu stylizacji bajkowej i modlitewnej. W niczym to jednak nie podważa słuszności jego wcześniejszych wniosków. P rzed sta­ wione własności rytm iczne stylu Świętochowskiego nie w ystępują zresztą w odosobnieniu, zazwyczaj bowiem współdziałają ze sobą. Dopiero w po~ łączeniu, zsynchronizowane, decydują o odrębności rytm icznej analizo­ w anej prozy.

Na jej skondensowanie, przejrzystość i dobitność składają się takie w spółgrające z sobą elementy: jednoszczytowość intonacyjno-przycisko- w a zdania i m niejszych jego cząstek, przemieszczanie logicznego środka ciężkości zdania na jego koniec, pokryw anie się wierzchołka znaczenio­ wego z intonacyjnym , unikanie skupisk intonacyjnych oraz paralelizm rytm iczny, przejaw iający się w tendencji do izosylabizmu i izotonizmu. W arto zauważyć, że ustalenia Nosowskiego służą udokum entow aniu zja­ wiska intelektualizm u stylu Świętochowskiego. Dziedzina rytm iki prozy, bardzo bliska składni i organicznie z nią związana, odsłania w tym przy­ padku źródła intelektualnej satysfakcji, jaką spraw ia pisarstwo Święto­ chowskiego, nie dającej się wyjaśnić samą tylko pedantyczną logicznoś­ cią m etaforyki czy przejrzystością konstrukcji skład n io w ej37.

Przytoczone dalej fragm enty III i IV odcinka Listów z Krakowa ilu stru ją wskazane i nie uwzględnione przez Nosowskiego cechy stylu

— 166 —

p is a rz a 38. Nadto fragm enty (3) i (4), jeśli uznać sprawę autorstw a za przesądzoną, odsłaniają mniej znane oblicze Świętochowskiego — jego skryw ane przed cenzurą warszaw ską uczucia narodowe, m anifestujące się m. in. w stosunku do spraw powstania 1863 r. (Zilustrowano gospo­ darowanie mocnymi akcentam i i zjawisko paralelizm u rytmicznego. Pod­ kreślenia i rozczłonkowanie graficzne — B.M.)

( 1 )

„I k to by się spodziew ał, że w p ie rsi k om ika ubogiej tru p y żarzy ły się św ięte isk ry jezuicko-polskiej m isji, k tó re w d alek ie j przyszłości «Czas» m ia ł roz­ d m u c h ać w płom ienie «m istrzow skiego» o ra to rstw a . /K to by się — m ów im y spo­ d ziew ał,/ że ucieszny i m iz ern y błazen p ro w in cjo n a ln ej hecy,// zam ieni kiedyś sw ą czapeczkę z dzw onkam i/ n a k a n o n ick i b ire t i k o ronę p a tro n a P olski? [Liczba zgło­ sek: (9 4- 17 = 26) + (12 + 16 = 28)] Bo w łaśn ie w chw ili, gdy a rc y k a p ła n ow ej b ie d -

n iu c h n ej św iątyńki, gdy gospodarz ow ych sta ro ż y tn y c h uczt pod rażn io n y zbyt ja s k ra ­ w ym i p an to m im am i zaproszonych i k rzy k liw y m i kog u tam i jego d y k cji ch ciał rzec:

« P rzyjacielu, zstąp niżej» — nasz usły szał z góry: «P rzyjacielu, po stąp w yżej!»”

(2)

„W stąpił na u rząd proboszcza p a ra fii k rak o w sk ie j. Tu m iał być już k re s jego postępow ań. D aw szy k ilk a p rze d sta w ie ń na sw ój b enefis i zjednaw szy sobie a k ro - b a ty c z n o -a k to rsk im ta le n te m koło zw olenników , z a ją ł się sp row adzeniem różnych u ła m k ó w sw ej przeszłości do w spólnego m ia n o w n ik a p o lsk o -k ato lic k iej idei. Długo w a h a ł się w y stąp ić z całk o w ity m ra c h u n k ie m , aż p rzecie chw yciw szy sposobność człow ieka zacnego, p rz e b ra ł się w jego skórę i p a ln ą ł n a u k ę «patriotycznego» k a ­ techizm u.

/K to naprzód w y ta rł sobie czoło śro d k am i o b ł u d y , / później je na chw ilę o d s ł o n i ł , / w końcu sam ozdobił ś w i ę t y m n im b u sem ,// ten już isto tn ie nie m oże pójść d a l e j , / bo by m u nie starczy ło w szystkich u j e m n y c h siły m o ż ­ l i w y c h w n a tu rz e lu d z k ie j.” [Liczba zgłosek: (15 + 9 + 11 = 35) - j - (11 + 13 +

-f- 8 = 32)]. (3)

„Polem w alk i 1863 r. b y ła je d y n ie P olska pod p an o w a n iem ro sy jsk im i na n ią je d y n ie spadły tej w alk i n a s tę p stw a ./ M imo że w a ru n k i dzisiejsze nie sta n o w ią żad n ej przeszkody,/ m im o że ce n zu ra puściłab y ch ę tn ie k ażdy p ro te st przeciw ko p o w stan iu ,/ żaden p a trio ta tej ziem i z podobnym p ro testem nie w y stąp ił. [Liczba zgłosek: 18 + 22 + 18]. Je że li w ięc te n sam n aró d , k tó ry podniósł oręż i został za to u k a ra n y , ta k dalece sz an u je przyczyny i sk u tk i sw ego kro k u , że go n a jm n ie j­ szą w ym ów ką nie obraża, p y ta m : co za słu szn e i uczciw e m a p raw o ja k iś ta m w y g n an y ogólną w zg ard ą z W arszaw y «odstępca» p atrio ty c z n e rzucać n a niego p o ­ tę p ien ia? K tokolw iek może być pow ołany do sądzenia P o lsk i w 1863, z pew nością n ie o trz y m a ją tej godności a n i R ydzew scy a n i G oliany. /Do tego trz e b a m ieć i n n ą k w a lifik a c ję // niż w z g a r d ę W arszaw y / w z ł o t e j o p raw ie/ k r a ­ k o w s k i e j am bony.” (Nr 16, s. 301) [Liczba zgłosek: 13 + (6 + 5 + 6)].

(4)

„W szystkie polityczne śro d k i nie zdo łają ta k poobłam yw ać pojedynczych g a ­ łęzi z narodow ego p n ia1 ja k jego re lig ijn y szkodnicy. /G d y b y ja k i s z c z e g ó l n y

przy p a d ek / zlał n a chw ilę ludność W arszaw y z k r a k o w s k ą,// te w przeszłości żyw ioły j e d n o r o d n e / sp o tk ały b y się ja k o w r o g i e / 39. [Liczba zgłosek: (10 + 12 = 22) + (11 4- 9 = 20)]. C zarn a w stęga N a r w i o d b ija ją ca w j e d n y m

łożysku n a żółtych fala ch W i s ł y / sta n ie się podobno kiedyś s m u t n y m sy m ­ bolem dla naszego n a r o d o w e g o życia. [Liczba zgłosek 23 + 24]. Je śli tak, jeśli dzięki jezuickiem u pod g ry zan iu m a ją p róchnieć i rozszczepiać się k o n ary P olski, p rz e k lę ta bądź ro b o ta G olianów przez każde uczciw e sum ienie! W ybacz m i czy­ te ln ik u , jeśli cię m oje gorące słow a parzą. Są uczucia, k tó ry ch nie znam w nisk iej te m p e ra tu rz e i k tó re m i za la d a sk rze san iem isk ry z p ie rsi w y b u ch ają. Żyć w ty m naszym w iek u i p atrz eć ja k z p o ćw iartow anego n aro d u n a jsw o b o d n iej­ sza jego część coraz w strę tn ie j w rzodzieje, ja k ją toczy i za gryza ro b actw o w w łasn y m jej łonie w ylęgłe — to boleśniej niż w idzieć m ęczennicę rzuconą w cy rk u n a p astw ę dzikim ty g ry so m .” (Nr 17, s. 316).

P r z y p i s y

1 Zob. Odpow iedź Redakcji. Do w s z y s t k ic h c z y te ln ik ó w „T yg o d n ia ”. „T ydzień” (dalej: T) 1874, t. 1, n r 6, s. 100.

2 Zob. listy Rogosza do K raszew skiego z 24 V 1874, 6 III 1875, 1 8 II 1876 (Bibl. Jagieł., rk p s n r 6529 IV, k. 522, 528, 530).

3 [J. Lam ], Dzisiejsze prądy. T 1874, t. 1, n r 1: 6 IX, s. 1.

4 L ist Rogosza do K raszew skiego (Bibl. Jagieł., rk p s n r 6529 IV, k. 527). 5 P or. H. K ozło w sk a-S ab ato w sk a, Ideologia p o z y ty w iz m u galicyjskiego

1864- 1881. W rocław 1978, s. 44, 46.

6 L ist Rogosza do K raszew skiego z 12 V II 1876 (Bibl. Jagieł., rk p s n r 6529 IV, k. 534).

7 P or. Od w y d a w n ic tw a ; Od n o w e j Redakcji. T 1877, t 4, n r 23: 11 II, s. 353; por. H. K o złow ska-S abatow ska, op. cit., s. 47.

8 M aciejow ski zam ieścił w „T ygodniu” m. in. cykl felietonów pt. P lo tk i

i nie -plotki w arszaw sk ie , k tó ry ch au to rstw o p rzypisyw ano już to Ś w iętochow skie­

m u, już to B. A bakanow iczow i (zob. lis t M aciejow skiego do K aro la C hłapow skiego z 10 VII 1878 w: Korespondencja H eleny M o d rze je w s k ie j i Karola Chłapowsk iego

(1859 - 1880). W ybór i oprać. J. Got, J. Szczublew ski, W arszaw a 1965, t. 1, s. 427).

9 Drobne now iny. „N iw a” 1874, t. 6, s. 521 - 522.

10 L ist M ikulskiego do Św iętochow skiego z 8 V III 1874, M uzeum im. A. Ś w ię­ tochow skiego w G ołotczyźnie (dalej: MS) rk p s n r 301. Leopold M ikulski, w y ch o ­ w an e k Szkoły G łów nej, z w y k ształc en ia p ra w n ik , członek k o m itetu red a k cy jn e g o „P rzeglądu T ygodniow ego”. W czasie p o b y tu Ś w iętochow skiego w L ipsku i G alicji pozostaw ał z nim w sta ły m k o n ta k cie listow nym . Cieszył się dużym zau fan iem pisarza.

11 Ale... [Św iętochow ski], L is ty z Niemiec. T 1874, t. 1, n r 13: 13 X II, s. 212. K olejne odcinki tego cyklu: T 1875, t. 1, n r 3, 10, 11; 1875, t. 2, n r 19 - 21, 33 - 35, 47; 1876, t. 3, n r 5: 30 I.

12 Dziedziczność charakte ru. T 1875, t. 1, n r 1 - 9 (w p ierw szych dw óch n u m e ­ rac h podp. S. S., w n a stę p n y c h A. S.); P iśm ie n n ictw o zagraniczne. Recenzja

A. Św iętochow skiego (C u lturgeschic hte... von Friedrich von Hellwald; A ugsburg

1875. N ajnowsza historia cywilizacji). T. 1875, n r 16 - 19; Piśm ie nnictw o zagraniczne. Dr Richard Roepell [...] (podp. D r A. S.). T 1876, n r 8 - 12; Antea, obraze k d r a m a ­

— 168 —

t y c z n y (podp. Wł. O koński). T 1876, n r 9 - 10; L is ty z K r a ko w a . T 1876, n r 12, 13,

16, 17.

13 A. Ś w iętochow ski, P iśm ie nnictw o polskie. Z te k i w iejsk ie go szlachcica. T 1878, n r 59 - 60 (p rw d r. „N ow iny” 1878, n r 98); K l e m e n s B o ruta (podp. W. O koń­ ski). „T ydzień P o lsk i” 1880, n r 6 - 1 1 (prw dr. „N ow iny” 1880, dod. tyg. n r 3, 10, 17, 24, 31, 38, 45, 52, 59).

14 Ś w iętochow ski do Rogosza [1875 r.] (Ossol., rp k s n r 12042/III, s. 305 - 306). 15 P o r. O dpowie dzi Redakcji. T 1875, n r 35, s. 288.

iß O dpowie dzi Redakcji. T 1875, n r 12, s. 424; W ia dom ości z k r a ju i ze świata. T 1875, n r 20, s. 46.

17 P or. list. W. B iało su k n i do Ś w iętochow skiego z 25 X 1875 (MS, rk p s n r 489) i M ikulskiego do Św iętochow skiego z 30 1 1876 (MS, rk p s n r 320).

18 [A. Ś w iętochow ski], Z Galicji. „P rzegląd T ygodniow y” (dalej: P T) 1876, n r 20, s. 234.

19 P o r. lis t A. S ygietyńskiego do Św iętochow skiego z 19 III 1876 (MS, rk p s n r 451) oraz H. K ozłow ska-S abatow ska, op. cit, s. 41, 161.

so Szk oła G łó wna W arszaw ska, t. 1, W ydział F ilologiczno-H istoryczny. K ra ­ ków 1900, s. 305.

21 MS, rk p s n r 424 (W iesiołow ski za p rzy ja źn ił się ze Ś w iętochow skim w L ipsku). 22 T 1875, n r 3: 17 I, s. 286. R e d a k c ja bodaj częściej k o rzy sta ła z te j fo rm y poro zu m iew an ia się z au to rem . C hyba do Sw iętochłow skiego ad re so w a n a b y ła w cześ­ n ie jsz a w zm ian k a : „O trzym aliśm y; dziękujem y; żą d a n a odpow iedź ju tr o odejd zie”

(Odpow iedzi Redakcji. P anu S... w L ipsku. T 1874, n r 1: 11 X, s. 67).

23 Zob. T 1875, n r 19, s. 29.

24 Zob. Echa w arszaw sk ie . P T 1875, n r 1, s. 9, ta m że w y jaśn ien ia dotyczące rów noczesnego d ru k u (w „P rzeglądzie” i w „T ygodniu”) Idealistów L a m a — p o ­ w ołano się n a p ra k ty k o w a n ie tego zw yczaju w p ra sie zagranicznej (fran c u sk ie j i belg ijsk iej) i na to, że g w a ra n tu je on au to ro w i w yższe h o n o rariu m .

25 P or. list A. W iślickiego do Ś w iętochow skiego z 15 V II 1874 {MS, rk p s n r 467): „O w a l e n r o d y z m i e ja k o osobnym a rty k u le P a n nie m yśl — ale g dyby ze źródeł, k tó re P a n u dostępne obecnie dało się n ap isać stu d iu m n a d K o n r a d e m

W a lle n ro d e m ja k o n ad p oem atem — to i w alen ro d y zm m ógłby ła tw ie j p rz e jść ”.

20 P o r. K. G órski, Tekstologia i ed y to rstw o dzieł literackich. W a rsza w a 1978, s. 176.

27 Ignacy S krochow ski (1847 - 1912) h isto ry k , filozof, re d a k to r „P rze g ląd u P o l­ skiego” 1875 - 1876.

28 W „P rzeglądzie” niesp ełn a zdanie n a te n te m a t w czw arty m z ko lei odcin k u Z Galicji (zob. P T 1876, n r 25, s. 292).

29 E w angelia św. Ł ukasza X IV , 10.

30 Zob. P oseł P ra w d y [A. Ś w iętochow ski], L ib e r u m veto. „ P ra w d a ” 1885, n r 10 oraz A. Ś w iętochow ski, Przegląd literacki [...]. P T 1873, n r 33, s. 260; [A. Ś w ięto ­ chow ski], Z Galicji. P T 1876, n r 12, s. 137; n r 13, s. 148, n r 20, s. 253 - 254, n r 35, s. 408. G olian został rów nież sp o rtre to w a n y w postaci księdza S k ro b k a w d ra m a c ie Św iętochow skiego Za m a s k ą (1876).

31 Zob. u żyw anie tego zaim k a — [A. Ś w iętochow ski], Z orlego gniazda, P T 1877, n r 7, 8, 10, 12, ,15.

32 P or. [A. Św iętochow ski], Z Niem iec. P T 1876, n r 1, s. 4: „K ażdy może być ty m tylko, czym być m u si”.

33 Zob. A. Ś w iętochow ski, O p o w s ta w a n iu p ra w m oralnych. W arszaw a 1877, s. 100 - 101.

34 A. N osow ski, „ In te le ktu a lizm ” prozy Ś w iętoc how sk iego na tle je j k s z ta łtu

ry tm icznego. „N auka i S z tu k a ” 1946, n r 7 - 8 , s. 11-135.

35 A. U ziem bło, Uwagi o r y tm a c h prozy polskiej. P ary ż 1963, s. 26.

30 K ry ty c y usiłow ali czasem doprow adzić n ie k tó re zdania pisarza do p o rzą d k u stylistycznego, choć ta k i pow odow ałby spięcia akcentów i zam azyw ałby k o n tu r in to n a cy jn y .

37 P o r. A. N osow ski, op. cit., s. 111, 135.

38 W III i IV odcinku L istó w z K r a k o w a w y stę p u je c h a ra k te ry sty c z n a dla Ś w iętochow skiego frazeologia a n ty g alicy jsk a : „galicyjski p astu sze k ”, K ra k ó w jako „m orze m a rtw e na k a rc ie cyw ilizacji” ; a n ty k le ry k a ln a : „jezuicka p ro p a g a n d a ” (por. [A. Ś w iętochow ski], D um ania p e s y m isty . P T 1876, n r 49, s. 548), „re lig ijn y a w a n tu r n ik ”, „ re lig ijn y szk o d n ik ”, „jezuickie po d g ry zan ie”, „jezuicka ży ła” ; p ię t­ n u ją c a polity k o m an ię, d o k try n e rstw o i p seu d o p atrio ty zm : „polityczna h ig ie n a ”, „m ask a p a trio ty z m u ”, „p atrio ty czn y k atec h izm ”, „p raw o w ita polskość”. W y stęp u ją tu ta j rów nież b ardzo d la ń zn am ien n e p e ry fra sty c z n e ok reślen ia oraz w yszukane, zlogicyzow ane m e tafo ry i porów nania, np.:

„ k r z y k liw e k o g u ty jeg o [G oliana] d y k c ji” , „w zgarda W arszaw y w złotej op ra w ie za­ słu g k ra k o w sk iej a m b o n y ” (nr 16, s. 301); „«Czas» u śm iech n ą ł się ra d o śn ie z o d k ry cia , że K ra k ó w ro zk u p ił ty sią c e eg zem p la rzy k sią że czk i ju b ile u sz o w e j, a z o b o ję tn o ścią osła, strzą sa ją c eg o sp o k o jn ie m u c h y , pop atrzył na D arw in a. [...] I ow szem — n ie p rzeszk ad zajm y tej rad ości, na lo sa c h w sza k że c y w iliz a c ji «Czas» ze sw o im ob ozem zaw aży w tym w y p a d k u ty le,, ile by na losach P o lsk i pod G ru n w ald em z a w a ży ł p ro test k rzy ża ck ieg o ciu ry , za p rze­ cza ją ceg o J a g ie lle praw do k ró lew sk ie j k o r o n y ” .