Główne kierunki zmian w systemie kierowania przedsiębiorstwami państwowymi w roku 1981

Piotr Karpuś, Andrzej Żuk

Główne kierunki zmian w systemie

kierowania przedsiębiorstwami

państwowymi w roku 1981

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 18,

143-157

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V III, 8 SECTIO H 1984

K a te d r a E k o n o m ii P o l it y c z n e j W y d z ia ł E k o n o m ic z n y U M C S

P i o t r K A R P U Ś , A n d r z e j Ż U K

G łów ne kierunki zm ian w system ie kierowania przedsiębiorstw am i p aństw ow ym i w roku 1981

Главные направления изм ен ений в системе управления государственны м и предприятиями в 1981 г.

G eneral D irection s of C hanges in the S ystem of A d m in isterin g the State Firm s in 1981

W r. 1981 p rz e d się b io rstw a p rz em y sło w e d ziała ły n a za sad ach s fo r­ m u ło w a n y c h w U c h w ale R.M. n r 118/80. Z m ian y w fu n k c jo n o w a n iu p rz e d się b io rstw w r. 1981 m ia ły być p ie rw sz y m e ta p e m k o m p lek so w ej re fo rm y gosp o d arczej i stą d o k reślo n e b y ły jak o m ała re fo rm a. Z a k ła d a ­ no, że p o w in n y one, z je d n e j s tro n y p rzy czy n ić się do p o d n iesien ia e fe k ­ ty w n o ści g o sp o d aro w an ia poprzez zw iększen ie za k re su sam odzielności o rg a n iz a c ji gosp od arczych , z d ru g ie j zaś, um ożliw ić sp ra w d z e n ie no w y ch ro z w iąza ń sy stem o w y ch w p ra k ty c e oraz w y k o rz y stać ze b ra n e tą d rog ą do św iad czen ia dla o p ra co w an ia ro z w iązań docelow ych.

W d ru g ie j połow ie r. 1981 w In s ty tu c ie P la n o w a n ia p o d jęto b a d a n ia m a ją c e n a celu ocenę ro z w iąza ń tzw . m a łe j re fo rm y zarów no w sferze re g u la c y jn e j, ja k i ich n a s tę p s tw w sferze re a ln e j. W ra m a c h ty c h b a d a ń zespół p ra co w n ik ó w W y d z ia łu E konom icznego UMCS d o k o n ał o cen y d z ia ­ ła n ia now ego s y ste m u w 15 d u ży c h o rg a n iz acja ch p rz e m y sło w y c h w oj. lu b elsk ieg o .

P rz e d się b io rstw a te re p re z e n tu ją ró ż n e b ra n ż e p rz em y słu : m a sz y n o ­ w y — 7, le k k i — 4, spożyw czy — 2 oraz po je d n y m chem ii i m a te r ia ­ łów b u d o w lan y c h . S ą to je d n o stk i duże z a tru d n ia ją c e pow y żej 500 osób każda.

Z e b ra n y w tra k c ie b a d a ń m a te r ia ł em p iry c zn y p o zw ala n a ocenę in ­ s tru m e n tó w sfe ry re g u la c y jn e j, ich p rz y d a tn o śc i w ogóle o raz sk u te c z ­

ności w o k re ślo n e j sy tu a c ji. N a sz y m z d a n ie m szczególnie is to tn e d la p rz y sz ły c h ro z w ią z a ń d o celo w y ch są n a s tę p u ją c e p ro b lem y , k tó re p o s ta ­ ra m y się sze rze j om ów ić: sam o d zieln o ść p rz e d się b io rs tw a w p ro cesie p la ­ n o w a n ia , w p ły w m ałej re fo rm y n a e fe k ty w n o ść d z ia ła n ia o rg a n iz a c ji p rz e m y sło w y c h o raz ocena w p ro w a d z o n y c h zm ian p rzez k a d rę k ie ro w n i­

czą i je j s to su n e k do p rz y sz łe j k o m p lek so w ej re fo rm y g o sp od arczej.

SAM OD ZIELN O ŚĆ PR ZED SIĘBIO R STW A W PROCESIE PLA N O W A N IA

P rz e d s ię b io rs tw o je s t p o d sta w o w y m o g n iw em s t r u k t u r y o rg a n iz a c y j­ n e j g o sp o d ark i n a ro d o w e j. D y sp o n u je o k re ślo n y m z a k re se m sam o d zie l­ ności w y n ik a ją c y m z o b o w iąz u ją ceg o sy s te m u fu n k c jo n o w a n ia g o sp o d a r­ ki n a ro d o w e j o ra z z o g ra n ic z e ń n a tu ra ln y c h . P rz y d z ie lo n y p rz e d się b io r­ s tw u za k re s u p ra w n ie ń do sam o d zieln eg o p o d e jm o w a n ia d ec y zji w o p a r­ ciu o w ła sn e lu b pożyczon e śro d k i i n a w ła sn e ry z y k o o k re śla się jak o sam o d zieln o ść fo rm a ln ą . W p ra k ty c e w p ro c esie p o d e jm o w a n ia d ecy zji m o g ą m ieć m ie jsc e p rz y p a d k i b ąd ź n ie w y k o rz y s ty w a n ia fo rm a ln y c h u p ra w n ie ń , b ąd ź ich p rz e k ra c z a n ia . Z a k re s rzeczy w iście p o d e jm o w a n y c h d e c y z ji ek o n o m icz n y ch p rz ez je d n o s tk i go sp o d arcze o k re śla ich sa m o ­ d zielno ść fa k ty c z n ą . Z a k re s pola d e c y zy jn eg o w y n ik a ją c y z o b o w ią z u ją ­ cego s y ste m u m oże być o g ra n ic z o n y w y s tę p o w a n ie m b a r ie ry te c h n o lo ­ g iczn e j, b a r ie ry k w a lifik a c ji oraz b ra k ie m ró w n o w ag i ry n k o w e j itp .1

F o rm a ln y i fa k ty c z n y z a k re s sam o d zieln o ści p rz e d się b io rstw a o raz o g ra n ic z e n ia n a tu r a ln e u w id a c z n ia ją się w p ro cesie p la n o w a n ia . W p ro ­ cesie b u d o w y p la n u b a d a n e p rz e d się b io rstw a w y k o rz y s ty w a ły in fo rm a c je w e w n ę trz n e i z e w n ę trz n e . In fo rm a c je w e w n ę trz n e z m ie rz a ły do u s ta le ­ n ia a k tu a ln y c h zdo lności p ro d u k c y jn y c h p rz e d s ię b io rstw a za ró w n o n a o d cin k u w y k o rz y s ta n ia p o te n c ja łu m a sz y n i u rz ą d z e ń ja k i p o te n c ja łu ludzkiego. U staw o w e sk ró c e n ie ty g o d n io w eg o czasu p ra c y zm u siło je d ­ n o stk i w y tw ó rc z e do z w e ry fik o w a n ia w ła sn y c h m ożliw ości p ro d u k c y j­ n y ch . In fo rm a c je z e w n ę trz n e o b e jm o w a ły u m o w y z d o sta w c a m i i od ­ b io rca m i, u s ta lo n e z a d a n ia d y re k ty w n e i p rz y d z ie lo n e lim ity z a o p a trz e ­ niow e.

W p la n o w a n iu d ziała ln o śc i g osp o d arczej p rz e d się b io rstw is to tn y m o g ra n ic z e n ie m sam o d zie ln o śc i b y ła ko nieczn ość u w z g lę d n ie n ia w p la n ie n ało ż o n y c h z a d a ń d y re k ty w n y c h o ra z p rz y d z ie lo n y c h lim itó w z a o p a trz e ­ n io w y ch . Z a k re s in g e re n c ji je d n o s te k n a d rz ę d n y c h — zjed n o c zeń czy m in is te rs tw — w p ro cesie b u d o w y p la n u p rz e d s ię b io rstw u leg ł o g ra n i­

1 Szerzej na tem a t zakresu sw ob od y decyzji i czyn n ik ów ją k ształtu jących p i­ sze A. K i e r c z y ń s k i : S w o b o d a d e c y z j i w organizacja ch p r z e m y s ł o w y c h . PWE W arszaw a 1979, s. 57—79. ,

G łów ne k ieru n k i zm ian w system ie k ierow an ia 14 5

czeniu, p rz y czym 9 je d n o ste k d ek laro w ało , że zm ian y te są n iew ielk ie, zaś 6 że są w y ra ź n e . T ylko w dw óch p rz e d się b io rstw a c h w sk az an o n a w y ra ź n y n ac isk zjed n o c zen ia n a p rz y ję c ie w yso kich za d ań p lan o w y ch . W je d n y m z ty c h p rz y p ad k ó w , zjedno czen ie p rz ep ro w a d ziło sam o d zie l­ n e b a d a n ia fa k ty c z n y c h m ożliw ości p ro d u k c y jn y c h , co n ie w ą tp liw ie m ia ­ ło w p ły w n a u sta le n ie z a d ań p rzez tę jed n o stk ę.

D y re k ty w n e za d a n ia p lan o w e zo stały zlecone w 14 n a 15 b a d a n y c h je d n o ste k . Z ad a n ia d y re k ty w n e d o ty czy ły głó w n ie e k sp o rtu (m iały one m iejsce w 13 p rz y p a d k a c h ) oraz d o staw n a ry n e k w e w n ę trz n y (11 p r z y ­ padków ). T y lk o jed n o p rz ed sięb io rstw o o trzy m a ło za d a n ia o b lig a to ry jn e w z a k re sie d o staw za o p atrze n io w y ch . W e w sz y stk ic h p rz y p a d k a c h p rz e d ­ się b io rstw a u w z g lę d n ia ły w p la n ie zad an ia d y re k ty w n e . Do re a liz a c ji ty c h za d ań istn ia ł p rio ry te t w z a k resie za p ew n ien ia d o staw z a o p a trz e ­ n iow ych. J e d n a k w w iększości p rz y p a d k ó w (w 9 je d n o stk ac h ) p rz y d z ia ły śro d k ó w p ro d u k c ji b y ły niższe od p o trz e b zg łasz an y ch p rzez p rz e d się ­ b io rstw a .

U w z g lęd n ian ie z a d a ń d y re k ty w n y c h w p lan ie, m im o b ra k u pełn ego p o k ry c ia d o staw z a o p atrze n io w y ch , w y n ik ało z istn ie ją ceg o s y s te m u p r e ­ m io w a n ia k a d ry k iero w n ic zej. W ierzono bow iem w s ta ry m ech an izm , p o ­ le g a ją c y n a z w ra c a n iu się do je d n o stk i n a d rz ę d n e j ja k o „do brego w u j­ k a ” , k tó ry w p rz y p a d k u n ie w y k o n a n ia z a d ań u zn a te n s ta n za u z a s a d ­ n io n y i n ie w s trz y m a w y p ła ty p re m ii d la k a d r y k iero w n ic zej, co je s t p ra k ty c z n ie n a jd o tk liw s z ą „ k a rą ” d la p rz ed sięb io rstw a. O b aw ian o się, że w p rz y p a d k u n ie u w z g lę d n ie n ia w sz y stk ic h z a d ań d y re k ty w n y c h ocena działa ln o śc i p rz e d się b io rstw a będ zie b ard ziej o stra i n ie b ęd zie m ożn a liczyć n a pobłażliw ość je d n o s tk i n a d rz ę d n e j. P rz e w id y w a n ia te s p ra w ­ d z iły się w pełn i. W sied m iu je d n o stk a c h n ie w y k o n a n o za d ań d y re k ty w ­ n y c h p rz e w id z ia n y c h w p lan ie, a ty lk o w je d n e j nie w y p łaco n o p re m ii k ie ro w n ic tw u , n a to m ia s t w dw óch obniżono w ysokość p rem ii.

N a le ży w ięc stw ierd z ić , że za d a n ia d y re k ty w n e w y n ik a ją c e z U c h w a­ ły 118/80 są re a liz o w a n e w p ierw szej k o lejn o ści m. in. ze w zg lę d u n a k o n se k w e n c je , ja k ie w y s tę p u ją w p rz y p a d k u ich n ie w y k o n a n ia . O bok o b n iżen ia lu b n ie w y p ła c e n ia p re m ii k a d rz e k iero w n ic zej m oże p rz e d się ­ b io rstw u grozić dalsze o g ra n ic zen ie p rz y d ziałó w środ kó w p ro d u k c ji. T en o s ta tn i p rz y p a d e k w b a d a n y c h je d n o stk a c h nie w y stąp ił, m im o że w I pó łro czu po w szech n ie m iały m iejsce o późn ien ia i o g ra n ic zen ia w d o ­ s ta w a c h za o p a trz e n io w y c h , szczególnie w d zied zin ie e n e rg ii e le k try c z n e j, w ę g la o raz m a te ria łó w i su ro w có w w y tw a rz a n y c h p rzez p rz e m y sł c h e ­ m iczny.

O bok z a d ań d y re k ty w n y c h i p rz y d ziałó w śro dk ów p ro d u k c ji d ru g ą g ru p ę in fo rm a c ji z e w n ę trz n y c h w y k o rz y sty w a n ą p rz y b u d ow ie p la n u są u m o w y z d o staw cam i i odb io rcam i. W 10 n a 15 b a d a n y c h je d n o ste k do-10 — A n n a le s ..,

s ta w y b y ły za b ezp ieczone p rz e z in d y w id u a ln e u m o w y (z re g u ły w ie lo ­ le tn ie ) i ty lk o w p rz y p a d k u w y stę p o w a n ia tru d n o ś c i p rz e d się b io rstw a z w ra c a ły się do z je d n o c zeń o pom oc p rz y ich z a w ie ra n iu , a p rz e d e w sz y stk im p rz y ich re a liz a c ji. W d w ó ch p rz y p a d k a c h m ia ły m iejsce b ez­ p o ś re d n ie d o sta w y z ro ln ic tw a , w trz e c h d alszy ch , d o sta w y m a te ria łó w i su ro w c ó w za p ew n iło zjed n o czen ie.

T ru d n o śc i g osp o d arcze k r a ju w is to tn y m sto p n iu w p ły w a ją n a po­ ziom zab ezp iec zen ia p o trz e b b a d a n y c h p rz e d s ię b io rs tw w za k re sie d o staw za o p a trz e n io w y c h . W zasadzie p e łn e p o k ry c ie n a p o trz e b n e m a te r ia ły i su ro w c e sy g n a liz u ją je d n o stk i p rz e m y s łu lek k ieg o (4) ch em iczn ego (1) i spożyw czego (2). W p o z o sta ły c h p rz y p a d k a c h a k tu a ln e m ożliw ości zao ­ p a trz e n io w e z m u siły p rz e d s ię b io rstw a do o b n iż a n ia z a d a ń p lan o w y c h . P r a k ty k a I p ółrocza w s k a z u je n a to, że w cześn iejsze u s ta le n ia w y n i­ k a ją c e z z a w a rty c h u m ó w d o staw c zy ch n ie są w p e łn i re alizo w an e , co b y ło jecfnym z g łó w n y c h p rz y c z y n k o re k t z a d a ń p lan o w y ch .

W ro li d o staw c ó w (k o o p e ra c ja czy n n a) w y s tę p u je osiem je d n o ste k . Z te j g ru p y ty lk o 2 je d n o s tk i z a p la n o w a ły o g ra n ic zen ie d o sta w ze w z g lę ­ d u n a p rz e w id y w a n y sp a d e k p ro d u k c ji. W p o z o stały c h p rz y p a d k a c h za­ łożono p e łn e p o k ry c ie p o trz e b odbiorców . R e a liz a c ja p rz y ję ty c h z a d a ń n ie zaw sze je s t z a d o w a la ją c a z u w a g i n a o g ra n ic zo n e d o sta w y z a o p a­ trz e n io w e .

M im o n ie p e łn e g o w y w ią z y w a n ia się k o n tra h e n tó w n ie m o żna m ów ić 0 c a łk o w ity m z a ła m a n iu się s y ste m u p o w iąz ań k o o p e ra c y jn y c h . P rz e d ­ s ię b io rs tw a u w a ż a ją , że tra d y c y jn e , w ie lo le tn ie zw iązk i k o o p e ra c y jn e są d la n ic h k o rz y stn e , a w y s tę p u ją c e tru d n o ś c i m a ją c h a ra k te r p rz ejścio w y . Z a o b se rw o w a n o ty lk o je d e n p rz y p a d e k d e fin ity w n e g o z e rw a n ia u m o w y k o o p e ra c y jn e j. W is tn ie ją c e j s y tu a c ji szczegó ln ie cen n e d la b a d a n y c h je d n o s te k są zw ią zk i ze spó łdzielczo ścią (12 p rz y p a d k ó w ) i z rzem io słe m (4 p rz y p a d k i). T y lk o tr z y je d n o s tk i n ie k o o p e ru ją ze sp ółdzielczo ścią 1 rzem io słe m . T ra d y c y jn e k o n ta k ty z ty m i s e k to ra m i u le g ły w o s ta tn im ro k u ro z sz e rz e n iu w 5 p rz e d się b io rs tw a c h , a je d n a je d n o s tk a d e k la ru je z a m ia r ich ro z sz e rz e n ia . Z a k re s p o w iąz ań ze spółdzielczością i rz em io ­ słe m m ó g łb y być zn aczn ie szerszy , g d y b y n ie u trz y m u ją c e się p rz ep isy p ra w n e o g ra n ic z a ją c e w z a je m n e s to s u n k i m ięd zy se k to ro w e.

O bok o m ó w io n y ch w y ż e j z ja w isk w y s tę p u ją w sfe rz e k o o p e ra c ji b ie r­ n e j i cz y n n ej p rz y p a d k i k s z ta łto w a n ia się w ięzi n ie fo rm a ln y c h , o p a rty c h o w y m ia n ę n a tu r a ln ą lu b św iad c zen ie w z a je m n y c h p rz y słu g . W b a d a ­ n ia c h p ro w a d z o n y c h p rz e z n a s ro z m ó w cy n ie c h ę tn ie p o d a ją p rz y k ła d y ta k ic h sto su n k ó w je d n a k d a ją oni do z ro zu m ien ia, że bez teg o ,,nie m o ż­ n a ż y ć ”. F a k ty te m o żn a o ceniać ja k o zjaw isk o n e g a ty w n e , ja k o dow ód ro z re g u lo w a n ia ry n k u , ja k o n ie p rz e s trz e g a n ie p rz ep isó w p ra w n y c h , czy n a w e t n ie p ra w n e d y s p o n o w a n ie m ien iem . Z d ru g ie j je d n a k s tro n y ,

G łów ne k ieru n k i zm ian w sy stem ie k ie r o w a n ia .. 147

św iadczą one o k sz ta łto w a n iu się m ech an izm ó w o b ro n n y c h , o u m ie ję tn o ­ ści z n a jd o w a n ia w y jśc ia z tru d n y c h sy tu a c ji.

S zczególne tru d n o ś c i w re a liz a c ji z a d ań p lan o w y c h w y s tę p u ją w p rz e d się b io rstw a c h , w k tó ry c h p ro d u k c ja o p iera się n a d o staw a ch z im p o rtu surow ców , m a te ria łó w , czy też części z a m ie n n y c h do in s ta la ­ c ji lic e n c y jn y c h . Z d o staw k ra jo w y c h w y ra ź n e n ie d o b o ry o b se rw u je się w d zied zin ie su ro w có w e n e rg e ty c z n y c h — w ęgiel, e n e rg ia e le k try c z n a , gaz, o leje n ap ę d o w e o raz w za k re sie w y ro b ó w p rz e m y słu ch em icznego, k tó ry c h p ro d u k c ja o b n iży ła się ze w zg lęd u n a w y so k i w sad suro w có w im p o rto w a n y c h .

Z ak res fa k ty c z n e j sam odzieln ości p rz e d się b io rstw zależy ta k ż e od sto ­ su n k ó w p rz e d się b io rs tw a ze zjed n o czen iem , o rg a n a m i w ład z y i a d m in i­ s tra c ji te re n o w e j oraz o rg a n iz a c ja m i po lity czn y m i. S to su n k i ze zje d n o ­ czeniem w iększość p rz e d się b io rstw (9) o k re śla jak o tra d y c y jn e , p rz y czym ty lk o d w a są z tego n a ty le zadow olone, że ch c ia ły b y u trz y m y w a ć je n a d a l w d o ty ch czaso w ej fo rm ie. W y stę p u je tu je d n a k n o w e zjaw isk o a m ian o w icie b ra k lu b o g ra n ic zen ie p rz e ta rg ó w ze zjed n o c zen ie m n a e ta p ie b u d o w y p la n u (w skazano ty lk o n a dw a p rz y p a d k i ta k ic h p ra k ty k ). P rz e d się b io rstw a o d cz u w ają ty m sam ym , że b u d u ją p la n „d la s ie b ie ” a n ie d la je d n o stk i n a d rz ę d n e j. O dczucie to u m a c n ia odejście od p r a k ty ­ k i z a tw ie rd z a n ia p la n u p rzez zjednoczenie, a p rz ejście do p ra k ty k i „ p rz y jm o w a n ia go do w iad o m o ści”.

S to su n k i p rz e d się b io rstw o -z je d n o c z e n ie n a e tap ie b u d o w y p la n u d e­ te rm in o w a n e są p rzez n a k ła d a n e za d a n ia d y re k ty w n e i p rz y z n a w a n e śro d k i p ro d u k c ji. S c h e m a t ty c h sto su n k ó w je s t z a te m ty p o w y : m acie o k re ślo n e śro d k i — m usicie w y k o n a ć za d a n ia d y re k ty w n e w y n ik a ją c e z U c h w ały 118, a o re sz tę m a rtw c ie się sam i. Z a k re s sam o d zieln o ści p rz e d się b io rstw zależy za te m od tego ja k d u ży je s t za k re s „ m a rg in e s u ” , k tó r y fa k ty c z n ie zależy od w ła sn y c h d ecy zji p rz ed sięb io rstw a. P rz y ro z­ w in ię ty m sy ste m ie lim ito w a n ia z a o p a trz e n ia w e w sz y stk ie p o d staw o w e śro d k i p ro d u k c ji is to tn y m polem sw obody je d n o ste k w y tw ó rc z y c h m ó g łb y być w y b ó r a s o rty m e n tu p ro d u k c ji. W ty m za k resie sw oboda p rz e d się ­ b io rstw je s t w ięk sz a n iż p oprzedn io. T y lk o je d n a je d n o s tk a stw ierd z iła , że n ie p o siad a w ty m za k re sie żad n ej sw obody, w p o zo stały c h z a d an ia d y re k ty w n e n ie o b e jm o w a ły całości p ro d u k c ji, co stw a rz a ło o k re ślo n y za­ k re s sw obo dy p rz y u s ta la n iu z a d ań p lan o w y c h w p rz e k ro ju a s o rty m e n ­ tow ym .

U trz y m y w a n ie się lim itó w i za d ań d y re k ty w n y c h p o w o d u je, że w ię k ­ szość p rz e d się b io rstw o k re śla a k tu a ln y sposób b u d o w y p la n u jak o „ tr a ­ d y c y jn y ” . W raże n ie to p og łęb ia u trz y m a n ie s ta ry c h fo rm u la rz y p la n i­ sty c z n y c h o raz p o d o b n y sto p ień szczegółow ości p lan u .

N a to m ia st w śró d b a d a n y c h p rz e d się b io rstw p a n u je je d n o zn a czn a opi­

nia, że n a stą p iło w y ra ź n e o słab ien ie „ z a in te re so w a n ia ” p ro b le m a m i gos­ p o d a ro w a n ia w p rz e d s ię b io rstw a c h ze s tro n y o rg a n ó w a d m in is tra c ji t e ­ re n o w e j i o rg a n iz a c ji p o lity c zn y ch . N ie w y s tę p o w a ły p rz y p a d k i in g e re n ­ cji w proces b u d o w y p la n u i jego re a liz a c ję . W o jew ó d zk a K o m isja P la n o ­ w a n ia o trz y m y w a ła ty lk o „do w iad o m o ści” go tow e i z a tw ie rd z o n e p la n y . U trz y m a n o n a d a l p r a k ty k ę z a p ra sz a n ia n a p o sied zen ie R ad P ra c o w n i­ czych (tam gd zie o ne is tn ia ły ) p o św ięc o n y ch d y s k u s ji n a d p la n e m , p rz e d ­ sta w ic ie li je d n o s tk i n a d rz ę d n e j i b a n k u . Z m ie n iła się je d n a k ich ro la. W p o p rz e d n im o k re sie m og li oni n a rz u c ić p rz e d s ię b io rs tw u p ew n e ro z ­ w ią z a n ia , o b ecn ie s p e łn ia ją o n i w zasadzie fu n k c je doradcze.

W b a d a n ia c h d o ty c z ą c y c h p ro b le m u sam o d zieln o ści p rz e d s ię b io rstw a n a le ż y w y ró ż n ić n a s tę p u ją c e a sp e k ty : sam o d zieln o ść p ro d u k c y jn ą , h a n ­ d lo w ą, ro z w o jo w ą i d o ch odow o -p łacow ą. Z a k re s sam o d zieln o ści w je j p o­ szc zeg ó ln y ch a s p e k ta c h p rz e ja w ia się za ró w n o w p ro cesie b u d o w y p la n u ja k i jego w y k o n a w stw ie .

O g ra n ic z e n ie z a k re su z a d a ń d y re k ty w n y c h w p ły n ę ło n a zw ięk szen ie s to p n ia sam o d zie ln o śc i w w y z n a c z a n iu w ielk o ści i a s o rty m e n tu p ro d u k ­ cji. P rz e d s ię b io rs tw o u s ta la z a d a n ia p lan o w e , w y n ik a ją c e z fa k ty c z n y c h m ożliw ości, a ty m sa m y m re a ln e . W z a k re sie fa k ty c z n e j sam o d zieln o ści h an d lo w e j n ie w y s tą p iły w iększe zm ian y , chociaż zjed n o czen ie w m a ły m sto p n iu n a rz u c a ło od b io rcó w i d o staw ców . W y n ik ało to z tr u d n e j s y tu a ­ cji n a r y n k u za o p a trz e n io w y m , k tó ra s k ła n ia ła p rz e d się b io rstw a do u trz y m y w a n ia tra d y c y jn y c h w ięzi h a n d lo w o -k o o p e ra c y jn y c h . N a le ży oce­ n ia ć p o z y ty w n ie f a k t ro z sz e rz e n ia sto su n k ó w k o o p e ra c y jn y c h ze sp ó ł­ dzielczością i rz em io słe m , co św iad c zy o p e w n e j ak ty w n o śc i p rz e d s ię ­ b io rs tw w p rz y s to s o w y w a n iu się do tr u d n e j s y tu a c ji w z a o p a trz e n iu . U p ra w n ie n ia w z a k re sie d e c y z ji ro z w o jo w y ch b y ły w d u ż y m sto p n iu za­ w ieszo n e z u w a g i n a n ie z b ila n so w a n ie ry n k u in w e sty c y jn e g o . W o d czu ­ ciu p rz e d s ię b io rs tw , n ie n a s tą p iły w te j d zied z in ie z m ia n y w k ie ru n k u zw ię k szen ia sam o dzieln o ści. N a to m ia st w y ra ź n ie z o sta ły za u w aż o n e zm ia ­ n y w iąż ące się ze zn ie sie n ie m lim ito w a n ia z a tru d n ie n ia i fu n d u s z u płac. N ie m iało to je d n a k w y ra ź n e g o o d z w ie rc ie d le n ia w ta k ty c e p rz e d s ię ­ b io rstw , z je d n e j s tro n y ze w z g lę d u n a k ró tk i o k re s od w p ro w a d z e n ia zm ian i o cz ek iw an ia n a „ d u ż ą r e fo rm ę ” , a z d ru g ie j s tro n y ze w z g lę d u n a s k o m p lik o w a n ą s y tu a c ję sp o łe c z n o -p o lity c z n ą ta k ż e n a te re n ie z a k ła ­ dów . T y p o w a je s t p o sta w a w y c z e k u ją c a , co o czyw iście n ie sp rz y ja , p r z y ­ g o to w a n iu i w p ro w a d z e n iu z a sad n iczy c h zm ian w d z ia ła n iu je d n o s te k w y tw ó rc z y c h .

Z m ia n y w p ro w a d z o n e U c h w a łą 118 w sfe rz e p la n o w a n ia m ia ły s łu ­ żyć p o p ra w ie re la c ji ek o n o m ic z n y c h w p rz e d s ię b io rs tw a c h w w y n ik u re a liz a c ji p la n u . P r z y ocenie s y s te m u p la n o w a n ia n a p o d sta w ie e fe k tó w d ziała ln o śc i w I p ó łro cz u r. 1981 n a le ż y uw zg lęd n ić:

G łów n e k ieru n k i zm ian w sy stem ie k iero w a n ia ... 1 4 9

a) k ró tk i o k res d zia ła n ia now ego sy stem u , w k tó ry c h n a stęp o w ało do­ c ie ra n ie się n o w y c h m eto d p lan o w a n ia ,

b) n a p ię c ia b ilan so w e w gospodarce p rz e ja w ia ją c e się w zn a czn y c h o g ra n ic z e n ia c h m ożliw ości za o p atrze n io w y ch p rz e d się b io rstw w p o d sta ­ w ow e m a te r ia ły i surow ce,

c) w y c z e k iw a n ie n a zasad n iczą re fo rm ę, a ty m sa m y m o g ra n ic zen ia z a k re su d z ia ła ń a d a p ta c y jn y c h now ego sy ste m u do is tn ie ją c e j rz ecz y w i­ stości.

B iorąc pod u w a g ę pow yższe k w e stie n a le ż y stw ierd z ić , że p rz e d się ­ b io rstw a p rz y b u d o w ie p la n u u w z g lę d n ia ły w sposób w ła śc iw y w ła sn e m ożliw ości p ro d u k c y jn e . M im o to w śró d b a d a n y c h p rz e d się b io rstw ty lk o 8 w y k o n a ło p lan I półrocza, p rz y czym ty lk o w dw óch za d a n ia p lan o w e w z a k re sie w a rto śc i p ro d u k c ji i sp rz ed aż y b y ły w yższe od w y k o n a n y c h z a d ań w ro k u 1980.

Z m ian y w a ru n k ó w z e w n ę trz n y c h zm u szały p rz e d się b io rstw a do do ko­ n y w a n ia k o re k t p lan ó w . K o re k ty ta k ie do sie rp n ia w łąc zn ie b y ły p rz e ­ p ro w a d zo n e w 11 je d n o stk a c h , p rz y czym w 6 do k o n an o ich z in ic ja ty w y w ła sn e j, a w 5 z p olecen ia je d n o s tk i n a d rz ę d n e j. In ic ja ty w a je d n o s tk i n a d rz ę d n e j odn osiła się g łó w nie do z m ian y p lan ó w fin a n so w y c h (5 p rz y ­ p ad k ó w ) zw ią zan y c h ze z m ia n a m i cen, p o d atk ó w itp., a w 2 p rz y p a d k a c h ta k ż e do z m ian y p lan ó w rzeczow ych. N a to m ia st in ic ja ty w a w ła s n a p rz e d ­ się b io rstw o b ejm o w ała p rz e d e w sz y stk im k o re k ty w z a k resie z a d a ń rz e ­ czow ych.

P ó źn e ogłoszenie U c h w ały 118/80 spow odow ało p e r tu r b a c je w p ro c e ­ sie o p ra co w an ia p lan ó w p rz ed sięb io rstw . Ż ad n e p rz e d się b io rstw o n ie o trz y m a ło do 15.12.1980 r. w szy stk ich in fo rm a c ji i d y re k ty w n iezb ę d n y ch do sp o rz ą d z a n ia p la n u . B yło to głów ną p rz y c z y n ą n ie d o trz y m a n ia u s ta ­ lonego te rm in u sp o rz ą d z a n ia p la n u (25.01.1981 r.). W d ziesięciu p rz y p a d ­ k a c h te rm in te n zo stał p rz e k ro c z o n y n ie w ięcej niż o 14 dni, w p o zo sta­ ły c h zaś zn aczn ie w ięcej.

B ra k a u te n ty c z n y c h R ad P ra c o w n ic z y c h n ie p o zw alał n a szy b k ie za­ tw ie rd z e n ie sp o rz ąd zo n y ch p lanów . W p rz e d się b io rstw a c h , w k tó ry c h p o ­ w o łan o T ym czaso w e R ad y P rac o w n icze trw a ło to k ilk a m iesięcy.

W y d a je się, że głębsze z m ian y w y stą p iły w procesie re a liz a c ji p lan u . G łó w n y m ich odbiciem je s t za n ie ch an ie p rzez zjedn o czen ie bieżącej k o n ­ tro li w y k o n a n ia z a d ań p la n o w y c h n a p o d staw ie p lan ó w k w a rta ln y c h . K o n tro la ta o g ra n ic za się do w y k o n a n ia za d a ń d y re k ty w n y c h o raz śle ­ d ze n ia d y sc y p lin y g o sp o d aro w an ia fu n d u sz e m płac, co je s t w a ru n k ie m s p ra w o w a n ia p rz e z zjed n o czen ie n a d z o ru n a d n a lic z a n y m k w a rta ln ie fu n d u sz e m p re m io w y m k a d r y k iero w n ic zej.

Z w ięk szen ie sam od zieln o ści p rz e d się b io rstw w p la n o w a n iu o raz b a r ­ d ziej re a ln e p la n o w a n ie m ia ły sw o je u z a sad n ien ie w zm ian ach , ja k ie za­

szły w sposobie k o n s tru k c ji p lan ó w . M ożna w rę cz m ów ić o zap o czą tk o ­ w a n iu p ro c esu u sp o łe c z n ie n ia p la n o w a n ia , co p rz e ja w ia się m ięd zy in ­ n y m i w u d z ia le w ięk sz ej lic z b y p ra c o w n ik ó w p rz e d s ię b io rstw a w p ro c e ­ sie b u d o w y p la n u o raz k o n tro li jego w y k o n a n ia . W b a d a n y c h p rz e d się ­ b io rs tw a c h p la n tw o rz y ły zaw od ow e słu ż b y p la n isty c z n e . W p ły w n a o s ta ­ te c z n e u s ta le n ia m ia ły in fo rm a c je z w y d z ia łó w p ro d u k c y jn y c h , p rz y czy m w 3 p rz y p a d k a c h s tw ie rd z o n o zasad n iczy w z ro st ro li ty c h ogniw . T y lk o w 1 p rz y p a d k u in fo rm o w a n o o p o m in ię ciu w y d z ia łó w p ro d u k c y j­ n y c h p rz y b u d o w ie p la n u . D e c y d u ją c y w p ły w n a u s ta le n ie z a d a ń m iało k ie ro w n ic tw o p rz e d się b io rstw a . O rg a n iz a c je p o lity c zn e i zw iązk ow e w y ­ k a z y w a ły ty m ra z e m zn a czn ie m n ie jsz e z a in te re s o w a n ie s p ra w a m i p ro ­ d u k c y jn y m i w p rz e d s ię b io rs tw a c h n iż p o p rzed n io . W p ięciu p rz y p a d k a c h p la n n ie b y ł a k c e p to w a n y p rz ez załogę ze w z g lę d u n a b ra k r e p r e z e n ta ­ cji (lik w id a c ja K S R ) — 4 p rz y p a d k i oraz ze w z g lę d u n a tru d n o ś c i z p o ­ ro z u m ie n ie m — 1 p rz y p a d e k .

P r e s ja k ie ro w n ic tw a z a k ła d u n a po szczególne k o m ó rk i p ro d u k c y jn e — z a k ła d y , w y d z ia ły , b ry g a d y — b y u s ta la ły one w y so k ie za d a n ie n ie je s t s y g n a liz o w a n a — poza 1 p rz y p a d k ie m . N a le ży je d n a k u w z g lę d n ić fa k t, że w y \v ia d b y ł p ro w a d z o n y z p rz e d sta w ic ie la m i ścisłego k ie ro w n ic tw a , k tó rz y być m oże u k r y w a li f a k ty z w ią zan e z p ró b a m i m a n ip u la c ji, czy w y w ie ra n ia n a c is k u n a p o z o sta ły c h u c z e stn ik ó w p ro c esu b u d o w y p lan u .

O b s e rw u je się szersze w łą c z e n ie w p ra c e p la n is ty c z n e p ra c o w n ik ó w re p re z e n tu ją c y c h p ro d u k c ję — m istrz ó w i k ie ro w n ik ó w w y d z ia łó w p ro ­ d u k c y jn y c h . W iąże się to p rz e d e w s z y stk im z m o żliw o ściam i k s z ta łto w a ­ n ia s t r u k t u r y a s o rty m e n to w e j p ro d u k c ji. K o n iec zn e je s t w ięc ro z e z n a ­ n ie z a ró w n o w m o żliw o ściach w y tw a rz a n ia ró ż n y c h w y ro b ó w , ja k i w k a lk u la c ji ich o płacaln o ści. P o ja w ia się p rz y ty m zjaw isk o u s ta la n ia p la n u lu b jeg o k o re k ty w zależno ści od za m ó w ie ń (w ielkość i s tru k tu ra ) , co oznacza d z ia ła n ie b a rd z o p ożąd an eg o m e c h a n iz m u k o jarz ące g o in te re s sp o łecz n y (zam ó w ien ia) i in te re s załog i — p rz e d s ię b io rs tw a (osiąg an ie k o ­ rz y s tn y c h w y n ik ó w p ro d u k c y jn y c h ).

EFEK TY W NO ŚĆ G O SPO D A R O W A N IA W PR Z EDSIĘBIO RSTW IE

I s to tn ą p rz e s ła n k ą w p ro w a d z e n ia w ży cie m a łe j re fo rm y b yło d ążen ie do p o p ra w y e fe k ty w n o śc i d z ia ła n ia p rz e d się b io rs tw po p rzez m o ty w a c y jn e o d d z ia ły w a n ie fo r m u ły „ p ro d u k c ja n e tto — d y sp o z y c y jn y fu n d u sz p ła c — z a tr u d n ie n ie ” . C el te n n ie zo stał o sią g n ię ty z po w o d u is tn ie n ia a n o rm a ln e j s y tu a c ji za ró w n o w z a o p a trz e n iu p ro d u c e n tó w , ja k i n a r y n ­ k u a r ty k u łó w k o n su m p c y jn y c h . F a k t te n n ie u ja w n ił się je d n a k n a e ta ­ pie re a liz a c ji p la n u , lecz z n a la z ł sw o je o dbicie d o p iero w poziom ie p rz y ­

G łów ne k ieru n k i zm ian w sy stem ie k iero w a n ia 151

ję ty c h do re a liz a c ji z a d ań p lanow y ch . M im o ostrożneg o p la n o w a n ia ju ż obecn ie n a p o d staw ie w y k o n a n ia p la n u I półro cza m o żn a stw ierd z ić , że z a d an ia p la n u rocznego n ie zo stan ą n a jp ra w d o p o d o b n ie j zrealizo w an e.

R elac je ek o nom iczne w b a d a n y c h p rz e d się b io rstw a c h k s z ta łto w a ły się typow o: p rz y sta b iliz a c ji lu b n ie w ie lk im w zroście z a tru d n ie n ia i s ta b ili­ za cji ro z m ia ró w m a ją tk u p ro d u k c y jn e g o poziom p ro d u k c ji lim ito w a n y je s t p rzez p rz y d z ia ły surow ców , m a te ria łó w , en e rg ii i paliw . P o n ie w aż w z a o p a trz e n iu p rz e d się b io rstw n a stą p iło w y ra ź n e pogorszenie, poziom e fe k ty w n o śc i g o sp o d aro w an ia m u sia ł się obniżyć, co w y ra ż a się p rz ed e w sz y stk im w e w zroście kosztów p ro d u k c ji szczególnie w w y n ik u w z ro stu ko sztó w osobow ych.

J e ś li p rz y jm ie m y za m ie rn ik poziom u efek ty w n o ści g o sp o d aro w an ia w y d a jn o ść p ra c y m ierz o n ą w ielkością p ro d u k c ji sp rz e d a n e j n a jed n eg o z a tru d n io n e g o , to w p la n a c h p o p ra w ę w ty m w zględzie z a k ła d a 7 je d n o ­ s te k a 8 o b n iżen ie te j w ielkości. A przecież n ie u w z g lę d n ia m y tu w z ro s tu płac, k tó ry w y n iesie w sk a li ro k u około 20% . W efek cie je d y n ie w 3 je d ­ n o stk a c h (2 to je d n o stk i p rz e m y słu lekkieg o i 1 spożyw czego) m o żn a się sp od ziew ać — p rz y w y k o n a n iu za d ań p lan o w y c h — ob n iżk i je d n o s tk o ­ w y c h k o sztów osobow ych. Są to jed n o stk i, k tó re n ie m a ją w ięk sz y ch tru d n o śc i z a o p a trz e n io w y c h (poza ty m i, k tó re są pow szechn e — w ęg iel, o le je nap ęd o w e, śro d k i chem iczne).

Is to tn y c h in fo rm a c ji o e fek ty w n o ści d z ia ła n ia p rz e d się b io rstw d o s ta r­ cza za k re s d o tacji. W b a d a n y c h je d n o stk a c h d o tacje n ie w y s tę p u ją w 9 p rz y p a d k a c h . Z p o zo stały c h p rz e d się b io rstw — w 3 p la n u je się sp a d e k d o ta c ji z u w a g i n a w z ro st cen w y ro b ó w p rzez n ie p ro d u k o w a n y c h , a w 3 d a lsz y c h w y s tą p i w z ro st d o ta c ji (— w 2 w y s tą p ią one po ra z p ierw szy ) z pow od u p o g o rszen ia o p łacalności p ro d u k c ji — sta b iliz a c ja cen p rz y je d n o c z e sn y m w zroście k o sztów w y tw a rz a n ia .

Is to tn e je s t to, że p rz e d się b io rstw a w idzą, że w n o w y m sy ste m ie o p ła ­ ci się podnosić e fek ty w n o ść go spo d aro w an ia. W 10 p rz y p a d k a c h w y ra ź ­ n ie stw ierd z o n o , że sy ste m te n zachęca do pełneg o w y k o rz y s ta n ia m ocy p ro d u k c y jn y c h . P o d sta w o w y m h a m u lc e m są b ra k i w z a o p a trz e n iu — 6 rozm ów ców u z n a je to za k w e stię zasadniczą; 2 stw ie rd z a , że o d d z ia ły ­ w a n ie s y ste m u je s t słab e (zbyt m ałe k o rzy ści m a te ria ln e ); 1 — p o d k re ś la b r a k bodźców ze s tro n y e k s p o rtu — sk o m p lik o w an y i n ie sp ra w ie d liw y s y ste m ro z lic zeń o raz 1 u zn a je , że b ra k je s t d o b rej a tm o s fe ry (spokoju) do ra c jo n a liz a c ji działań .

M ożna w ięc sfo rm u ło w a ć w niosek, że słabe w y n ik i ekonom iczne b a d a n y c h p rz e d się b io rstw w sfe rz e re a ln e j n ie w y n ik a ją je d y n ie z ro z ­ w ią z a ń w sfe rze re g u la c y jn e j.

P o d sta w o w y m m ie rn ik ie m oceny d ziałaln ości p rz e d się b io rstw je s t p ro d u k c ja n e tto , k tó re j w ielkość d e c y d u je o ro z m ia ra c h d y sp o zy cy jn eg o

fu n d u s z u płac. S k u te c z n o ść teg o m ie rn ik a zależy w d e c y d u ją c y m sto p n iu od p o z a p ro d u k c y jn y c h m ożliw o ści m a n ip u lo w a n ia p ro d u k c ją n e tto .

P ro b le m m o żliw ości m a n ip u lo w a n ia fo rm u łą p ro d u k c ji n e tto n ie je s t c h ę tn ie p o ru s z a n y p rz ez a n k ie to w a n y c h . J e d y n ie w 2 p rz y p a d k a c h ro z ­ m ó w cy w y ra ź n ie p o k a z a li m o żliw ości n ie p ra w id ło w e g o k s z ta łto w a n ia się teg o m ie rn ik a , czy li w y s tą p ie n ia ta k ie j s y tu a c ji, gd y n ie będ zie on a d e ­ k w a tn ie o d z w ie rc ie d la ł w y n ik ó w p ra c y p rz e d się b io rstw a . Z w iąz an e je s t to z o b licza n ie m w a rto ś c i sp rz e d a ż y o raz ro z lic zan iem k o sztó w m a te r ia l­ n y c h w czasie, p rz y czym w y ra ź n ie częstszy i b a rd z ie j „ a tr a k c y jn y ” w y ­ d a je się b yć p rz y p a d e k p ierw szy . J e s t to zw iązan e z fa k te m w p ły w u cen n a w a rto ś ć s p rz e d a ż y . W je d n o s tk a c h gd zie w y s tę p u ją k ró tk ie serie, czę­ s ta zm ien n o ść ty p ó w m o d eli (szczególnie p rz e m y sł lek k i) z m ia n y cen p o ­ z w a la ją n ajc z ę śc ie j u z y sk a ć n ie u z a s a d n io n e zw ięk szo n y m w k ła d e m p ra c y k o rzy ści. B ard zo tru d n o je s t za p ew n ić p o ró w n y w a ln o ść dw óch ok resó w p o p rz ez z a sto so w an ie o d p o w ied n ich cen, b o w iem sp rz e d a ż w y ra ż a się w fo rm u le w ce n a c h re a liz a c ji, a zm ienn ość p ro d u k c ji fin a ln e j je s t n a ty le duża, że u n ie m o ż liw ia za sto so w an ie s y ste m u cen s ta ły c h .

P rz e d s ię b io rs tw a p o z y ty w n ie o c e n ia ją za ró w n o sam m ie rn ik p ro d u k ­ c ji n e tto , ja k i sposób p o w ią z a n ia go z p łacam i. N a to m ia st w sk a ź n ik k o ­ r e k ty bazow ego fu n d u s z u p łac je s t z d a n ie m w ięk szości (13 i 15 je d n o ­ ste k , w k tó ry c h w y s tę p u je p ro d u k c ja n e tto ) z b y t n isk i. Z ty m , że o cena ta odnosi się do p rz y p a d k u w z ro s tu p ro d u k c ji, n a to m ia s t p rz y s p a d k u p ro d u k c ji p rz e d s ię b io rs tw a za p o b ie g ały o to, b y b y ł on ja k n a jn iż sz y (w 9 p rz y p a d k a c h za tw ie rd z o n o w z ro st w sk a ź n ik a k o re k ty ). J e s t to d o ­ w ód, że w a lk a z je d n o s tk ą n a d rz ę d n ą o u z y s k a n ie n a jle p sz y c h w a ru n k ó w d z ia ła n ia je s t n a d a l p o d sta w o w ą tro s k ą k a d r y k ie ro w n ic z e j. T y lk o w je d ­ n y m p rz y p a d k u d y r e k to r (sp ra w o w a ł fu n k c ję k ró c e j n iż p ó ł ro k u ) s tw ie r ­ dził, że sposób p o w iąz an ia p ro d u k c ji n e tto i p ła c je s t z b y t k o rz y s tn y d la „ p ró ż n ia k ó w ” . W sk a z a ł on n a p rz y p a d e k , że p rz y sp a d k u p ro d u k c ji i s p a d k u z a tr u d n ie n ia m o żn a u z y sk a ć p rz y ro s t p ła c y ś re d n ie j. Jeg o z d a ­ n ie m p rz y s p a d k u p ro d u k c ji sp a d e k fu n d u s z u p ła c p o w in ien b yć ta k i, b y za p e w n ia ł o p ła tę rz e c z y w iste g o w z ro stu w y d a jn o ś c i p ra cy . W sk a źn ik k o ­ r e k ty bazow ego fu n d u s z u p ła c n ie m oże być u s ta lo n y p rz e z u rz ę d n ik a •„z s u f itu ” , lecz p o w in ie n b y ć s k a lk u lo w a n y w p rz e d się b io rstw ie .

O b s e rw u je się n a d a l w y s tę p o w a n ie tra d y c y jn e j b iern o śc i p rz e d s ię ­ b io rs tw w d zied z in ie p o p ra w y e fe k ty w n o śc i g o sp o d aro w an ia. Z aró w n o g o sp o d aro w an ie ś ro d k a m i rz ecz o w y m i, ja k i c z y n n ik ie m lu d z k im n ie z a ­ w ie ra d z ia ła ń z m ie rz a ją c y c h do p o p ra w y s y tu a c ji ek o n o m iczn ej p rz e d ­ sięb io rstw . S p o d z ie w a ją się one n a d a l w y s ta rc z a ją c e j p o m o cy je d n o ste k n a d rz ę d n y c h w p rz y p a d k u b ra k u śro d k ó w n a p łace p ra co w n ik ó w , co p o ­ w o d u je „ o d k ła d a n ie ” tru d n y c h p o lity c z n ie i sp ołeczn ie d ec y zji o re d u k c ji z a tru d n ie n ia , czy n o w y c h r a d y k a ln y c h z m ia n a c h jego s t r u k tu r y . M im o

G łów ne k ieru n k i zm ian w sy stem ie k iero w a n ia 153

o b n iżen ia z a d a ń p la n o w y c h (p ro d u k c ja sp rz ed an a ) w 8 p rz e d się b io rstw a c h ty lk o w 5 je d n o stk a c h p la n u je się sta b iliz a c ję z a tru d n ie n ia . P o zo stałe p rz e d się b io rstw a zg łasz ają n ow e p o trz e b y w ty m zak resie.

W odczuciu u cz estn ik ó w w y w ia d u zasady m ałej re fo rm y n ie za c h ę ­ c a ją do zm n ie jsz e n ia z a tru d n ie n ia . Nie o b se rw u je się ta k ż e isto tn y c h p rz e su n ię ć w s tr u k tu r z e z a tru d n ie n ia w b a d a n y c h je d n o stk a c h . O d b ija się to w sposób o cz y w isty n a k s z ta łto w a n iu się kosztów jed n o stk o w y ch , k tó re ro sn ą w 13 n a 15 b a d a n y c h p rz ed sięb io rstw , w w y n ik u szybszego w z ro stu p łac niż w z ro stu p ro d u k c ji (5) lu b w z ro stu p łac p rz y s p a d k u p ro d u k c ji (8 p rz y p ad k ó w ).

O b se rw u je się z a te m słab e p ro e fek ty w n o ścio w e o d d ziały w a n ie in s tr u ­ m e n tó w w p ro w a d z o n y c h U c h w ałą 118. S zczególnie sła b y m p u n k te m o k a ­ zało się to, co te o re ty c z n ie m iało n a jszy b c iej p rz y n ie ść w y n ik i — tzn . n ie lim ito w a n ie p łac i z a tru d n ie n ia . W ydaw ało się, że w y w o ła to te n d e n ­ cję do w z ro stu p ro d u k c ji (w a ru n e k w z ro stu fu n d u sz u płac), a w p rz y ­ p a d k u tru d n o śc i n a ty m o d cin k u sp o w o d u je sp ad e k z a tru d n ie n ia , by p rz y n a jm n ie j u trz y m a ć poziom p łacy śre d n ie j i zm ieścić się w w y p ra c o ­ w a n e j w ielk o ści fu n d u sz u płac. O kazało się to złud zen iem . D y scy p lin a w g o sp o d aro w an iu fu n d u sz e m p łac o k azała się b ardzo n isk a. M im o n ie ­ w y k o n a n ia z a d ań p lan o w y c h I półrocza (7 p rz ed sięb io rstw , 2 w y k o n a ły za d a n ia sk o ry g o w a n e w dół) n ie zanotow ano w p ły w u tego f a k tu n a r e a ­ lizo w an y poziom fu n d u sz u płac. D o d a tk o w y m a rg u m e n te m o b ra z u ją c y m słabość o m aw ian eg o sy ste m u je s t łatw ość, z ja k ą p rz e d się b io rstw a u z y ­ sk iw a ły u s p ra w ie d liw ie n ie dla n ie w y k o n a n ia zadań, co elim in o w ało ta k ż e k o n se k w e n c je w s to s u n k u do k a d r y k iero w n ic zej, k tó re p o w in n y b yć za­ sto so w an e w p rz y p a d k u p rz e k ro c z e n ia fu n d u s z u płac. W ty m s a m y m k ie ­ r u n k u d z ia ła łatw ość, z ja k ą 9 je d n o s te k (na 13 w niosków ) u zy sk a ło p o ­ p ra w ę w sk a ź n ik a k o re k ty .

O b se rw u je się p ew nego ro d z a ju sprzeczność w ocenie n o w y c h ro z ­ w ią z a ń z a w a rty c h w U ch w ale 118. Z je d n e j s tro n y n o tu je m y p o z y ty w ­ n e o cen y k a d r y k iero w n ic zej w p ły w u m ie rn ik a , ja k im je s t p ro d u k c ja n e tto n a p o p ra w ę poziom u efek ty w n o ści go spo d aro w an ia, z d ru g ie j zaś p ra k ty k a w sk a z u je n a słab e p ro e fek ty w n o ścio w e o d d ziały w a n ie n o w y c h in s tru m e n tó w ekon om icznych.

STO SU NEK PRZEDSIĘBIO RSTW DO MAŁEJ REFORMY ORAZ DO OCZEKIW ANEJ REFORMY KOMPLEKSOW EJ

O cena m a łe j re fo rm y d o k o n an a p rzez p rz e d sta w ic ie li k a d r y k ie ro w ­ niczej b a d a n y c h p rz e d się b io rstw je st zróżnico w an a. W y n ik a to z ró ż n y ch n a s tę p s tw je j d ziała n ia . N e g a ty w n ie o ce n ia ją w p ro w a d z a n e z m ia n y te

je d n o stk i, k tó re d o ty ch cz as p o sia d a ły 100°/o zab ezp ieczen ie m a te ria ło w e i k tó re z d a ją sobie s p ra w ę , że bez p o ś re d n ic tw a zjed n o c zen ia p o jaw ią się tru d n o śc i n a ty m o d cin k u . Z d ru g ie j je d n a k s tro n y te sam e p rz e d się ­ b io rstw a d o m a g a ją się s tw o rz e n ia n o w y c h m ożliw ości za o p atrze n io w y ch za ró w n o ze s fe ry u sp o łecz n io n ej, ja k i n ieu sp o łec zn io n ej, a w ięc w p r a k ­ ty c e są z w o le n n ik a m i zm ian , k tó ry c h p o cz ątk o w y m e ta p e m m ia ły być z m ia n y w p ro w a d z o n e U c h w a łą 118. Z a s trz e ż e n ia b u d zi ta k ż e o d cin k o ­ w y c h a r a k te r w p ro w a d z o n y c h zm ian , u trz y m a n ie s ta ry c h p rz ep isó w w y ­ k o n aw czy c h (z asad y g o sp o d ark i fin an so w ej). T e o re ty c z n ie U c h w ała 118 tw o rz y w a ru n k i do p ro w a d z e n ia gry: p ro d u k c ja — p łace — z a tr u d n ie ­ n ie — ś re d n ia p łaca, je d n a k fa k ty c z n ie m ożliw ości te n ie zo sta ły w y k o ­ rz y sta n e . P rz y c z y n y są złożone: po p ierw sze, s y tu a c ja sp o łecz n o -p o lity c z­ n a n ie sp rz y ja p o d e jm o w a n iu ra d y k a ln y c h zm ian w sfe rze z a tru d n ie n ia , po d ru g ie, o b o w iąz u je b lo k a d a p o d w y ż ek płac, co n ie zach ęca do w y ­ g o sp o d aro w an ia d o d a tk o w y c h śro d k ó w , po trz e c ie , w p rz y p a d k u tr u d n o ­ ści z w y g o sp o d a ro w a n ie m śro d k ó w n a p łace, co s k ła n ia ć po w in n o do r e ­ d u k c ji z a tru d n ie n ia p rz y n a jm n ie j p ro p o rc jo n a ln ie w s to su n k u do s p a d ­ k u p ro d u k c ji, je d n o s tk i n a d rz ę d n e n ie cz y n ią w ty m w zg lęd zie tru d n o śc i godząc się n a zm ian ę pozio m u w sk a ź n ik a k o re k ty bazow ego fu n d u s z u p łac lu b p rz y d z ie la ją c d o d a tk o w e śro d k i n a p łace.

K o le jn e z a strz e ż e n ia w ią ż ą się z p ro b le m e m cen o raz p ro d u k c ją e k s ­ p o rto w ą . K on ieczność re fo rm y cen z a o p a trz e n io w y c h a w k o n se k w e n c ji ta k ż e cen z b y tu d o strz e g a w ięk szość ro zm ów ców . W iąże się to p rz e d e w sz y stk im z z a p e w n ie n ie m p rz e d się b io rstw o m d o statec zn eg o poziom u o p łacaln o ści p ro d u k c ji w p rz e d d z ie ń re fo rm y o p a rte j o tr z y ,,S” . P ro b le m te n w iąż e się ta k ż e z ro z lic z e n ia m i w p rz y p a d k u e k s p o rtu i im p o rtu . U trz y m a n ie d o ty ch czaso w eg o s y te m u o d e rw a n ia p rz e d się b io rs tw od w a ­ ru n k ó w w y m ia n y n a ry n k u z a g ra n ic z n y m je s t z d a n ie m p rz e d się b io rstw n is do u trz y m a n ia . P o n a d to p o d k re śla n o słab ość w sze lk ic h ro z w iąza ń ty m cza so w y ch , n ie s tw a rz a ją c y c h w a ru n k ó w do s ta b iliz a c ji d z ia ła n ia p rz e d się b io rstw . N a jg o rsz a je s t n ie p e w n o ść — co będzie po tem . P o w o d u ­ je to p o w s trz y m a n ie się od ja k ic h k o lw ie k d ziała ń , choćby b y ły o ne oczy­ w iste — n ie w iad o m o b o w iem czy b ęd ą to ro z są d n e po ciąg n ięcia z p u n k ­ tu w id z e n ia n o w y c h ro z w ią z a ń sy stem o w y ch .

W śró d a sp e k tó w p o z y ty w n y c h , k tó re p o d n o sili p rz e d sta w ic ie le p rz e d ­ się b io rstw n a le ż y p o d k re ślić o cz ek iw an ia, że je s t to w id o czn y k ro k w k ie ­ r u n k u w p ro w a d z e n ia re fo rm y k o m p lek so w ej. P rz e d się b io rstw a odczu ły w y ra ź n ie p o sze rze n ie z a k re su ich sam o d zieln o ści, p rz y czym n a ło ż y ły się tu d w a fa k ty ; z je d n e j s tro n y w ty m k ie ru n k u szły z m ia n y w p ro ­ w a d zo n e U c h w a łą 118, z d ru g ie j zaś n a s tą p ił ro z k ła d d o ty ch cz aso w y c h fu n k c ji zjed n o czeń , co a u to m a ty c z n ie p rz e s u n ę ło fa k ty c z n e k o m p e te n c je n a szczebel p rz e d się b io rs tw szczegó lnie w sfe rz e p lan o w a n ia .

G łów ne k ieru n k i zm ian w sy stem ie k ierow an ia ₁₅₅

S u m u ją c , n a le ż y w sk azać n a n e g a ty w n ą ocenę dotychczaso w ego m e ­ c h a n iz m u fu n k c jo n o w a n ia n aszej gospod arki p rzez k a d rę k iero w n ic zą p rz e d się b io rstw oraz n a o czek iw an ie z ich s tro n y n a zasadn icze zm ian y w te j dziedzinie. A w ięc p rz e d się b io rstw a chcą re fo rm y — ale ja k ie j? I tu znow u n a s tę p u je duże zróżnicow anie oczek iw ań poszczeg ólny ch je d ­ n o stek . G łó w n y n a c isk k ład zie się n a te odcinki, k tó re do te j p o ry s p r a ­ w ia ły p rz e d się b io rstw u n a jw ię c e j kło potu. N a jb a rd z ie j ty p o w y p o s tu la t w s to su n k u do re fo rm y d o ty czy sy ste m u z a o p a trz e n ia w śro d k i p ro d u k ­ c ji i to za ró w n o słu żące d ziałaln o ści bieżącej, ja k i rozw ojow ej. S zcze­ g ólnie n a p ię ta s y tu a c ja w za o p a trz e n iu grozi bow iem z a ła m a n ie m się s y ­ s te m u o p arte g o o trz y ,,S” . P rz e d s ię b io rstw a d o strz e g a ją tu n ie b e z p ie ­ cz e ń stw a zw iązan e z p e łn ą d obrow olnością w ięzi k o o p e ra c y jn y c h ,,od z a ra z ” , co w s y tu a c ji n ie ró w n e j siły p rz e ta rg o w e j p ro w ad ziło by, do d o m in a c ji m onopoli o raz całk o w iteg o z a ła m a n ia p ro d u k c ji w je d n o s t­ k a c h słab szy ch . S tą d częste p o s tu la ty u trz y m a n ia d o ty ch cz aso w y c h po ­ w ią z a ń k o o p e ra c y jn y c h (n a w et o b lig a to ry jn ie ) o raz za o strz e n ie sa n k c ji d la k o n tra h e n tó w n ie w y w ią z u ją c y c h się z um ów .

W ażn y je s t fa k t, że p rz e d się b io rstw a zg a d zają się z k o n ieczno ścią p e ł­ nego sa m o fin a n so w a n ia sw ej działalności, z a strz e g a ją je d n a k konieczność z a sad n iczej re fo rm y cen, p ro w a d ząc ej do stw o rz en ia m o żliw e ró w n y c h w a ru n k ó w o p łacalności p ro d u k c ji p rz y n a jm n ie j w o k re sie „ ro z ru c h u ” n ow eg o sy ste m u .

W izja re fo rm y n ie je s t je d n a k w p ełn i k la ro w n a , n ie m a w te j ch w ili p ro je k tu , k tó r y m ożna u zn a ć ja k o ostateczn y . W p ły w a to n a b iern o ść p rz e d s ię b io rs tw w p rz y g o to w a n iu się do re fo rm y . P rz e d się b io rs tw a n ie w ie d z ą d o k ład n ie, co im będzie w olno, a co n ie i ty m sa m y m n ie p rz y ­ g o to w u ją s tra te g ii d z ia ła n ia w n o w y c h w a ru n k a c h . J e s t to z p u n k tu w i­ d ze n ia re fo rm y b ard zo n ie k o rz y stn e . W y d łu ża to b ow iem o k res a d a p ta c ji do no w eg o sy ste m u . Z trz e c h „ S ” k tó ry m i p o w in n a się c h a ra k te ry z o w a ć re fo rm a , je d y n ie sam o rz ąd o w y c h a ra k te r re fo rm y n ie je s t k w e stio n o w a ­ n y , choć w o k re sie b a d a n y m (p ra k ty c z n ie do k o ń ca sie rp n ia ) w n ie w ie lu je d n o s tk a c h d z ia ła ły T ym czasow e R a d y P rac o w n icze (u c h w a la ły one p la n w 4 je d n o stk ac h ). N a to m ia st p ro b le m z a k re su sam od zieln ości o raz zasad sa m o fin a n so w a n ia sw ej d ziałalności, w a ru n k u ją c e p ra k ty c z n ie su k ces r e ­ fo rm y sam o rz ąd o w e j są n a ty le n ie w y ja śn io n e , że u n ie m o ż liw ia ją p r a k ­ ty c z n ie ja k ie k o lw ie k p rz y g o to w a n ia . S tą d m o żna w y c ią g n ąć w n io sek , że n a ty m e tap ie , p o z y ty w n y s to su n e k p rz e d się b io rstw do p rz y g o to w a n e j re fo rm y go sp o d arczej n ie w y n ik a z p rz e sła n e k ek on om icznych, ale w ią ­ że się z p o w sze ch n y m o cz ek iw an iem n a zm ian ę sy s te m u za rzą d zan ia. B ow iem p o w szechne je s t odczucie, że d zia ła n ie w ra m a c h d o ty ch cz aso ­ w ego sy ste m u n ie s p rz y ja ło w y k o rz y sta n iu m ożliw ości lu d zk ich , nie

u m o żliw iało p e łn e j re a liz a c ji a s p ira c ji zaw odow ych, a p rz e d e w szy stk im , n ie za p ew n iało poziom u życia o czek iw anego i ak c e p to w a n e g o przez n asze sp o łeczeń stw o . Р Е З Ю М Е В 1981 году государств енны е предлриятия работали по новым правилав, име­ нуемы м „малой р еф ор м ой “. И зм енения в ф ункцион ировани и предприятий дол ­ ж н ы были стим улировать рост эф ф ек ти в н ости и проверить на практике ряд новы х элем ентов систем ны х реш ений. На основе исследован и й , п р ов еден н ы х на пром ы ш ленны х предп ри я ти ях, в статье оцени вается „малая р еф ор м а“ с точки зрения: 1) планировочной сам о­ стоятельности предприятий, 2) влияния реф орм ы на уровень экономической эф ф ек ти вн ости , 3) ф орм ирования основ главной эконом ической реформы . И зм енения в систем е уп рав лен и я не привели к достаточной планировочной сам остоятельности предприятий. П о -п р е ж н е м у на п редприятия ш ироко н ал ага­ ются директивны е ззд а н и я . С амостоятельность предприятий ограничивается т а к ж е балансны м и н ап р я ж ен и я м и на ры нке. П р едп осы лкой вв еден и я „малой р еф о р м ы ” было стрем лен ие к повы ш ению эф ф ек ти в н о ст и работы п р едприя тий путем мотивирую щ его действия ф орм улы „чистая продук ц и я — им ею щ ийся в р асп ор я ж ен и и ф о н д заработной платы — зан ятость”. Однако на практике наблю дается небольш ое действие в п ол ь зу эф ф ек ти в н о ст и при м ен ен н ы х экон ом ических инструментов. Малая р еф ор м а как основание для вв еден и я принципиальны х изм ен ений системы ф ун к ц и он и рован и я народного хозя й ств а уси л и л а ож и дан и я в этой обл а­ сти, но не дала ответа на вопрос о том, какой д ол ж н а быть реф орм а. И ссл едо­ вания позволяю т сделать вывод, что в конце 1981 года п ол ож и т ел ь н ое отн ош е­ ние предприятий к готовящ ейся р еф ор м е не вы текало лиш ь из эконом ичоских предпосы лок, а бы ло связано с всеобщ им о ж и дан и ем изм ен ен и я системы уп р ав ­ ления народны м хозяйством . S U M M A R Y

In 1981, in d u stria l firm s w ere op eratin g according to n ew p rinciples called a ’’sm a ll r efo rm ”. C hanges in the fu n c tio n in g of the firm s w ere aim ed at in c r e a ­ sin g th e e ffic ie n c y of m an agin g and at testin g a num ber of n e w elem en ts of s y ­ stem solu tion s in p ractice.

On the basis of in v e stig a tio n s con d u cted in in d u strial firm s, our attitu d e to­ w ards the ’’sm a ll refo rm ” is assu m ed from th e p oin ts of v ie w of:

1) the fir m s’ p la n n in g se lf-d e p e n d e n c e ,

2) its in flu en ce on the le v e l of the e ffic ie n c y of m anagem en t, 3) creation of th e bases for the fu n d a m en ta l econom ic reform .

N ew p rin cip les o f th e m a n a g em en t did not en sure a su ffic ie n t scope of th e p la n ­ n ing se lf-d e p e n d e n c e of the firm s. D irectiv e task s are still im p osed on the firm s to a large degree. T he fir m s’ in d ep en d en ce is also lim ited by th e b alan ce ten sion s on th e m arket,

G eneral D irections of Changes ₁₅₇

A prereq u isite to in trod u ce the ’’sm all reform ” w as an attem pt to im prove the e ffic ie n c y of the a ctiv ity of firm s by m eans of m otivation al in flu en ce of the fo r­ m ula: ’’net production — d isp a sito ry w a g e-fu n d — em p lo y m en t”. H ow ever, in practice one can observe w ea k p ro -efficien cy in flu en ce of the applied econom ic instrum ents.

The ’’sm all r e fjr m ” as a basis to carry cut the principal changes of the system of the fu n ction in g cf the econom y, stren gth en ed exp ectation s in this respect. It did not give an an sw er to th e question: w h a t should th is reform be like? A con clu sion from the in v estig a tio n s m ay be that at the end of 1981 a p o sitiv e attitu d e of the firm s to the econom ic reform under preparation did not come e x c lu siv e ly from eco­ n om ic p rereq u isites but it w as connected w ith the gen eral ex p ecta tio n for the s y s ­ tem of m anaging to be changed.