ROZWÓJ EKONOMICZNY REGIONÓW W POLSCE A AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA KOBIET
I. WPROWADZENIE
Dotychczasowe zmiany struktury strefowej zatrudnienia w Polsce były w pierwszym swym etapie konsekwencją transferu siły roboczej z rol nictwa do pozarolniczych działów gospodarki narodowej. (Przesunięcia te były wynikiem zmniejszenia zapotrzebowania strefy rolniczej na siłę roboczą w następstwie mechanizacji prac i innych postępowych przemian w rolnictwie. Wynikały one także, a właściwie przede wszystkim, z dy namicznego rozwoju nierolniczego rynku pracy. W dalszej konsekwencji, w miarę postępującego rozwoju gospodarczego, a tym samym zwiększenia dochodów ludności, do przyczyn ewolucji strefowej struktury zatorudnie-nia doszedł jeszcze jeden element, mianowicie zmiana struktury kon sumpcji ludności, objawiająca się, między innymi, wzrostem zapotrze bowania na usługi.
W tym sensie zmiany strefowej struktury zatrudnienia ludności trak tować można jako symptom dynamicznego wzrostu gospodarczego kraju, jako horyzont procesów industrializacji i urbanizacji.
Międzystrefowy transfer siły roboczej dotyczył wszystkich grup za-trudniojonych, w tym także i kobiet. W okresie 1955-1973 r. zmniejsza się bowiem udział zatrudnionych kobiet w rolnictwie i leśnictwie oraz w przemyśle i budownictwie na rzecz wzrostu zatrudnienia w usługach. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy repartycja kadr kobiecych pomiędzy strefami działalności gospodarczej wykazuje związek z rozwo jem ekonomicznym Polski w okresie powojennym? Jak przedstawia się zależność rozmiarów aktywności zawodowej kobiet w strefach od miejsca
poszczególnych regionów w poziomie rozwoju ekonomicznego? Spróbujmy odpowiedzieć na te pytania.
Dla ustalenia związku między rozmiarami aktywności zawodowej ko biet w strefach ekonomicznych a rozwojem gospodarczym posłużymy się następującymi metodami statystycznymi:
— taksonomiczną metodą podobieństwa1 umożliwiającą podział kraju
na rejony gospodarcze na podstawie kilku cech diagnostycznych równo cześnie,
— rachunkiem korelacyjnym 2 umożliwiającym wykazanie występowa
nia między badanymi zjawiskami określonych związków i współzależności oraz zmierzenie stopnia ścisłości tychże związków.
Za cechy diagnostyczne, będące podstawą rejonizacji województw ze względu na poziom rozwoju gospodarczego, przyjmujemy następujące mierniki 3:
— zatrudnienie w przemyśle i usługach na 1000 ludności,
— wartość skupu produktów rolnych w tys. zł na 100 ha użytków rolnych,
— wartość obrotów detalicznych na 1 mieszkańca, — gęstość ludności miejskiej na 1 km2,
— wartość środków trwałych ogółem na 1000 ludności.
Mierniki te poza spełnieniem określonych warunków formalno-sta-tystycznych4 odpowiadają kryteriom stawianym miernikom struktury
ekonomicznej w układzie przestrzennym.
Pierwszy z nich jest reprezentantem grupy mierników dotyczących struktury społeczno-zawodowej ludności. Charakteryzuje on gęstość za trudnienia ludności w działach pozarolniczych, a więc działach zyskują cych znaczenie w wyższych etapach rozwoju gospodarczego.
Wartość skupu produktów rolnych w tys. zł przeliczona na 100 ha użytków rolnych charakteryzuje strukturę przestrzenną produkcji ma terialnej. Miernik ten decyduje o określeniu rolniczego charakteru regio nów, które wśród wszystkich województw w Polsce zajmują jeszcze dość znaczną część. Wartość obrotów detalicznych na 1 mieszkańca jest kom pleksowym miernikiem warunków bytowych ludności. Gęstość ludności miejskiej na 1 km2 określa stopień urbanizacji regionu. Miernik ten jest
w pewnym sensie wykładnikiem jego poziomu społeczno-gospodarczego. Miasta skupiają bowiem przeważającą część urządzeń produkcyjnych
1 Por. J. Czekanowski, Metoda podobieństwa w zastosowaniu do badań
psycho-metrycznych, Badania Psychologiczne, z. III, Lwów 1926, s. 1-40; Z. Chojnicki,
T. Czyż, Metody taksonomii numerycznej w regionalizacji geograficznej, Warszawa 1972, s. 42 - 52; K. Knychała, Zastosowanie metody podobieństwa do rejonizacji
eko-nomiczno-przemysłowej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1972, z. II,
s. 175 i nast.
2 Jednym z warunków zastosowania rachunku korelacyjnego była normalność
rozkładu badanych zmiennych. Posłużono się w tym celu graficznym przedstawie niem rozkładu liczebności za pomocą histogramu i testu chi-kwadrat, Por. G. Tinter,
Mathematics and Statistics for Economists, New York 1954, s. 265 - 269.
3 Por. M. Opałło, Mierniki rozwoju regionów, Warszawa 1972, s. 140 - 156. 4 Por. H. Henzel, Metoda różnic i metoda kwadratów różnic, Przegląd Antro
pologiczny 1953, t. 19, s. 24; J. Fierich, Próba zastosowania metod taksonomicznych da
rejonizacji systemów rolniczych w województwie krakowskim, Myśl Gospodarcza
i nieprodukcyjnych, stanowiąc węzłowe punkty lokalizacji urządzeń infra strukturalnych. Decydują one o posiadanej ilości i strukturze miejsc pracy w regionie. Wartość środków trwałych ogółem na 1000 ludności jest miernikiem charakteryzującym w ogólnym zarysie wyposażenie wo jewództw w środki trwałe, będące obrazem warunków pracy zatrudnio nej w nich ludności.
Podziału województw w Polsce na rejony rozwoju gospodarczego do konano dla lat 1955, 1960, 1965, 1970 i 1973 oraz wykorzystano dla uwi docznienia kierunku zależności między rozwojem ekonomicznym a aktyw nością zawodową kobiet w ogóle i poszczególnych strefach gospodarki narodowej 5. Średni udział aktywności zawodowej kobiet w poszczegól
nych rejonach ukaże zależność między jej rozmiarami a miejscem danego rejonu pod względem poziomu rozwoju. Przedstawienie aktywności za wodowej kobiet w poszczególnych rejonach w ciągu lat 1955 - 1973 pokaże obraz zmiany omawianych zależności w czasie.
Dla przedstawienia natężenia zależności aktywności zawodowej kobiet i rozwoju gospodarczego posłużymy się rachunkiem korelacji wielorakiej przy założeniu prostoliniowości regresji6. Współczynnik korelacji wielo
rakiej R stanie się liczbowym wyrażeniem zależności między aktywnością zawodową kobiet w ogóle i poszczególnych strefach ekonomicznych a mia rami rozwoju ekonomicznego regionów, przy czym kierunek tej zależ ności będzie możliwy do ogólnego określenia na podstawie przeprowadzo nej rejonizacji
II. ROZMIARY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ KOBIET A ROZWÓJ EKONOMICZNY
Warunkiem ustalenia kierunku zależności między aktywnością zawo dową kobiet w gospodarce narodowej a rozwojem ekonomicznym jest — jak już podnosiliśmy —dokonanie rejonizacji województw ze względu na poziom rozwoju gospodarczego. Wyniki tej rejonizacji, przeprowadzo nej dla lat 1955, 1960, 1965, 1970 i 1973, przedstawiono w tabeli 1.
Rozmiary aktywności zawodowej kobiet w gospodarce narodowej nie kształtują się jednakowo w poszczególnych rejonach rozwoju. We
wszy-5 Uwzględnienie w badaniu późniejszych lat uniemożliwia niekompletność da
nych statystycznych dotyczących 1 i 2 cechy diagnostycznej oraz mające miejsce w połowie 1975 r. zmiany podziału administracyjnego kraju.
6 Przesłanką przemawiającą za wykorzystaniem parametrów korelacji liniowej
wielu zmiennych były wstępne wyniki badań przy pomocy korelacyjnych diagra mów rozrzutu, które wykazały w odniesieniu do większości rozpatrywanych zmien nych w przybliżeniu liniowy ich rozkład. Dalszą przesłanką, która w poważnym stopniu zadecydowała o przyjęciu liniowego związku badanych zmiennych jest jed noznaczność ich interpretacji z punktu widzenia poznawczego. Por. Z. Helwig,
stkich badanych latach aktywność zawodowa kobiet jest z małymi odchy leniami najwyższa w rejonach najsilniej rozwiniętych i słabnie w miarę obniżania się poziomu rozwoju rejonów (por. tab. 2, ryc. 1). Można zatem przyjąć, że w miarę rozwoju ekonomicznego w rejonach, aktywność za wodowa kobiet wzrasta.
Liczbowym wyrazem tej zależności między aktywnością zawodową kobiet a rozwojem gospodarczym rejonów są wyniki rachunku korela cyjnego przeprowadzonego między rozmiarami tej aktywności a zespo łem mierników rozwoju gospodarczego (por. tab. 3). Wskazują one na istotną, nieznacznie słabnącą w latach 1955-1970 i zacieśniającą się w 1973 r., korelację między tymi wielkościami.
Tabela 1 Rejony rozwoju gospodarczego w Polsce w latach 1955, 1960, 1965, 1970, 1973
Tabela 2 Aktywność zawodowa kobiet według rejonów rozwoju gospodarczego w Polsce w latach 1955,
1960, 1965, 1970, 1973
Źródło: Obliczenia własne, Rocznik Statystyczny Pracy 1945 - 1968, GUS, Warszawa 1970, s. 90 - 91; Rocznik Sta tystyczny Pracy 1971, GUS, Warszawa 1971, s. 92 - 93.
Ogólnie zbadane mierniki rozwoju gospodarczego w wysokim stopniu określają zmienność aktywności zawodowej kobiet w gospodarce uspo łecznionej. Obliczony współczynnik determinacji wielorakiej7 wynosił
Ryc. 1. Aktywność zawodowa kobiet według rejonów rozwoju gospodarczego w Polsce w latach 1955, 1960, 1965, 1970, 1973, (por. tab. 2)
bowiem w 1973 r. 93,9% przy 97,0% w 1955 r. Pozostała zmienność wy nosząca 6,1% w 1973 r. i 3% w 1955 r. określona jest przez inne nie badane tu czynniki rozwojowe i pozarozwojowe.
Tak wysoka korelacja między aktywnością zawodową kobiet a roz wojem gospodarczym pozwala stwierdzić, że integralną część naszego rozwoju gospodarczego w całym okresie powojennym stanowiła aktywi zacja zawodowa kobiet. Przyspieszony wzrost gospodarczy, jaki dokony wał się w drodze industrializacji, wymagał poza zwiększeniem stopy inwestycji także przyspieszenia absorpcji siły roboczej. Przyspieszenie to
T a b e l a 3 Współczynniki korelacji Pearsona między aktywnością zawodową kobiet a rozwojem gospo
darki narodowej w latach 1955, 1960, 1965, 1970, 1973
Symbole: 1 — aktywność zawodowa kobiet: odsetek kobiet czynnych zawodowo do kobiet w wieku zdolności do pracy; 2 — zatrudnienie w przemyśle i usługach na 1000 ludności; 3 — wartość skupu produktów rolnych na 100 ha użytków rolnych; 4 — wartość obrotów detalicznych na 1 mieszkańca; 5 — gęstość ludności miejskiej na 1 km2; 6 — wartość środków trwałych ogółem na 1000 ludności.
stworzyło konieczność sięgnięcia po marginalne zasoby siły roboczej w drodze, między innymi, aktywizacji zawodowej kobiet. Zatrudnienie
coraz większej liczby kobiet przy nie zmniejszanej ilości pracy uprzed-miotowionej musiało spowodować przyspieszenie wzrostu gospodarczego.
Wzrost aktywności zawodowej kobiet stanowił więc aktywny kom ponent czynnika dynamizacji rozwoju gospodarczego Polski.
III. ROZMIARY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ KOBIET W STREFACH EKONOMICZNYCH
Wysoka, utrzymująca się zależność między rozmiarami aktywności za wodowej kobiet a rozwojem ekonomicznym skłania do zbadania zależ ności strefowej struktury tejże aktywności 8 od rozwoju ekonomicznego.
Zestawienie rozmiarów aktywności zawodowej kobiet w rolnictwie i leśnictwie w poszczególnych rejonach rozwoju ekonomicznego pozwala stwierdzić wzrost aktywności zawodowej kobiet w tej strefie w miarę obniżania się rozwoju gospodarczego rejonów (por. tab. 4, ryc. 2). Cie kawe jest, że kierunek tej zależności w obydwu latach spisu powszech nego nie ulega zmianie.
Zależność ta, jak wskazują wyniki rachunku korelacyjnego, jest bardzo wysoka i wynosi 0,976 w 1960 i 0,968 w 1970 r. (por. tab. 5). Zatem rozwój gospodarczy określony przez przyjęte mierniki w wysokim stopniu, bo wynoszącym 95,1% i 93,8% w dwu badanych latach określa zmienność aktywności zawodowej kobiet w I strefie gospodarki. Powoduje on two rzenie nowego pozarolniczego rynku pracy, dając tym samym kobietom dotychczas pracującym w rolnictwie możliwość podjęcia pracy zawodowej w innych działach gospodarki narodowej.
8 Przez aktywność zawodową kobiet w strefie rozumiemy odsetek kobiet pracu
Tabela 4 Aktywność zawodowa kobiet w I strefie gospodarki
narodowej według rejonów rozwoju
Tabela 5 Współczynniki korelacji Pearsona między aktyw nością zawodową kobiet w I strefie gospodarki narodowej a rozwojem gospodarczym w latach
1960, 1970
Wyjaśnienie symboli: 1 — aktywność zawodowa kobiet w I strefie gospodarki. 2, 3, 4, 5, 6 - jak w tabeli 3.
Opierając się na powyższej analizie można wyrazić pogląd, że wysoka aktywność zawodowa kobiet w rolnictwie i leśnictwie jest symptomem zacofania gospodarczego regionów. Twierdzenie to, jak wykazuje badanie
Ryc. 2. Aktywność zawodowa kobiet w I strefie gospodarki naro dowej według rejonów rozwoju w latach 1960-1970 (por. tab. 4)
przeprowadzone dla lat 1960 i 1970, utrzymuje swą aktualność po lata współczesne.
Inny kierunek zależności wykazują z rozwojem gospodarczym roz miary aktywności zawodowej kobiet w przemyśle i budownictwie. We
wszystkich badanych latach aktywność ta jest najwyższa w rejonach najsilniej rozwiniętych, malejąca w miarę przechodzenia do rejonów słabiej rozwiniętych (por. tab. 6, ryc. 3).
Kierunek tej zależności nie ulega zmianie przez cały badany okres. Jedynie siła tego związku ulega niewielkiemu osłabieniu, bo z wartości 0,938 w 1955 do 0,908 w 1973 r. (por. tab. 7).
Tabela 6 Aktywność zawodowa kobiet w II strefie gospodarki narodowej według rejonów rozwoju
Tabela 7 Współczynniki korelacji Pearsona między aktywnością zawodową kobiet w II strefie gospo
darki narodowej a rozwojem gospodarczym w latach 1955, 1960, 1965, 1970, 1973
Symbole: 1 — aktywność zawodowa kobiet w II strefie gospodarki; 2, 3, 4, 5, 6 - jak w tabeli 3.
Fakt ten pozwala stwierdzić bardzo wysoką zależność między aktyw nością zawodową kobiet w drugiej strefie gospodarki z przyjętymi mier nikami rozwoju gospodarczego. Określają one 89,0% w 1955 i 82,4% w 1973 r. zmienności aktywności kobiet w przemyśle i budownictwie. Kształtowanie się omawianej zależności skłania do wyrażenia poglądu o rosnącej absorpcji kobiecej siły roboczej w II strefie gospodarki na rodowej w pierwszym okresie rozwoju gospodarczego i jej zahamowaniu po osiągnięciu jego wyższego etapu.
Ryc. 3. Aktywność zawodowa kobiet w II strefie gospodarki na rodowej według rejonów rozwoju w latach 1955-1973 (por. tab. 6)
Ryc. 4. Aktywność zawodowa kobiet w III strefie gospodarki narodowej według rejonów rozwoju w latach 1955 - 1973 (por.
tab. 8)
Podobnej zależności nie obserwuje się między rozwojem gospodarczym a rozmiarami aktywności zawodowej kobiet w trzeciej strefie gospodarki narodowej. We wszystkich bowiem badanych latach najwyższą aktyw nością zawodową kobiet w usługach charakteryzują się rejony słabiej rozwinięte gospodarczo, mniejszą zaś rejony silniej rozwinięte (por. tab. 8, ryc. 4). Zależność ta przedstawiona liczbowo wykazuje jednak pewne osłabienie z 0,862 w 1955 do 0,621 w 1973 roku (por. tab. 9).
Utrzymujący się kierunek omawianej zależności pozwala tłumaczyć rozmiary aktywności zawodowej kobiet w usługach nie tyle uniwersal ną prawidłowością ekonomiczną wynikającą ze zmian w dochodzie na rodowym i poziomie dochodów ludności, ile pewnymi dysproporcjami w poziomie rozwoju ekonomicznego kraju. Słabo rozwinięte gospodarczo
Tabela 8 Aktywność zawodowa kobiet w III strefie gospodarki narodowej według rejonów rozwoju
Tabela 9 Współczynniki korelacji Pearsona między aktywnością zawodową kobiet w III strefie gospodarki narodowej a rozwojem gospodarczym w latach 1955,1960, 1965, 1970,1973
Symbole: 1 - aktywność zawodowa kobiet w III strefie gospodarki; 2, 3, 4, 5, 6 — jak w tabeli 3.
regiony, nie stwarzając zapotrzebowania na siłę roboczą w przemyśle, po ciągają za sobą ich wysoki relatywny udział w usługach.
Rozkład aktywności zawodowej kobiet w usługach między poszcze gólnymi rejonami rozwoju w Polsce nie jest zatem skutkiem zjawiska „re wolucji usług", lecz niskiej chłonności innych rynków pracy, w szczegól ności — przemysłowego rynku pracy. Pewną zmianę w tym względzie zapowiada jednak osłabienie należności między rozwojem gospodarczym a aktywnością zawodową kobiet w usługach, które szczególnie w latach siedemdziesiątych zyskało na sile.
IV. WNIOSKI
Reasumując należy stwierdzić, że strefowa struktura zatrudnienia kobiet w Polsce w okresie powojennym kształtowała się daleko od po ziomu optymalnego. Rozmiary aktywności zawodowej kobiet w poszcze gólnych strefach stanowiły funkcję rozwoju gospodarczego określającego rozmiary popytu na kobiecą siłę roboczą w przemyśle.
Wysoka zatem chłonność zatrudnieniowa przemysłu była głównym determinantem strefowej struktury zatrudnienia kobiet w poszczególnych regionach kraju. Rozwój przemysłu w przypadku strefy drugiej i jego niedorozwój w przypadku strefy pierwszej i trzeciej decydowały o wy sokiej aktywności zawodowej kobiet w poszczególnych regionach.
W miarę upływu czasu, a więc także w miarę postępującego rozwoju gospodarczego maleje udział przemysłu w determinowaniu strefowej struktury zatrudnienia kobiet. Coraz większego znaczenia, jak się wydaje, nabierają uniwersalne prawidłowości ekonomiczne, objawiające się spad kiem chłonności zatrudnieniowej kobiet przez przemysł na rzecz usług.
ECONOMIC DEVELOPMENT OF REGIONS IN POLAND AND THE FEMALE PROFESSIONAL ACTIVITY
Summary
The subject of this paper is the determination of the two groups of inter-dependance. The first one concerns the determination of the relation between apportionment of female staff among the areas of economic activity and the eco-nomic development of Poland in the post-war period. The second one concerns the relation between the range of female professional activity in the economic spheres and the place of particular regions in the level of economic development.
Statistical methods (taxonomic method of similarity and multiple correlation calculation among them) have been used in the paper.
As the result of the analysis, it has been established that the range of female professional activity in the particular spheres in the post-war period in Poland formed a function of economic development determining the scale of the demand for female labour force in industry. The development of industry in connection with the second zone and its underdevelopment in the case of the first and third area determined the high female professional activity in particular regions. This interdependance in the process of time loses its value according to the universal economic causality.
