Przemoc wobec kobiet i przemoc domowa na Pacyfiku Południowym

Opracowanie przygotowane w ramach projektu:

Efektywne prawo w efektywnym państwie.

Uwarunkowania lokalne w kontekście globalnym, wobec wyzwań XXI w. w walce z przestępczością

Autor opracowania:

dr Joanna Siekiera

Przemoc wobec kobiet i przemoc domowa na Pacyfiku

Południowym

Spis treści

Wstęp ... 3

Prawo postkolonialne ... 4

Problemy z implementacją prawa ... 6

Przemoc w społeczeństwie ... 8

Wnioski ... 10

Bibliografia ... 11

Wstęp

Przemoc wobec kobiet i przemoc domowa na Pacyfiku Południowym nie są zjawiskami rzadkimi ze względu na brak uregulowań prawnych zapobiegającym tego rodzaju przestępstwom, brakiem możliwości egzekwowania kar za nie, a przede wszystkim w związku z przyzwoleniem na takie bezprawne zachowanie w wyspiarskich społeczeństwach państw w Oceanii. Niniejsza analiza skupia się na ukazaniu kultury prawnej, jaka panuje w mikropaństwach leżących na Oceanie Spokojnym względem problemu przemocy domowej. Jak zostanie to ukazane w dalszej części pracy, przykład zawsze idzie z góry, a postawa głów państwa, polityków państw subregionów Mikronezji, Melanezji i Polinezji nie formułuje autorytetów, jakich należałoby oczekiwać od przewódców demokratycznych państw. Wszak we wszystkich krajach regionu Pacyfiku Południowego sprawowany jest demokratyczny system rządów. Jednakże terminy takie jak demokracja, rządy prawa, praworządność, transparentność sprawowania władzy, trójpodział władzy, zakaz korupcji czy równość obywateli względem prawa są nienaturalne dla mieszkańców wysp Oceanii. Pochodzą one bowiem z zachodniej kultury prawnej, a ta została inkorporowana do porządków prawnych państw, które na fali dekolonizacji (1962–1980) zyskały niezależność. Stąd należy mówić o nierozwiniętych w pełni, relatywnie nowych formach demokratycznych państw, które borykają się z podstawowymi problemami młodych i biednych jednostek na arenie międzynarodowej. Często do określenia mikropaństw Oceanii stosuje się określenie „ułomnych demokracji”, jako że przy nierozwiniętych instytucjach demokratycznego państwa prawa podstawowe problemy cywilizacyjne nie tylko nie zostają rozwiązane, ale także mnożą się uniemożliwiając rozwój i dobrobyt jego mieszkańcom¹.

1 Por. J. Siekiera, Ułomne demokracje na Pacyfiku Południowym; przeszkody w osiągnięciu pełnego stopnia integracji regionalnej, w: J. Jaskiernia, K. Spryszak (red.), Nowe wyzwania i rozwiązania w systemach ochrony praw człowieka w Australii i Oceanii, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2018.

Prawo postkolonialne

Osiągnięcie pełnego lub ograniczonego, odnośnie do dependencji francuskich czy brytyjskich, stopnia państwowości nie oznaczało jednak całkowitego odseparowania się od porządków prawnych byłych metropolii. Dodatkowo, nie byłoby to możliwe ani technicznie, ani merytorycznie. Po pierwsze, byłe kolonie czy dominia nie posiadały uczelni prawniczych kształcących przyszłe kuźnie administracyjno-sądownicze. Politycy, wywodzący się przecież z miejscowych plemion czy klanów, nie posiadali wykształcenia pozwalającego im na formowanie norm tak potrzebnych przy dokonywaniu reformacji postkolonialnych państw². Po drugie, techniczne przeprowadzenie przebudowy, a niejako zbudowania na nowo, porządku prawnego byłych kolonii wymagało ustanowienia odpowiedniego organu publicznego, w zastępstwie za wprowadzone przez metropolie instytucje gubernatorów czy lokalnych samorządów obsadzanych wszak europejskimi urzędnikami.

Stąd, choć wyspiarskie państwa na Oceanie Spokojnym osiągnęły de iure niepodległość to zmuszone były one de facto zaadoptować systemy prawne swoich byłych zarządców. Tak pośrednio narzucony porządek prawny został następnie nazwany „prawem nabytym” lub „prawem wprowadzonym”³.

Prawo postkolonialne, tzw. prawo nabyte, zostało oparte zatem w główniej mierze na normach wywodzących się z anglosaskiego prawa precedensowego (common law). Prawo tworzone w Wielkiej Brytanii musiało jednak być dostosowane do specyficznych warunków lokalnych wspólnot na wyspach Pacyfiku wraz z ich specyficzną kulturą prawną. Dychotomia pomiędzy tradycją plemienną a prawem nabytym bez wątpienia przyczyniła się do kształtu współczesnej kultury prawnej na Pacyfiku Południowym. Jest ona bardzo specyficzna, gdyż rozwiązania europejskie nigdy nie były aprobowane przez społeczności wyspiarskie. Skutkowało to, a niestety także współcześnie skutkuje brakiem regulacji prawnych względem przemocy domowej oraz społecznym przyzwoleniem na przemoc względem kobiet, traktowanych gorzej od mężczyzn zarówno w przestrzeni publicznej jak i prywatnej. Można także pokusić się o tezę jakoby w przeważającej większości wyspiarskich państw na Pacyfiku istniał brak efektywności organów państwowych przeprowadzających reformy, podczas gdy struktury parlamentarne nie przynosiły realnych skutków. Organy państwowe, których naczelną funkcją jest reforma obowiązującego prawa na rzecz rozwoju gospodarki oraz praw człowieka, pomimo formalnej egzystencji, nie spełniają swoich zadań. Wynika to z przyczyny formalnej oraz merytorycznej. Za przyczynę formalną należy uznać brak środków z budżetów państw na realizację celów statutowych⁴. Nie powinno wszak dziwić, iż znajdujące się na granicy ubóstwa mikrogospodarki

2 Opisywana sytuacja niewiele zmieniła się w XXI w., kiedy to jedynym wydziałem prawa jest zamiejscowy Wydział Prawa Uniwersytetu Południowego Pacyfiku na Vanuatu. Do tej pory obserwuje się tendencję wysyłania poszczególnych przedstawicieli danej wspólnoty czy wyspy do Wellington, Auckland czy Sydney celem zyskania prestiżowego wykształcenia wyższego, co obserwowała także autorka podczas jej stypendium doktoranckiego na Wydziale Prawa Victoria University of Wellington w Nowej Zelandii.

3 B. Hughes, Report on the South Pacific countries, „New Zealand Yearbook of International Law” 2005/2, s. 274.

4 Ibidem.

wolą przeznaczyć fundusze na pomoc rozwojową ad hoc niż reformy systemu prawnego. Normy

prawne, nawet gdyby zostały wprowadzone, a częstokroć są one wpisane w kodeksach karnych, nie mają realnej szansy być uznane za wiążące wobec społeczeństwa. Tu pojawia się bowiem merytoryczna przeszkoda braku wiary w racjonalność prawodawcy oraz negacją takiej prawnej próby

„ingerencji” w obowiązki i relacje w rodzinie, co jest niezrozumiałe oraz nieakceptowane przez mieszkańców Pacyfiku.

Naturalnie nie można uogólniać ani stwierdzać, iż problem przemocy w rodzinie jest stałą kwestią tradycji plemiennej ludności Oceanii. Wszak przeważająca większość mieszkańców kontynentu australijskiego jest głęboko religijna, a czynnik duchowy stanowi podwaliny w kontaktach publicznych i prywatnych. Jednak pacyficzne pojęcia rodziny, roli kobiety i mężczyzny w niej, stosowanie kar wobec dzieci, etc. nie pochodzą od zachodniej kultury państw byłych kolonizatorów, ale są przekazywane z pokolenia na pokolenie w głąb klanów czy plemion. Tradycja stanowi istotną część tożsamości mieszkańców Pacyfiku Południowego, w tym ich systemów prawnych.

Proble my z implementacją prawa

Należy wskazać na trzy główne przeszkody w poprawnej implementacji prawa na Pacyfiku Południowym. Jak wskazano we wcześniejszym fragmencie analizy, owe społeczne czynniki mają wymiar kulturowy. Jednoznacznie pokazuje to, iż tradycja wyspiarzy w zderzeniu z prawem nabytym skutkowała i wciąż skutkuje znacznymi problemami w sferze prawa i polityki. Niepoprawnie bądź niepełnie funkcjonujące porządki prawne w Oceanii można wytłumaczyć trzema zasadniczymi czynnikami: nieugiętą biurokracją, kulturą sprzeciwiającą się jakiejkolwiek próbie zmiany status quo oraz zinstytucjonalizowaną religią. Te trzy przeszkody wpływają negatywnie na reformy systemów prawnych, w tym demokratyzację organów władzy oraz instytucjonalne zapewnienie bezpieczeństwa ofiarom przemocy domowej. Odnośnie do pierwszego czynnika, tj. „skostniałego systemu biurokratycznego”⁵, wszelka innowacja odbierana jest przez urzędników jako nieuchronna zapowiedź niestabilności, a nie jako szansa na poprawę będącą zapowiedzią oczekiwanych korzyści dla państwa i regionu. Drugą przeszkodą jawią się zwyczaje kulturowe, gdzie kultura rozumiana jest nie jako materialne dziedzictwo Oceanii, ale jako codzienne praktyki głęboko zakorzenione w przekonaniach ludności. Oczywiście faktem jest, iż to właśnie oceaniczna tożsamość spaja trzy różnorakie subregiony Pacyfiku wokół przywiązania do oceanu jako dostarczyciela pożywienia, inspiracji artystycznej czy rzemieślniczej, drogi handlowej oraz źródła kontaktu z ludźmi z innych plemion czy wysp w celach matrymonialnych lub terytorialnych. Jednak kultura, która się nie rozwija stanowi realne niebezpieczeństwo dla jej członków, którzy stojąc w miejscu ze swoim rozwojem narażają się na groźbę stagnacji i niedostosowania się do zmieniających się realiów.

Odnośnie do drugiego czynnika spowalniającego, a wielokrotnie także skutecznie uniemożliwiającego przeprowadzenie tak potrzebnych reform ustrojowych i cywilizacyjnych, jest stale funkcjonujące społeczeństwo klanowe. Podział na uprzywilejowanych oraz tych, którzy nie należą do elity utrudnia wspólne budowanie państwa, opartego na równości, demokracji i prawie, któremu powinni podlegać wszyscy obywatele. Jaskrawym przekładem społeczeństwa klanowego na Pacyfiku jest jedyna w Oceanii monarchia – Królestwo Tonga. Na Tonga, pomimo de iure demokratycznej formy sprawowania rządów, obowiązuje elitarne społeczeństwo, którego szlachecka mniejszość utrzymywana jest przez większość społeczeństwa poprzez tzw. wypłaty szlacheckie. Osoby pochodzące z wyższych sfer nie muszą dzięki kultywowaniu tego zwyczaju pracować. Bezsprzecznie spowalnia to postępy w przeprowadzaniu reform egalitarnego społeczeństwa, młodej demokracji na Pacyfiku, która i tak posiada ograniczone zasoby materialne oraz pracownicze⁶.

Wreszcie trzecia przeszkoda w poprawnym, tj. pełnym przeprowadzaniu reform, a także

5 K. Moala, Bureaucracy seen as an obstacle by some reformers, “Radio New Zealand” (19.08.2015):

https://www.rnz.co.nz/international/programmes/datelinepacific/audio/201767138/bureaucracy-seen-as-an-obstacle- by-some-reformers (dostęp 20.12.2020).

6 Nobles nobble, „The Economist” (11.01.2015): https://www.economist.com/asia/2015/01/11/nobles-nobbled (dostęp 20.12.2020).

wprowadzaniu koniecznych zmian w systemie prawnym państw w Oceanii to mylnie interpretowana

religia. Wiara jest bowiem niebagatelną częścią życia wyspiarzy, a przez to i niezłomną podstawą osobistej oraz zbiorowej tożsamości mieszkańców Pacyfiku Południowego⁷. W przeważającej większości państw w Oceanii religią dominującą jest chrześcijaństwo⁸, które wprowadziło tzw. zasadę

„prawa niedzieli”, nazywaną także „niebieskim prawem”. W myśl tej reguły ustawodawca powinien kodyfikować przepisy prawne, w taki sposób, aby ograniczały one lub wręcz zakazywały prowadzenia jakichkolwiek transakcji handlowych czy działalności rekreacyjnej w niedziele czy inne święta kościelne⁹. Tu pojawia się jednak problem natury logistycznej, gdyż na wyizolowanym i nierozwiniętym Pacyfiku, kwestia ta jest szczególnie ważna ze względu na sektor transportowy oraz turystyczny. To właśnie te dwie dziedziny gospodarki stanowią podstawę funkcjonowania mikropaństw, gdzie wpływy do budżetów narodowych to w przeważającej mierze właśnie dochody z turystyki, rybołówstwa oraz wymiany handlowej dokonywanej drogą morską czy lotniczą. Trudno wyobrazić sobie zamknięcie lotnisk czy portów podczas świąt religijnych, kiedy bardzo często transport odbywa się w tylko raz w tygodniu. Identyczna kwestia dotyczy hoteli oraz całego zaplecza turystycznego, w którym pracuje największy procent mieszkańców Pacyfiku. Niskie przychody z turystyki poważnie obniżają indeks dochodu narodowego, a to z kolei uniemożliwia finansowanie rozwoju państwa, w tym właśnie infrastruktury turystycznej¹⁰.

7 K. Allerfeldt, J. Black, Race, Radicalism, Religion, and Restriction: Immigration in the Pacific Northwest, 1890–1924, Londyn 2003, s. 33; P. Herda, M.P.J. Reilly, D. Hilliard, Vision and Reality in Pacific Religion: Essays in Honour of Niel Gunson, Canberra 2005, s. 346.

8 Nation Master, Religions: Countries Compared: http://www.na- tionmaster.com/country-info/stats/Religion/Religions (dostęp 20.12.2020).

9 D.N. Laband, D.H. Heinbuch, Blue Laws: The History, Economics, and Politics of Sunday Closing Laws, Nowy Jork 1987.

10 M. Jędrusik, Wyspy tropikalne: W poszukiwaniu dobrobytu, Warszawa 2005, s. 138–139, 201–213.

Przemoc w społeczeństwie

Kolejnym nieuregulowanym prawnie, a wciąż żywym w kulturze społeczeństw na Pacyfiku Południowym, zagadnieniem jest społeczne przyzwolenie na przemoc domową¹¹. Przemoc domowa, skierowana prawie zawsze względem kobiet, związana jest z akceptacją niższej, tj. gorszej, roli kobiety w życiu publicznym i prywatnym. Należy w tym miejscu przytoczyć słowa żona premiera Tonga Samiuela 'Akilisi Pōhiva, Neomai Pōhiva, która odniosła się do roli kobiety, jaką według niej powinna utrzymać kobieta w XXI w. Stwierdziła ona, iż miejscem kobiety nie jest zakład pracy czy uczelnia wyższa, ale dom, podczas gdy podstawowym zajęciem winna być nieprzerwanie opieka nad gospodarstwem domowym i wychowanie dzieci. Pierwsza dama, podobnie do innych małżonek głów państw w Oceanii, promuje konserwatywne podejście do rodziny oraz ról płci w społeczeństwie.

Niestety, utrzymanie takich wzorców nie idzie w parze z jednoznacznym potępieniem przemocy względem kobiet i dzieci. Państwa na Pacyfiku, właśnie z przyczyn wskazanych we wcześniejszym fragmencie analizy, nie ratyfikowały Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie likwidacji wszelkich formom dyskryminacji kobiet¹². Jak można się było spodziewać, główną przyczyną powstrzymywania się państw przed nałożeniem na siebie praw i obowiązków wynikających z niniejszej Konwencji nie jest jednak publiczne akceptowanie dyskryminacji czy przemocy domowej.

Koronnym argumentem przeciwko tejże umowie międzynarodowej jest niechęć względem prawnego przyzwolenia na zawieranie małżeństw homoseksualnych, adopcji przez te pary dzieci czy przeprowadzania zabiegu aborcji¹³.

Jak wylicza Międzynarodowa Organizacja Pracy, rynki pracy mikrogospodarek na Pacyfiku Południowym niechlubnie charakteryzują się jawną dyskryminacją kobiet w miejscu pracy, zarówno w zakładach publicznych, jak i prywatnych. Przejawy takiej postawy to przede wszystkim brak (formalny i egzekwowalny) prawa do urlopu macierzyńskiego, znikoma, by nie powiedzieć żadna, opieka społeczna względem matek, szczególnie samotnych, będących ofiarami przemocy domowej, wykorzystywania seksualnego czy znajdujących się w trudnych warunkach finansowych lub zdrowotnych. Wreszcie Organizacja wskazywała na tolerowanie wykorzystywania seksualnego w miejscu pracy, poniżającego traktowania, odbierania godności osobistej, różnicowaniu w wynagrodzeniu oraz podziale obowiązków nieadekwatnie do czasu ich wykonywania oraz

11 Prof. Tony Angelo, prawnik konstytucjonalista z Wydziału Prawa Victoria Univeristy of Wellington, ceniony badacz prawa na Pacyfiku, podczas swoich wieloletnich wizyt na wyspach Oceanu Spokojnego zetknął się z tolerowaną przemową oraz poniżaniem kobiet w sferze publicznych i domowej. Prof. Angelo był promotorem autorki podczas jej studiów w Wellington w latach 2015-2016.

12 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979r. (Dz. U. 1982 nr 10 poz. 71).

13 Tonga government steps away from CEDAW ratification, “Radio New Zealand” (2.09.2015):

https://www.rnz.co.nz/news/pacific/283057/tonga-government-steps-away-from-cedaw-ratification (dostęp 20.12.2020).

przyznawaniu nagród czy awansów dla kobiet i mężczyzn¹⁴.

Brak zaufania społecznego względem nowowprowadzanych norm prawnych, a także działalności organów administracji publicznej wpływa na trudności związane z aksjologicznym przyjęciem, a w dalszej kolejności prawną legitymizacją reform społecznych, w tym prawną protekcją kobiet oraz ewentualnym wprowadzeniem równouprawnienia płci. Funkcjonariusze publiczni, urzędnicy czy politycy nie posiadają najczęściej żadnego wykształcenia ani nawet przeszkolenia kierunkowego. Wywodzą się oni z klanów, które kierują się nieprzerwanie tradycyjnym pojęciem rodziny, podziałem obowiązków pomiędzy płciami oraz rolą, jako powinni odegrać kobieta i mężczyzna w społeczeństwie na poziomie lokalnym i narodowym. Nagminne i także nieuregulowane prawnie zjawisko korupcji dodatkowo nie wyprowadza gospodarek Oceanii z regresu cywilizacyjno- ekonomicznego¹⁵.

Ostatecznie należy wskazać na minimalne zdolności organów państwowych do rozwiązywania problemów społecznych czy ścigania przestępstw, w tym przemocy domowej.

Dodatkowo, adekwatna egzekucja prawa bardzo rzadko dociera do obszarów poza stolicami czy skupiskami miejskimi na wyspach, które i tak znajdują się na skraju ubóstwa. Najczęściej przyczyną takiego zjawiska są niskie wydatki na działalność organów egzekwujących prawo, przede wszystkim policji oraz wojska¹⁶. Społeczności lokalne są małe, mieszkańcy się znają, a jakiekolwiek próby zgłoszenia zaistniałej przemocy domowej, pobicia czy przestępstw seksualnych bardzo szybko zaszkodziłyby ofierze, która wszak nie ma ani środków finansowych, ani możliwości instytucjonalnych do szukania pomocy i wyjścia z tragicznej sytuacji. Małe wydatki z budżetu mikrogospodarek na Pacyfiku na służby publiczne rodzą z kolei okazję do nadużywania pozycji i siły we wspólnocie lokalnej czy sąsiedzkiej, nepotyzmu oraz akceptowalnej korupcji. Wojskowi oraz policjanci są nagminnie oskarżani o nadużycie prawa, sprzedaż broni, a także stosowanie brutalności względem podejrzanych czy oskarżonych. Najczęściej jednak nie ponoszą oni żadnej odpowiedzialności dyscyplinarnej czy karnej¹⁷.

14 International Labour Organization, Equality and discrimination in Pacific island countries:

https://www.ilo.org/suva/areas-of-work/equality-and-discrimination/lang--en/index.htm; Gender in the Pacific:

https://www.ilo.org/suva/areas-of-work/WCMS_195612/lang--en/index.htm (dostęp 20.12.2020).

15 R. Nicholls, Corruption in the South Pacific: the Potential Impact of the UN Convention against Corruption on Pacific Island States, „New Zealand Yearbook of Inter- national Law” 2005/2, s. 236.

16Asian Development Bank−Commonwealth Secretariat, Toward a New Pacific Regionalism, Pacific Studies Series 2005, s.24.

17 Ibidem, s.22.

Wnioski

W regionie Pacyfiku Południowego obserwuje się obecnie poważne trudności z wprowadzaniem nowego, autonomicznego i niezależnego od byłych metropolii porządku prawnego.

Prawo suwerennych już od kilku dekad państw Oceanii nie funkcjonuje jednak tak, jak należałoby tego oczekiwać przy ogromnych potrzebach rozwoju cywilizacyjnego. W wielu dziedzinach życia publicznego i prywatnego wciąż istotniejsze są zasady niepisane, pochodzące z tradycji ludności plemiennej. Praktyki takie są najczęściej nielegalnymi i akceptowalnymi przez społeczeństwo czynami, które stoją w hierarchii wartości o wiele wyżej niż normy przyjęte w procesie ustawodawczym. Ma to związek z negatywną konotacją systemu prawnego, jaki narzuciły siłą byłe mocarstwa kolonialne. Prawo wewnętrzne większości państw na Pacyfiku jest niejednolite, występują w nim znaczne luki proceduralne oraz materialne. W systemie społecznym dochodzi do nadużyć władzy, czynów koruptogennych, a także akceptowania przemocy domowej, głównie względem kobiet, pomijaniu ich w udziale w życiu publicznym czy nagradzaniu za wykonywanie obowiązków lub dodatkowe inicjatywy w zakładach pracy.

Bibliografia

Literatura

Allerfeldt K., Black J., Race, Radicalism, Religion, and Restriction: Immigration in the Pacific Northwest, 1890–1924, Londyn 2003.

Asian Development Bank−Commonwealth Secretariat, Toward a New Pacific Regionalism, Pacific Studies Series 2005.

Herda P., Reilly M.P.J., Hilliard D., Vision and Reality in Pacific Religion: Essays in Honour of Niel Gunson, Canberra 2005.

Hughes B., Report on the South Pacific countries, „New Zealand Yearbook of International Law”

2005/2.

Jędrusik M., Wyspy tropikalne: W poszukiwaniu dobrobytu, Warszawa 2005.

Laband D.N., Heinbuch D.H., Blue Laws: The History, Economics, and Politics of Sunday Closing Laws, Nowy Jork 1987.

Nicholls R., Corruption in the South Pacific: the Potential Impact of the UN Convention against Corruption on Pacific Island States, „New Zealand Yearbook of Inter- national Law” 2005/2.

Siekiera J., Ułomne demokracje na Pacyfiku Południowym; przeszkody w osiągnięciu pełnego stopnia integracji regionalnej, w: Jaskiernia J., Spryszak K. (red.), Nowe wyzwania i rozwiązania w systemach ochrony praw człowieka w Australii i Oceanii, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2018.

Akty prawne:

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979r. (Dz. U. 1982 nr 10 poz. 71).

Źródła internetowe:

International Labour Organization, Equality and discrimination in Pacific island countries:

https://www.ilo.org/suva/areas-of-work/equality-and-discrimination/lang--en/index.htm;

Gender in the Pacific: https://www.ilo.org/suva/areas-of-work/WCMS_195612/lang--en/index.htm (dostęp 20.12.2020).

Moala K., Bureaucracy seen as an obstacle by some reformers, “Radio New Zealand” (19.08.2015):

https://www.rnz.co.nz/international/programmes/datelinepacific/audio/201767138/bureaucracy- seen-as-an-obstacle-by-some-reformers (dostęp 20.12.2020).

Nation Master, Religions: Countries Compared: http://www.na- tionmaster.com/country- info/stats/Religion/Religions (dostęp 20.12.2020).

Nobles nobble, „The Economist” (11.01.2015): https://www.economist.com/asia/2015/01/11/nobles- nobbled (dostęp 20.12.2020).

Tonga government steps away from CEDAW ratification, “Radio New Zealand” (2.09.2015):

https://www.rnz.co.nz/news/pacific/283057/tonga-government-steps-away-from-cedaw-ratification (dostęp 20.12.2020).