Stosunki międzykulturowe : modele pluralizmu w społeczeństwach "ponowoczesnych”

TadeuszPaleczny

Instytut Studiów Regionalnych Uniwersytet Jagielloński

STOSUNKI MIĘDZYKULTUROWE: MODELE PLURALIZMU W SPOŁECZEŃSTWACH „PONOWOCZESNYCH ”

1. Wielokulturowość i pluralizm

Jednostki i grupy nie mogąistnieć i funkcjonować „poza kulturą”. Kultura - jakkol­

wiek definiowana - jest niezbywalnym atrybutem człowieczeństwa zarówno w jego psychicznym,jak ispołecznym aspekcie. Kultura jest wspólnymdziedzictwem ludzko­

ści. Jest w sensieglobalnym jedna, ale niejednorodna. Wszyscyludzie i grupy cechują się posiadaniemJakiejś”,ale nie tej samejkultury. Jednostki i grupy różnią sięod sie­ bie - pomimo tego, że język, religia, obyczaj, tradycja sązjawiskami uniwersalnymi - właśnie ze względu na wyznawaną rei igię, język czy obyczaje1.

1 A.L. Kroeber, ¡stola kultury, tłum. P. Sztompka, PWN, Warszawa 1973; C. Lévi-Strauss, Antropolo­

gia strukturalna, tłum. K. Pomian, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.

Wielokulturowość oznaczaw najogólniejszym sensie istnieniewielości i różnorod­

ności kulturowej w świecie. Nie istnieje globalny układ uniwersalizacji języka,religii, wartości i norm kulturowych. Rasa, etniczność, narodowość, wyznawana religia, język macierzysty, więź terytorialna - od najwęższego pojęcia ojczyzny (ojcowizny), rodu, szczepu, plemienia, poprzez lokalne, regionalne typy integracji i tożsamości kulturo­

wej, po ideologicznąojczyznę narodową - to najważniejsze, lecz niejedyne czynniki prowadzące do różnorodności grup kulturowych.

Wielokulturowość jest zespołem zjawisk, obejmującym jednostki,grupy kultu­ rowe, procesy rozwoju i uniwersalizacji tożsamości tych grup, mechanizmy kształto­ wania więzi terytorialnej, rasowej, etnicznej, językowej i/lub religijnej. Wielokulturo­

wość jest pojęciem odnoszącym się do istnienia w jakimś układzie analitycznym (np.

jednostce terytorialnej na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym - obejmującym terytorium państwowe, ponadnarodowym, cywilizacyjnym) wielości oraz różnorodno­

ści grup kulturowych, małych i dużych, prenarodowych, narodowych i ponadnarodo­ wych, mniej lubbardziej zintegrowanych. Wielokulturowośćjest podłożem, na którym kształtują się dominujące, uporządkowanewzory stosunków pomiędzy grupami kultu­

rowymi. Strukturalne, uporządkowane sieci relacji międzkulturowych przybierają po­

staćpluralizmów.

W historycznym rozwoju ludzkości i współcześnie występuje wiele rodzajów grup kulturowych. Wyróżnia je zespół wspólnychcech:

1. Wspólnotowość. Grupy kulturowe są w zdecydowanej większości grupami wspólnotowymi,czyli takimi, w których człowiek sięrodzi. Genetyczna zasada pocho­

dzenia, wyróżniagrupy kulturowe spośród wielu innych rodzajów zbiorowości. Naj­ większą grupą wspólnotową jest naród, najmniejszą ród. Pomiędzy rodem a narodem lokują się różne rodzajegrup prenarodowych (klanów, kast, szczepów, plemion, grup etnicznych), wywodzącychswój rodowód od wspólnego rzeczywistego lubmitycznego przodka. Grupy prenarodowe, poprzedzające powstanie narodu, niebędące w pełni ukształtowanymi narodami, współwystępują z grupami, które osiągnęły status narodu oraz cywilizacjami. Istnieją grupy kulturowe, na przykład subkultury, które zasadę wspólnotowości realnej, zastępują więzią symboliczną lub wyobrażoną. Narody jako grupy kulturowe zastępująwięź realnego pokrewieństwa więzią symboliczną z ojczy­ zną „ideologiczną”2, tożsamością językową, religijną, obywatelską. Cywilizacje są bardziej układami uniwersałizacji tożsamości niż grupami kulturowymi. Uczestników cywilizacjiłączy więź symboliczna, w większym stopniuwyobrażona niżrealna.

2. Terytorialność. Grupy kulturowe są w większości grupami terytorialnymi.

Począwszy od klanów totemicznych, skończywszy na cywilizacjach, grupy kulturowe zajmują określone, konkretne terytorium, stanowiące dla ich członkówojczyznę. Gru­ py autochtoniczne, lokalne, regionalne zbiorowości kulturowe opierają swoją odręb­ ność na tożsamości z ojczyzną „prywatną”. Pojęcie ojczyzny ulega globalizacji. Na bazie więzi etnicznej i narodowej rodzi się tożsamość postnarodowa,na przykład euro­

pejska,amerykańska, latynoamerykańska, hinduska.

3. Jednorodność rasowa i/bądź etniczna. Grupy kulturowe są najczęściej zbiorowościami wyróżnionymi w porządkurasowym i/lub etnicznym, poza nieliczny­

mi wyjątkami tworzenia się - zwłaszcza w warunkach ponowoczesności - hybrydal­ nych, mieszanych rasowo, na przykład afroamerykańskich czy afrobrazylijskich form więzi i tożsamości grupowej. W postnarodowej fazie uniwersalizacji kulturowej wyła­

niają się nowe rodzaje tożsamości transrasowej, na przykład metyskiej, mulackiej czy panetnicznej skandynawskiej, brytyjskiej, panindiańskiej, sowieckiej, amerykańskiej lub europejskiej.

4. Zasada hierofanii3 i odrębności religijnej. Polega ona na stwierdzeniu, że grupy kulturowe nie mogą istnieć i funkcjonować bez religii. Grupy kulturowe są zbiorowościami wyznającymi z zasady wspólną, jednakowąreligię. Członkowie grup kulturowych należą częstokroćdo różnych instytucji kościelnych lub grup wyznanio­ wych,ale na gruncietej samej religii. Religie corazbardziej się uniwersalizują. Obec­ nie ponad 60% ludzkości wyznaje trzy podstawowe religie uniwersalne: chrześcijań­

stwo, islam, hinduizm. W postnarodowej fazie uniwersalizacji więzi i tożsamości kul­

turowej występują ponadrasowe, ponadetniczne, ponadnarodowe układy integracji re­ ligijnej. Religia, podobnie jak rasa, staje się elementem tworzenia postnarodowych, cywilizacyjnych typów tożsamości.

5. Jedność symboliczna i komunikacyjna. Grupy kulturowe różnią się od siebie stosowanymi kodami komunikacyjnymi i symbolami, w tym przede wszystkim językiem. Języki równieżsię uniwersalizują, w śladzarozszerzaniem się granic poję­

2 S. Ossowski, Socjologiczna analiza pojęcia ojczyzny [w:] tenże, Dzieła, t. 3, PWN, Warszawa 1967.

3 M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1997.

Stosunkimiędzykulturowe: modele pluralizmuwspołeczeństwie 15

ciaojczyzny i wyłanianiem więzi cywilizacyjnej. Niemal połowa ludzkości posługuje się siedmioma językami: mandaryńskim, angielskim, hindi, hiszpańskim, rosyjskim, arabskim i bengalskim. Członkowie coraz liczniejszych grup kulturowych posługują się językieminnej grupy(np. angielskim).

Tabela nr 1. Typologia grup kulturowych

KRYTE- RIUM/UKLAD

LOKALNY REGIONALNY NARODOWO- -PAŃSTWOWY

POSTNARO- DOWY

RASA lokalne skupiska

plemienne Indian w USA, Brazylii, Kanadzie, RPA

Hawajczycy, Afroamerykanie

jednorodne raso­

wo narody i spo­

łeczeństwa oby­

watelskie

cywilizacje:

zachodnia, pra­

wosławna, laty­

noamerykańska ETN1CZNOŚĆ Bergitka, Roma,

Hopi, Irokezi

Łemkowie, Ro­

mowie, Kurdo­

wie

naród francuski, niemiecki, szwedzki

Słowianie, Germanie, Ara­

bowie, Amery­

kanie RELIGIA kulty lokalne macumba,

umbanda, pejo- tyzm

judaizm, katoli­

cyzm

protestantyzm, prawosławie, szyityzm JĘZYK gwary, dialekty suahili, kantoń-

ski, kaszubski

ukraiński, wę­

gierski, polski

angielski, hisz­

pański, manda- ryński, arabski

Pluralizm oznacza występowanie strukturalnego porządku pomiędzy grupami kulturowymiwukładzie społeczno-politycznym,terytorialnym. Przybiera formę praw­

ną, utrwaloną konstytucyjnie, historycznie, obyczajowo, obiektywizującą się w kon­

kretnym typie i ustroju państwowym lub międzynarodowych układach (interetnicz- nych, międzyrasowych, wielowyznaniowych, międzycywilizacyjnych) relacji między- grupowych.

Pluralizm jest uporządkowaną formą wielokulturowości. Bazą, naktórej kształtuje się pluralizm,jest kontekst społeczno-kulturowy. W kontekście tym występują obok siebie,na jednymterytorium uznawanym zawłasne,wgranicach jednej strukturypań­ stwowej(lubmiędzypaństwowej) różnorodne (także wsensie wielkości i fazy rozwoju tożsamości) grupy kulturowe.

2. Ponowoczesność

Narody, któreosiągnęły najwyższe zdaniemFloriana Znanieckiego4,ErnestaGellnera5 czy Benedicta Andersona6 stadium rozwoju grup kulturowych,jako całości zintegro­

wane wokół bardziej uniwersalnych elementów, zwłaszcza języka i religii, niemające wiele wspólnego z trybalistycznązasadą „więzów krwi” - są już wspólnotami innego

4 F. Znaniecki, Współczesne narody, tłum. Z. Dulczewski, PWN, Warszawa 1990; F. Znaniecki, Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój, PWN, Warszawa 1992.

5 E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.

6 B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Warszawa 1997.

16 TadeuszPaleczny

rodzaju. Są wspólnotami symbolicznymi. Tonie pokrewieństwo iwięź biologiczna, ale elementy kultury, takie jakjęzyk, religia, prawo, sztuka, nauka, decydują o statusie narodówjako wspólnot symbolicznych. Powstanie narodów poprzedza istnienie wielu grup prenarodowych. Procesy narodotwórcze, nadające tym największym grupom kulturowym charakter wspólnot historycznych, prowadzą do homogenizacji, czyli wzrostu jednorodności kulturowej ich członków.

W faziepostnarodowej,w ponowoczesnym świecie różnorodności kulturowej, naj­ większe całości kulturowe-cywilizacje-są wciąż wwiększym stopniu wspólnotami wyobrażonymi na gruncie ideologii, religii, nauki, niż rzeczywistymi całościami kultu­ rowymi. Cywilizacje są wytworem inastępstwem procesów globalizacji, obejmujących zjawiska uniwersalizacji kulturowej, unifikacji politycznej i standaryzacji gospodar­

czej. Uniwersalizacja kulturowa prowadzi do wyłonienia nowych, ponadnarodowych rodzajówtożsamości cywilizacyjnej. Proces uniwersalizacji znosi zasadę homogeniza­ cji. Uniwersalizacja nie zmniejsza zakresu wielokulturowości, prowadzi nawet do wzrostu heterogeniczności, czyli różnorodności kultur. Cywilizacje wytyczają najszer­ sze w sensie terytorialnym, najbardziej uniwersalne układy integracji oraz tożsamości7. Funkcjonująjako względnie odrębne „przestrzenie kulturowe”, w których występuje wiele węższych formintegracji. Wszystkie formy i postaci kultur „ulokowane” w prze­

strzeni cywilizacyjnej łączy pewne podobieństwo, bliższe niż względem kultur zali­ czanych do innych cywilizacji. Ta ponowoczesna, „pokawałkowana”8 cywilizacyjna przestrzeń jest w większym stopniu„ciągła”, niż rzeczywistośćpodzielona na ulegają­

ceewolucji i uniwersalizacji narody orazkultury pierwotne,zamknięte w swoimczasie historycznym oraz ekskluzywnych formach. Rzeczywistość ponowoczesna, postnaro- dowa, stanowi nowe wyzwanie dla nauk o kulturze9.

7 R. Bastide, African Religions of Brazil: Towards a Sociology of the Interpenetration of Civilizations, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1978; A. Toynbee, Cywilizacja w czasie próby, tłum. W. Madej, Warszawa 1991.

8 C. Geertz, Zastane światło. Antropologiczne refleksje na tematy filozoficzne, tłum. Z. Pucek, Kraków 2003.

9 W. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998; M. Foucault, Archeologia wiedzy, tłum. A. Siemek, Warszawa 1977.

10 B. Smart, Postmodernizm, tłum. M. Wasilewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1993.

11 Z. Bauman, Ponowoczesność [w:] Słownik społeczny, B. Szlachta (red.), Wydawnictwo WAM, Kra­

ków 2004, s. 902-914.

Ostatnie dekady XX i początek XXI wieku to okres dominacjirefleksji postmoder­ nistycznej10. Postmodernizm odnosi się w większym stopniu nie do natury rzeczywi­

stości kulturowej, lecz sposobu jej opisu i poznania. Postmodernizm to bardziej reflek­ sja nad kulturą,jej stanemwokresie ponowoczesnym, niż jakaś faza, stan czyproces.

Refleksjapostmodernistyczna nie wprowadzado nauk sztywnych rygorówmetodyna­ ukowej,leczstanowi zbiórnowych, niezwiązanych z tradycją impresji, opisów, narra­ cji, odwzorowań istniejących kultur.

Do rzeczywistości społecznej odnosi się raczej pojęcie ponowoczesności11, czyli przestrzeni i fazy w rozwoju społeczeństwa i kultury następującej po nowoczesności, modernizmie, po formacji kulturowej, która dobiegakońca, alejeszcze całkowicie nie uległa „unieważnieniu”. Ponowoczesność to ten stan funkcjonowania wartości, norm, który odnosi siędo teraźniejszości, do„dzisiejszości” i„tutejszości”,przyczym„tutej- szość” - dzięki szybkim przemianom technologicznym oraz rozwojowi możliwości

Stosunki międzykulturowe: modelepluralizmuwspołeczeństwie 17

komunikacyjnych - jesttaka sama dla większości uczestnikówi konsumentów cywili­ zacji zachodniej.

Ponowoczesność to bardziej proces niepoddający się do końca racjonalizacji i kla­ syfikacji, niż stan rzeczywistości kulturowej. To proces dynamicznych, coraz szyb­

szych przemian kultury. Ludzie szukają w tym strumieniu przemian znaków orienta­

cyjnych, trwałych punktów odniesienia, wartości i norm, któreulegają wolniej niż inne degradacji lub dezaktualizacji. Termin „ponowoczesność” stosuje się zdaniem Zyg­

munta Baumana

„dla oznaczenia warunków społeczno-kulturowych wyłaniających się z gwałtownych przemian ostatnich lat, głównie w krajach zamożnego Zachodu. Termin sugeruje, że zachodzące w ostat­

nich dziesięcioleciach zmiany są na tyle dogłębne i wszechogarniające, że pozwalają czy wręcz nakazują mówić o nowej, odrębnej i swoistej formacji społeczno-kulturowej”12.

12 Tamże, s. 902.

13 Tamże, s. 903-904.

14 Z. Bauman, Globalizacja, tłum. E. Klekot, Biblioteka Myśli Współczesnej, PIW, Warszawa 1999.

To w tej „formacji społeczno-kulturowej”,jakonowej, kształtowanejw procesachglo­

balizacji przestrzeni, lokują się różnorodne, wzajemnie przenikające się całości i elementykulturowe. Przestrzeń ta jest niejednorodna, trudna do ujęcia wpostaci teo­ retycznego modelu, gdyż sama jest nieokreślona, wieloznaczna, wielokontekstowa, złożona. „Postmodernizm” zaś jest

„refleksją nad przemianami w sztuce, pisarstwie, instytucjach społecznych i politycznych, szero­

ko pojętej kulturze i sposobie codziennego życia charakterystycznymi dla czasów ponowocze- snych”13.

Pojęcie „ponowoczesności” obejmuje zespół sądów o rzeczywistości, postmoder­ nizm to zbiórdyrektyw i sposobów jej opisu oraz odwzorowania, ewentualnie pozna­

waniai wyjaśniania14.

Główne wyróżniki czy cechy ponowoczesności:

1. Wielokulturowy, złożony, heterogenny charakter rzeczywistości społecznej. Ist­ nienieobszarów odmienności, całości homogenicznych nie stoi w sprzecznościz pro­ cesami uniwersałizacji wielu elementów kulturowych, wtym językówczy religii. Zja­ wiskauniwersalizacji nie prowadząjednakdo homogenizacji, lecz przyczyniają się do wzrostu różnorodności kulturowej. Wielokulturowość odnosi się zwłaszcza do sfery tożsamości, postaw, wartości, symboli, stylów życia. Wielokulturowość jest zarówno stanem, jak i procesem konfigurowania stosunkówmiędzygrupowych.

2. Indywidualizacja, pluralizacja dążeń oraz działań ludzkich. Indywidualizacja oznacza wolność wyboru, wzrost liczby alternatywnych wyborów, niepewność i nie­ stałość usytuowania w świecie wielorakich znaczeń i interpretacji. Indywidualizacja działań ludzkich oznacza „rynkowy” charakter kultury. W kulturze ponowoczesnej wszystko jest na sprzedaż, wszystko też można kupić. W kulturze tej wielką rolę od­

grywają organizacje kulturowe, mające możliwość kształtowania gustów konsumenc­ kich, zwłaszczainstytucje komunikowania masowego.

3. Różnorodność oferty kulturowej, wielość światopoglądów, stylów życia, ideolo­

gii, elementów tożsamości krzyżujących się ze sobą, wzajemnie się przenikających.

Nie ma już jednorodnych, tradycyjnych, stałych systemówwartości i kultur. Wszystkie kultury są przemieszanewedług trudno ujmowanego wzorca. Mieszaniesię, nakładanie

18 Tadeusz Paleczny

i przenikaniekultur jest konsekwencjądominacji pośrednich kanałów komunikacji, roli mass mediów, kina, radia, telewizji, Internetu, elektronicznychsieci przepływu infor­

macji.

4. Dominująca rola środków masowej komunikacji. Sfera mass mediów torzeczy­

wistośćkulturowa sama w sobie, zapełnianacoraz liczniejszymi bytami nieistniejący­

mi realnie, ale władającymi indywidualnąi zbiorową wyobraźnią ludzką. Bóstwo zo- staje zastępowane idolempopkultury masowej, mit znajduje ekwiwalentw fikcji fil­

mowej, funkcje plotki pełni forum dyskusjiinternetowej.

5. Niepewność, niejednoznaczność oraz niestabilność kultur. Życieludzkie wwarun­

kach zmiennościi niepewności rodzi napięcia, wywołuje stresy, lęki, powodujepoczucie tymczasowości tożsamości. Ludzie stają się bardziej „gośćmi” w kulturze niż jej gospo­ darzami, w większym stopniu są jej odbiorcami niż uczestnikami. Niepewność ilęk są następstwem przejściowości, tymczasowości więzi społecznej ikulturowej, wynikiem nieokreśloności wymogów oraz celów, wielokrotności tożsamości, atakże jej nieprecy­ zyjności. Tożsamośćjest coraz częściej przejściowa, tranzytowa, nie znajduje wystar­

czająco silnego zakorzenienia, by niemócbyćzmieniona choćby dziś lub jutro .

Ponowoczesność oznacza wyłanianie się postnarodowych (międzynarodowych, po­

nadnarodowych) typów tożsamości kulturowej. Pojawiają się nowe, cywilizacyjne wzory wielokulturowości i „międzynarodowe” (w odróżnieniu od prenarodowych, międzyetnicznych) typy pluralizmu1516.

15 A. Szahaj, Postmodernizm [w:J Słownik społeczny, dz.cyt., s. 935-941.

16 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, tłum. H. Jankowska, Wydaw­

nictwo Literackie „Muza”, Warszawa 2000.

3. Modele pluralizmu w warunkach ponowoczesności

Kontekst ponowoczesnościwyznaczaponadnarodowe, wielokulturoweukłady integra­

cji oraz przestrzenie tożsamości międzynarodowej (interetnicznej), międzyrasowej imiędzyreligijnej. Zanikająi nie istniejąjuż w zasadzie „czyste”homogeniczne społe­ czeństwa jednonarodowe bądź monowyznaniowe.Niektóre zespołeczeństw obywatel­ skich(np. islandzkie lubportugalskie)bliskie są, co prawda, bieguna monoetniczności i jednorodności kulturowej, leczjest to stannie do utrzymania na dłuższy czas w pro­ cesach uniwersalizacji kulturowej (westemizacji i europeizacji). Przemiany wzorów w stosunkach międzykulturowych polegają głównie na wzroście różnorodności ele­

mentów składowych wszystkich społeczeństw, następującym zarówno na skutek two­ rzenia sięnowych, wewnętrznychlinii podziałów irodzajów tożsamości,jak i w wyni­

kukontaktu i napływu nowych ludzi, idei, wartości oraz innych komponentów kultu­

rowychz zewnątrz,spoza macierzystej zbiorowości. Zjawiska intensyfikacji i globali­

zacji przepływu informacji nie dasiępowstrzymać. Ekspansja kontaktów międzykultu­ rowych odbywa sięnietylkow sferze interakcji międzyosobniczych, ale także - może nawet zwłaszcza - w zakresie przepływu informacjiemitowanych przezśrodki komu­

nikacji masowej.

W procesach uniwersalizacji kulturowej wyodrębnić można trzy fazy rozwojowe, różne jakościowo ze względu na naturę grup kulturowych i relacji pomiędzy nimi.

W poszczególnych fazachdominowałyodmienne rodzaje wielokulturowości.

Stosunki międzykulturowe:modelepluralizmu w społeczeństwie 19

W fazie prenarodowej (przednowoczesnej) dominowały modele wielokulturowości zewnętrznej, mechanicznej. Zjawiska pluralizmu kulturowego opierały się głównie na modelach monistycznych, zmierzających do homogenizacji religijnej, rasowej, etnicz­ nej i językowej,głównie poprzez procesy narodotwórcze.

Kulminacyjnym, końcowym stadium „przednowoczesności” było pojawienie się państwa narodowego, idei wspólnoty kulturowo-obywatelskiej. Nowoczesne narody, jako w pełni zintegrowane terytorialnie, homogeniczne kulturowo (językowo, rasowo, religijnie), zunifikowane politycznie i gospodarczo, rozwinęły system wzajemnych stosunków, bazujący na nacjonalizmach. Nowoczesność to dominacja zasady narodo­

wej: zastępowania wielości tożsamości prenarodowychjednym typembardziej uniwer­

salnej więzi kulturowo-państwowej. Na zasadę pluralizmu „monistycznego”, tendencję do homogenizacji, nakładająsię wzory pluralizmu dwukulturowego lub wzory wielo­ kulturowości,w których głównymi elementami są nie rody, klany, szczepy, grupy et­ niczne, leczdojrzałe, nowoczesne,posiadające własne państwa narody.

Ponowoczesność (faza postnarodowa) prowadzi do wyłaniania nowych wzorów integracji terytorialnej, politycznej, gospodarczej i kulturowej. Tworząsię nowe prze­ strzenie, w których idea państwa narodowego, więzi narodowej, zastępowana bywa wolno, aczkolwiek stopniowo szerszymi, „międzynarodowymi”, cywilizacyjnymi układami tożsamości. Ponowoczesne formy pluralizmu stanowią odzwierciedlenie wzorów wielokulturowości, w których nietylko narody,ale wszystkie grupy kulturowe - także prenarodowei postanorodowe-stanowią komponenty pewnych całości struk­ turalnych,na przykład wielokulturowego społeczeństwa amerykańskiego czycywiliza­ cji latynoamerykańskiej17.

Ponowoczesność nie następuje w prosty, mechaniczny, chronologiczny sposób po nowoczesności. Zalążki ponowoczesnych form pluralizmu pojawiają się równolegle z procesami homogenizacji, wczasachstarożytnych cywilizacji: helleńskiej, rzymskiej czy chrześcijańskiej (sprzed podziałów na prawosławie i protestantyzm). Wzory po- nowoczesnej wielokulturowości współtowarzyszą procesom narodotwórczym (np.

kształtowanie siętożsamości szwajcarskiej, brytyjskiej czyarabskiej).

Tabela nr 2. Trzy fazy rozwoju antropologii kulturowej i nauk o kulturze

FAZA PRZEDNOWOCZE- SNA

FAZA NOWOCZESNA FAZA PONOWOCZESNA

wspólnoty realne wspólnoty symboliczne wspólnoty wyobrażone grupy pierwotne, rodzime,

autochtoniczne

grupy etniczne, narody cywilizacje

kultury proste kultury złożone struktury pluralistyczne

kultury małe kultury duże kultury wielkie

kultury ekskluzywne, za­

mknięte

kultury otwarte kultury inkluzywne

kultury lokalne kultury narodowe kultury globalne

ewolucjonizm, dyfuzjonim funkcjonalizm, strukturalizm, teoria psychokulturowa

postmodernizm

17 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja" i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, tłum.

A. Sulżycka, PWN, Warszawa 2001.

D TadeuszPaleczny

W ponowoczesnych wzorach wielokulturowości i modelach pluralizmu łączą się 'szystkie wcześniejsze zasady uniwersalizacji. Wszelkie dotychczasowe antynomie, ' rodzaju natura/kultura, homogeniczność/heterogeniczność, racjonalizm/irracjona- zm,partykularyzm/uniwersalizm, tracą całkowicie sens albosię zacierają.

Głównerodzajepluralizmu, wyróżnione ze względu nadominujący wzorzec wielo- ulturowości, współwystępujące ze sobą w warunkach ponowoczesności, zaprezento­

wane są w tabeli nr 3. Modele te wywodząsięz różnych faz procesów uniwersalizacji ulturowej, od prenarodowych, poprzez narodowe, po postnarodowe. Różne rodzaje wielokulturowości współwystępują ze sobą, mieszają się, tworząc ponowoczesne, nie- wykłe,unikatowe,szersze od narodowych rodzaje pluralizmu kulturowego.

Tabela nr 3. Rodzaje pluralizmu kulturowego

MONOKULTURO- WOŚĆ

DWUKULTURO- WOŚĆ

WIELOKULTU- ROWOŚĆ

DYCHOTOMIA/

ANTAGONIZM

inkulturacja, asymilacjonizm

konflikt rasowy, et­

niczny, religijny, separacja przestrzen­

na,

segregacja kulturowa, autonomia polityczna, izolacja ekonomiczna

odrębność kulturowa, konflikty rasowe, etniczne, religijne, wielojęzyczność, brak integracji teryto­

rialnej, politycznej i ekonomicznej DOMINACJA/

PODPORZĄD­

KOWANIE

asymilacja strukturalna, adaptacja,

częściowa integracja mniejszości kulturo­

wych

integracja terytorial­

na,

odrębność kulturowa, częściowa segregacja, jedność polityczna,

odrębność

grup/mniejszości kul­

turowych,

konfederacja, federa­

cja lub unia politycz­

na,

dysproporcje położe­

nia społecznego i ekonomicznego PLURALIZM

MECHANICZNY

częściowa akulturacja, częściowa transkultura- cja

integracja terytorial­

na,

odrębność kulturowa, unifikacja polityczna, uniwersalizacja kultu­

rowa,

standaryzacja ekono­

miczna

częściowa odrębność grup/mniejszości kulturowych, federacja lub unia polityczna,

dysproporcje położe­

nia społecznego i ekonomicznego PLURALIZM

ORGANICZNY

akulturacja, asymilacja osobowo­

ściowa, transkulturacja

integracja terytorial­

na,

unifikacja polityczna, uniwersalizacja kultu­

rowa,

standaryzacja ekono­

miczna

symboliczna odręb­

ność grup etnicznych, rasowych,

federacja lub unia polityczna, globalizacja, pełna asymilacja,

Stosunki międzykulturowe: modele pluralizmuwspołeczeństwie 21

Typ pluralizmumonocentrycznego,jednokulturowegooznaczaistnienie w pewnym modelu strukturalnej (prawnej, politycznej, ekonomicznej, społecznej, terytorialnej) zależności wielu grup kulturowych jednej dominującej grupy narodowej (etnicznej), religijnej lub rasowej. Grupa dominująca dążydo narzucenia innym statusu mniejszo­

ści kulturowych i hegemonii językowej, religijnej, rasowej i politycznej. Jest to typ strukturyreprezentowanynaprzykładprzez Rosję w stosunkach z innymi, prenarodo- wymi lub narodowymi grupami kulturowymi.

Typ pluralizmu dwukulturowegoto taki rodzaj strukturalnych zależności między- grupowych,w którym występują dwie rywalizująceze sobą, pozostające w konflikcie lubwspółpracujące zesobągrupy etniczne, narodowe, religijne czy rasowe. Przypadek takiego pluralizmuto model apartheidu czy belgijskiejdemokracji konsocjacyjnej.

Główne, najważniejsze rodzaje pluralizmutworzą się w społeczeństwach wieloele­ mentowych, obejmujących różne w sensie poziomu uniwersalizacji więzi i tożsamości, jak i odrębności rasowe,etniczne, narodowe czy religijne.

Wielokulturowość jest ciągłym obszarem zjawisk i procesów, posiadającym dwa krańce skali. Na jednym lokują się układy bliskie monokulturowości (monoetniczno- ści), jednorodności rasowej, narodowej czy religijnej. Na drugim krańcu continuum występują układy obejmujące wiele grup kulturowych, wyróżniających się w wymia­

rachzróżnicowania:rasowego, etnicznego,narodowego, religijnego,językowego.

Dominujący model pluralizmu w układach terytorialnychzależy od zakresu wielo- kulturowości. Wrzeczywistości występująwzory wielokulturowości:

1. Monocentrycznej, monokulturowej, w której wyróżnić można inne od dominują­

cej większości grupy kulturowe, lecz zajmują one albo pozycję podrzędną, poddawane są procesom przymusowej asymilacji (inkulturacji), albo w najlepszym razie przybie­

rają status odrębnych mniejszości kulturowych. W modelu, w którym występuje wy­ raźna dominacjajednej grupy kulturowej (rasowej, etnicznej, narodowej, religijnej) mamy do czynienia z procesami zmierzającymi do wchłonięcia mniejszych (ze wzglę­ du na liczbę członków i zasięg zajmowanego terytorium),pozbawienia ichcech odręb­

ności kulturowej. Procesy te prowadzą poprzeznaciskiasymilacjonistyczne i homoge- nizacyjne do częściowej albo całkowitej utraty odrębności kulturowej grup mniejszo­ ściowych. Monocentryzm jest następstwem procesów uniwersalizacji kulturowej (przymusowej lub dobrowolnej), prowadzącej do homogenizacji, wzrostu jednorodno­ ści. Monocentryzm cechuje też rozwinięte społeczeństwa kultury narodowej, które w długim procesie historycznym „wchłonęły”, znacjonalizowały i ujednoliciły kultu­

rowo liczne grupy prenarodowe. Monocentrycznepozostająwciąż narody. W tegotypu strukturach międzykulturowych pojawiają się również - coraz rzadsze w warunkach ponowoczesności - modele antagonistyczne, konfliktowe, jak w relacjach pomiędzy Palestyńczykami i Żydami w Izraelu, Czeczenami i Rosjanami na Kaukazie, Tutsi i Hutu w Ruandzieczy Tamilami i Syngalezamina Cejlonie.

Na drugim krańcu monokulturowości mamy do czynienia z takim typem plurali­ zmu,wktórym zaczyna dominować nad innymi rodzajami tożsamości, tożsamość trans- kulturowa, stanowiąca wynik procesów globalizacji polityczno-gospodarczej i uniwer­ salizacji kulturowej, identyfikacja typu cywilizacyjnego, ponadnarodowego. Procesy asymilacji, uniwersalizacji w wersji amerykanizacji czy latynoamerykanizacji prowa­ dzą do wyłonienia siętakiego rodzaju pluralizmu, który przy utrzymującej się hetero- genizacji i wielokulturowości społeczeństwa amerykańskiego rodzi także obszar ho­ mogenicznej, ponadnarodowej więzi i tożsamości kulturowejtypu cywilizacyjnego.

22 TadeuszPaleczny

Pluralizm „monocentryczny” powstający w sytuacji wielokulturowości, prowadzi do uniwersalizacji kulturowej w wersji homogenizacji. Jest to model amerykańskiego anglokonformizmu,„tygla przekształcającego” lubwinnym przypadku - przymusowej częściowej sowietyzacji kultur podbitych grup. Uniwersalizacja kulturowa w warun­ kach ponowoczesności nie wyklucza homogenizacji, ale opiera się na nakładaniu na węższe typy tożsamości kulturowej (indiańskiej, protestanckiej, irlandzkiej czy pol­

skiej) szerszych układów więzi obiektywnej (państwowej, ekonomicznej, językowej, religijnej) i subiektywnej (tożsamość amerykańska, europejska). Typ pluralizmu mo- nocentrycznego jest zjawiskiem już raczej historycznym, chociaż elementy tego mo­

delu odnajdujemy obecnie w społeczeństwach postimigracyjnych.

Pluralizm tegotypu jest najczęściej następstwem podboju, aneksji lub kolonizacji.

2. Dwucentrycznej będącej rzadkim typem pluralizmu realnego. W pluralizmie dwukulturowym występują dwie równorzędne lub aspirujące o zajęcie pozycji domi­ nującej grupy kulturowe. Dwukulturowość jest z zasady historyczną podstawąrelacji asymetrycznych, dychotomicznych, polegających na przeciwstawieniu dwóch grup rasowych (apartheid, niewolnictwo), religijnych (antagonizm żydowsko-islamski), na­ rodowych (konflikt rosyjsko-czeczeński) lub takim ich usytuowaniu, że pozostają one równorzędne, tworząc państwa (lub inne rodzaje struktur politycznych) dwuetniczne (Belgia), dwunarodowe (była Czechosłowacja). Dwukulturowośćjest jednak elemen­

tarnym modułemstosunków międzygrupowych także w kontekście wielokulturowości, polimorficznych, obejmujących więcej niż dwa elementy struktur pluralistycznych.

Przypadki takich rodzajów wielokulturowości znajdujemy w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii,aległównie w krajach postimigracyjnych: Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii czy Brazylii. W społeczeństwach tego typu wielokulturowość przyjmuje po­

stać nie tylkorelacji wielostronnych, ale również możnają- nie tylko dlacelów ana­ litycznych -zredukować do sumy dwukulturowości. W tym sensie wielukulturowość amerykańskato sieć relacji dwukulturowych: na przykład polsko-irlandzkich, włosko- -niemieckich, protestancko-katolickich,azjatycko-afroamerykańskich, żydowsko-amery- kańskich oraz wielu innych. Wielokulturowość amerykańska jest zarówno sumą dwu­

kulturowości (wstosunkach międzyrasowych, interetnicznych i międzyreligijnych), jak i iloczynem lubmacierząwielokrotnych relacji międzykulturowych.

Pluralizm „dwukulturowy” jest najczęściej formą przejściową, tymczasową stosun­ ków międzygrupowych. Prędzej czy później prowadzi on albo do akulturacji lub tran- skulturacji i wyłonienia się jednej, złożonej w różnych konfiguracjach z elementów składowych kultury dominującej, albo utrzymaniaodrębności i autonomii, także teryto- rialno-politycznej. W niektórych przypadkach utrwala się jednak i utrzymuje typ toż­ samości dwukulturowej. Jest to pluralizm charakteryzujący najpełniej grupę etniczną o ¡migracyjnym rodowodzie, na przykład Żydów amerykańskich, kategorię Chicanos czy Polonię amerykańskąw Stanach Zjednoczonych. Występują w jej obrębie różne typytożsamości - od polskiej, poprzez etniczną polsko-amerykańską po amerykańską.

3. Policentrycznej będącej zjawiskiem występującym zarównow fazie prenarodo- wej, narodowej,jak i postnarodowej. Jest układem relacji międzyrodowych, między- plemiennych, międzykastowych, a także między grupami etnicznymi, narodowymi, rasowymi, religijnymiorazcywilizacjami.

Pluralizm jest w warunkach ponowoczesności typem strukturalnej zależności po­ międzywielomagrupamikulturowymi.

Stosunki międzykulturowe: modele pluralizmuw społeczeństwie 23

W tak złożonychkonfiguracjach wielokulturowości wwarunkach ponowoczesności (monocentrycznej, podwójnej i policentrycznej), wyłaniają się typy pluralizmów spo­

łeczeństw zuniwersalizowanych kulturowo(amerykański, brazylijski), zunifikowanych politycznie (kanadyjski, brytyjski, europejski) i gospodarczo (zachodni, postsowiecki).

W społeczeństwach wielokulturowych (złożonych z więcej niż dwóch grup kultu­ rowych) wyróżnić można następującerodzaje pluralizmu:

1. Model konfliktowy, dychotomiczny, opierający się na trwałej strukturalnej i kulturowej - w tym językowej i religijnej- odrębności elementów składowych. Od­ rębność ta przybiera kształt trwałego antagonizmu, jak w Izraelu wrelacjach pomiędzy wyznającymi judaizm Żydami i muzułmańskimi Palestyńczykami. Antagonizm ten zdaje się w ostatniej dekadzie uniwersalizować, rozszerzać, przybierając postać nie tylko konfliktu międzyreligijnego, aletakże międzycywilizacyjnego. Podobna sytuacja, mająca nie tylko separatystyczny, ale także konfliktowy charakter, zachodzi w rela­ cjach pomiędzy Czeczenami i Rosjanami, islamskimi Albańczykami w Kosowie aprawosławnymi Serbami czy muzułmańską ludnością Hauzaa chrześcijańskimi ple­ mionami Joruba wNigerii. W modelu tym, zwłaszcza o antagonistycznym charakterze, waśnie religijne, uprzedzenia, wzajemnadyskryminacja są stałym elementem stosun­

ków międzygrupowych. Asymilacja w zasadzie niezachodzi w żadnymz wymiarów.

2. Model separacyjny, segregacyjny. Odwzorowuje on taki rodzaj stosunków po­

między co najmniej dwoma grupami kulturowymi, etnicznymi, rasowymi i różnymi systemami religijnymi, iż pomimo kontaktu kulturowego, zamieszkiwania wspólnego terytorium, przynależności do jednego społeczeństwa obywatelskiego, zachodzi co najwyżej zjawisko dostosowania społecznego. Pomimo pluralistycznego charakteru model taki realizuje się w Indiach, gdzie odrębne grupy religijne, wyznawców hindu­

izmu, sikhizmu, islamu, dżinizmu czy buddyzmu, dzieli nie tylko religia, ale i język czy wartości i ideologie grupowe. Model separacyjny przejawia się także na gruncie stosunków rasowych, gdy mówimy o względnie jednorodnych „białych” czy „czar­

nych” Kościołach czy wyznaniach. Taką separatystyczną grupą wyznaniową jest na przykład ugrupowanie czarnego islamu w Stanach Zjednoczonych. Model separaty­

styczny pojawia się w stosunkach pomiędzy grupami o wyraźnej terytorialnej, lub/i etnicznej, rasowej odrębności, na przykład w relacjach pomiędzy Karpato-Rusinami a Słowakami, RomamiaCzechami.

3. Model adaptacji strukturalnej, przy odrębności kulturowej i religijnej. W takich modelach relacji interkulturowych, międzyreligijnych, zachodzi zjawisko przystoso­ wania się w wymiarze struktury społecznej, cech położenia na skalach władzy, zamoż­

ności, wykształcenia i prestiżu. Dwie grupy kulturowe zajmują równorzędne pozycje, arelacje międzynimi sąwolneod dyskryminacji czyuprzedzeń. Takie relacjecechują na przykład protestantów i katolików w krajach zachodniej cywilizacji. Ten typ sto­

sunków opisał Will Herberg wswojej książce Protestant, Catholic,Jew, w której gra­

nice pomiędzy trzema wielkimi grupami religijnymi wyznaczają granice kulturowe i bariery asymilacyjnew społeczeństwieStanów Zjednoczonych. Asymilacja zachodzi zdaniem twórcy tej koncepcjijedynie pomiędzy grupami etnicznymi w obrębie jednej grupyreligijnej, natomiast nie zachodzi wogóle, albo jest ograniczona pomiędzy wy­ znawcami różnychreligii. Model adaptacji strukturalnej, przyczęściowej tylko akultu- racji, cechuje grupy mniejszościowe, takiejak meksykańskich Chicanos w południo­

wo-zachodnim regionie USA, Aborygenów w Australii czy Inuitów, ale też ludność frankofońską wKanadzie.

24 TadeuszPaleczrty

4. Model asymilacji strukturalnej i częściowej akulturacji ouniwersalnym charakte­

rze. Mowa tutaj otakim procesie uniwersalizacji tożsamości kulturowej, który jedno­

czy różne grupy językowe, etniczne, rasowe, religijne, wokółjednorodnych wartości.

W przypadku asymilacji tego typu mamy do czynieniaz uniwersalnymi wartościami iczynnikami integracji: chrześcijaństwem, islamem, hinduizmem czy wyznaniami międzynarodowymi: protestantyzmem, prawosławiem, katolicyzmem, sunnizmem czy szyityzmem, językami angielskim, hiszpańskim, rosyjskim czy arabskim, integracją ponadnarodową skandynawską, brytyjską, europejską, zachodnią. Procesy uniwersali­ zacji religijnej są długotrwałe i prowadzą do wzrostu jedności religijnej Europejczy­ ków, Amerykanów, Hindusów czy Arabów, przy utrzymujących się odrębnościach rodowych, kastowych, językowych, narodowych.

5. Model asymilacjisynkretycznej, polegający na zlaniu się w jeden system kultu­ rowy wierzeń, kultów, języków,obyczajów co najmniej dwóch grup kulturowych (ra­ sowych lub etniczno-narodowych). Jest to stosunkowo nowe zjawisko, rozwijające się w wyniku wzrostu częstotliwości i natężenia kontaktów międzykulturowych w ostat­ nich stuleciach.

Egzemplifikacją nowego typu więzi kulturowej o synkretycznym, religijnym cha­ rakterze sąróżne ruchy religijne, dewocyjne i kultowe o afroamerykańskim rodowo­ dzie. Religia staje się wnichekwiwalentem etniczności, kult i obrzęd synonimem afro- amerykańskości.

6. Model pluralizmu wewnętrznego, właściwy społeczeństwu zintegrowanemu, w którym współwystępują w jednym systemie społeczno-kulturowym różne grupy kulturowe, przyrosnącej jednorodnościjęzykowej i uniwersalizacji tożsamości grupo­ wej,od partykularnej plemiennej, etnicznej, narodowej, ku cywilizacyjnej. Taki model asymilacyjny - z nielicznymi wyjątkami w relacjach z najbardziej radykalnymi, orto­ doksyjnymi, fundamentalnymi grupami religijnymi -reprezentujespołeczeństwo ame­ rykańskie, kanadyjskie czy australijskie. Rozwijający się pluralizm nie znosi wszakże lokalnych konfliktów, waśni i sporów pomiędzy reprezentantami różnych grup kultu­

rowych, zwłaszcza rasowych i religijnych, na przykład pomiędzy Żydami i Afroame- rykanamiw Nowym Jorku. Nie mają one jednak w większości charakteru wojenreli­

gijnych, świętychkrucjat, lecz przenoszą się na grunt sporów o zakres wolności oby­ watelskich, swobody sprawowania kultów i wyznań. Pluralizm tego typu występuje w społeczeństwach takich jak Brazyliaczy Stany Zjednoczone.