Wst$p W pi miennictwie dotycz!cym stosowania norm dla krzywizn kr"gos#upa stanowiska reprezentowane przez poszczególnych autorów ró$ni! si&#34

NR 771 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR 28 2012

WIOLETTA UBKOWSKA¹

ZAKRESY NORMATYWNE

FIZJOLOGICZNYCH KRZYWIZN KR GOS!UPA DLA SZCZECI"SKICH DZIECI I M!ODZIE#Y

Normative range for physiological spinal curvatures for children and youths from Szczecin

S owa kluczowe: postawa cia!a, zakresy normatywne, fizjologiczne krzywizny kr"gos!upa Key words: body posture, normative ranges,physiological curvature of the spine

1. Wst$p

W pi miennictwie dotycz!cym stosowania norm dla krzywizn kr"gos#upa stanowiska reprezentowane przez poszczególnych autorów ró$ni! si" mi"dzy sob! – jedni podj"li si" ich opracowania – np. [1, 9, 10], inni zdecydowanie je odrzucaj! [4].

Cytuj!c za Wola%skim [8], poj"cie „norma (czy standard)” interpretowa&

mo$na ró$norodnie: „…jako objaw typowy (powszechny), jako minimalny wymóg, jako cecha wi"kszo ci, jako pewien idea#, jako cel dzia#ania itd. Jed- nym s#owem norma mo$e by& uwa$ana za pewne kryterium oceny istot ludz- kich lub obiektywnych porówna% ró$nych osób”. I dalej: „…po prostu niemo$- liwa jest ocena czegokolwiek bez odpowiedniego uk#adu odniesienia. Norma jest takim uk#adem odniesienia. Dla celów medycznych jest ona biologicznym

1 Wydzia# Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Uniwersytetu Szczeci%skiego.

uk#adem odniesienia. Norma w odniesieniu do cz#owieka nie powinna by& wzo- rem, do którego nale$a#oby d!$y& w opiece zdrowotnej, w kszta#towaniu roz- woju czy w wychowaniu. Norma s#u$y w g#ównej mierze ocenie, w jakim stop- niu dany osobnik od niej si" odchyla, w jakim odchyla si" od niej jego rodowi- sko – i na tym tle s#u$y ustaleniu, w jakim stopniu fenotyp ocenianego cz#owie- ka jest odpowiedni do jego genotypu i warunków, w jakich $yje”.

Konfrontuj!c istniej!ce pogl!dy na istot" normy, Wola%ski [8] powiada,

$e: „…norma jako problem jest poj"ciem trwa#ym, norma jako narz"dzie (wzo- rzec) b"dzie ulega& sta#ym zmianom, podobnie jak stale zmienia si" wiat: po- pulacja i otaczaj!ce j! rodowisko”. Wypowied' ta sugeruje potrzeb" opraco- wania norm dla okre lonych rodowisk.

W nawi!zaniu do omówionych zagadnie%, uzasadniaj!cych podj"cie ba- da%, celem pracy by#o opracowanie zakresów normatywnych fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa dla szczeci%skich dzieci i m#odzie$y z uwzgl"dnieniem ich wieku i p#ci. Autorka postanowi#a za Iwanowskim [1, 2, 3] – w miejsce poj"cia

„norma” – wprowadzi& poj"cie „zakresu normatywnego”, które nie wyznacza cis#ych granic, a obszar zmienno ci warto ci wyst"puj!cych najcz" ciej (w 66,66%).

2. Materia% i metoda bada&

Badania przeprowadzono w Szczecinie – stolicy Pomorza Zachodniego.

Jest to najbardziej na zachód wysuni"ta aglomeracja w Polsce, po#o$ona po obu stronach Odry, w odleg#o ci 16 kilometrów od granicy polsko-niemieckiej i 65 kilometrów w linii prostej od Morza Ba#tyckiego. Bezpo rednim terenem bada% by#y szko#y podstawowe ró$norodnie usytuowane w obszarze miasta.

(!cznie badaniami obj"to 1223 dzieci (609 dziewcz!t i 614 ch#opców) w wieku od 7 do 15 lat.

Istot" bada% stanowi# pomiar fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa. Wyko- nany zosta# w p#aszczy'nie strza#kowej przy zastosowaniu rejestratora sfero- somatometrycznego Iwanowskiego. U ka$dego z badanych przeprowadzono trzykrotny pomiar przednio-tylnych krzywizn kr"gos#upa. Do ostatecznej anali- zy brano pod uwag" redni! arytmetyczn! ka$dego wska'nika (Wc, Wk, Wl, k!t k!t ! k!t "), wyliczan! z trzech pomiarów.

Za Iwanowskim przyj"to rejestrowa& kszta#t kr"gos#upa od C7 do s. Nie rejestruje si" krzywizny szyjnej, gdy$ pokryte mi" niami i wi"zad#em karko- wym wierzcho#ki wyrostków kolczystych kr"gów szyjnych s! niedost"pne dla dok#adnej lokalizacji, a co za tym idzie – dla okre lenia krzywizny tej cz" ci kr"gos#upa. Poza tym krzywizny szyjnej nie rejestruje si" ze wzgl"du na du$!

chwiejno &.

Uzyskana krzywa wymaga opracowania. Na wst"pie zaznacza si" nast"pu- j!ce punkty:

# C7 – przyjmuj!c ten punkt za pocz!tek wykresu, i

# s – pocz!tek szpary po ladkowej, przyjmuj!c ten punkt za koniec wykresu.

Nast"pnie wyznacza si" szczyty kifozy piersiowej i lordozy l"d'wiowej, bior!c ekstremum krzywej. Oznacza si" je jako:

# Ek dla szczytu kifozy,

# El dla szczytu lordozy.

Z tak opracowanego wykresu odczytuje si" warto ci liniowe, b"d!ce wysoko- ci! kolejno:

# lordozy (Wl) – od s do El,

# kifozy (Wk) – od s do Ek,

# ca#ego kr"gos#upa (Wc) – od s do C7.

Pomiaru krzywizn przednio-tylnych kr"gos#upa dokonuje si" w warto- ciach k!towych przez wyznaczenie punktów po#o$onych ekstremalnie na krzywej w stosunku do linii odniesienia i po#!czenia ich ze sob!. W ten sposób uzyskane k!ty, nazwane:

1. alfa ( ), 2. beta (!), 3. gamma ("),

okre laj! wymiernie kifoz" piersiow! i lordoz" l"d'wiow! (rys. 1).

Rys. 1. Zapis fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa oraz sposób wyznaczania k!tów i wysoko ci poszczególnych odcinków kr"gos#upa

)ród#o: opracowanie w#asne za Iwanowskim [2].

C7 – punkt odpowiadaj!cy wysoko ci siódmego kr"gu szyjnego,

L5/(s) – punkt odpowiadaj!cy wysoko ci pi!tego kr"gu l"d'wiowego, umownie przyj"ty za pocz!tek szpary po ladkowej,

Ek – najdalej wysuni"ty punkt krzywizny piersiowej (ekstremum kifozy), El – najdalej wysuni"ty punkt lordozy l"d'wiowej (ekstremum lordozy), Wc – wysoko & kr"gos#upa od C5/(s) do C7,

Wk – wysoko & kr"gos#upa od C5/(s) do ekstremum kifozy Ek, Wl – wysoko & kr"gos#upa od C5/(s) do ekstremum lordozy El, K't alfa – – k!t nachylenia odcinka piersiowego górnego,

K't beta – !( – k!t nachylenia odcinka piersiowego dolnego (piersiowo-l"d'wiowego), K't gamma – " – k!t nachylenia odcinka l"d'wiowego (l"d'wiowo-krzy$owego).

4. Wyniki bada&

W wyniku szczegó#owej analizy rozpatrywanych warto ci k!towych kr"- gos#upa opracowano przedzia#y nazwane umownie zakresami normatywnymi.

Zakres najcz" ciej wyst"puj!cych wielko ci w poszczególnych k!tach fizjolo- gicznych krzywizn kr"gos#upa (dla k!tów , ! i "), tzw. zakres normatywny, otrzymano, stosuj!c redni! arytmetyczn! ±1 odchylenie standardowe (x ± 1S).

W ten sposób uzyskano zakres wielko ci, w którym mie ci si" najwi"ksza ilo &

przypadków – obszar zmienno ci warto ci wyst"puj!cych najcz" ciej (tj. 66,66% danej zbiorowo ci).

Stosowane w praktyce zakresy normatywne s! wyznaczane arbitralnie i nie nale$y im przypisywa& w#a ciwo ci pomi"dzy norm! a patologi! [1]. Otrzyma- ne w ten sposób wyniki daj! nam matematyczny model krzywej dla ka$dego badanego.

Zakresy normatywne utworzono zgodnie z zasadami konstrukcji norm rozwojowych. Tak przyj"ty tok post"powania badawczego le$a# u podstaw przyj"tej metodologii bada%. Zakresy normatywne podano w wynikach niniej- szej pracy w formie przedzia#ów warto ci cechy. Przedzia#y te okre laj! warto- ci zgrupowane wokó# redniej arytmetycznej w granicach $1 odchylenia stan- dardowego. Przekroczenie granic w ten sposób wyznaczonych mo$e sygnali- zowa& postaw" nieprawid#ow! (rys. 2).

Hipotetycznie przyj"to, $e do postaw prawid#owych zakwalifikowane zo- stan! dzieci z dostatecznie licznej próbki losowej, których wielko ci k!towe krzywizn kr"gos#upa wyst"puj! najcz" ciej. Pomiary tych dzieci stanowi#y pod- staw" do opracowania tzw. kana#ów rozwojowych, czyli zakresów normatyw- nych. Poniewa$ analizowany kr"gos#up badanych rozpatruje si" jako funkcj"

trzyelementow!, ka$dy z k!tów przednio-tylnych krzywizn kr"gos#upa porów- nano z odpowiednim zakresem.

Na podstawie danych zawartych w tabeli 1 skonstruowano przedzia#y, tzw.

zakresy normatywne (tabela 2), które odniesiono do rednich warto ci k!to- wych kr"gos#upa, co pozwala opracowa& podzia# klasyfikuj!cy kszta#ty kr"go- s#upa na prawid#owe i nieprawid#owe. Nale$y podkre li&, $e nie okre laj! one precyzyjnie granic, poniewa$ ustalenie ich jest niemo$liwe, jednak$e pozwalaj!

na okre lenie prawid#owych i nieprawid#owych postaw u badanych dzieci i m#odzie$y. Zastosowanie zakresów normatywnych przy ocenie ogólnej zmie- rza do stwierdzenia, czy badane dziecko mie ci si" w przyj"tym zakresie nor- matywnym; ponadto mo$na dokona& analizy szczegó#owej, okre laj!c warto ci poszczególnych elementów.

Plecy okr g!e

Zanik kifozy piersiowej

Nadmierna lordoza

Zanik lordozy

Zwi"kszenie kifozy piersiowej Plecy p!askie

L₅ C₇

Rys. 2. Fizjologiczne krzywizny kr"gos#upa w granicach zakresu normatywnego )ród#o: opracowanie w#asne za Iwanowskim [2].

Zakresy normatywne przedstawione w tabeli 2 dla poszczególnych k!tów przednio-tylnego kszta#tu kr"gos#upa nie s! sta#e. Wyznaczono je jako przedzia#y analizowanych k!tów kr"gos#upa ( , ! i "), oddzielnie dla populacji ch#opców i dziewcz!t miasta Szczecin, odnosz!c je do wieku kalendarzowego badanych.

Autorka proponuje przyj!& za Iwanowskim [3], by nieprawid#owo ci wy- st"puj!ce w jednym k!cie uzna& jako objaw zmian przej ciowych, wynikaj!- cych niejednokrotnie z szeregu przyczyn, a nawet ze stanu psychicznego. Pod- stawowym zaleceniem dla tych osób jest stosowanie profilaktycznie &wicze%

ogólnorozwojowych. W przypadku stwierdzenia wielko ci pozanormatywnych w dwóch k!tach przednio-tylnego kszta#tu kr"gos#upa nale$y okre li& rodzaj wady postawy, zalecaj!c ju$ stosowanie &wicze% wyra'nie korekcyjnych.

W przypadku stwierdzenia wielko ci pozanormatywnych w trzech k!tach i po okre leniu dysfunkcji konieczne jest stosowanie &wicze% rehabilitacyjnych.

W zwi!zku z tym badanych, u których zanotuje si" prawid#owy zakres zmienno ci w obr"bie dwóch z trzech mierzonych k!tów, nale$y zaklasyfiko- wa& do grupy o prawid#owym kszta#cie kr"gos#upa.

Tabela 1 Zestawienie rednich warto ci k!towych przednio-tylnych krzywizn kr"gos#upa (wo ) u badanych ch#opców i dziewcz!t szczeci%skich Ch#opcyDziewcz"ta k!t alfa k!t beta k!t gamma k!t alfa k!t beta k!t gamma Wiek n xSDynamika zmian %xSDynamika zmian %xSDynamika zmian %

n xSDynamika zmian %xSDynamika zmian %xSDynamika zmian % 7548,334,3960,677,313,6287,6517,745,40141,58516,423,5952,547,553,7483,6117,345,72144,62 8559,834,6071,608,543,95102,4016,265,33129,77529,525,0877,918,203,5590,8114,863,99123,94 9499,923,8872,259,703,17116,3114,394,32114,84579,574,9078,318,533,4794,4614,504,23120,93 105310,794,1478,599,203,82110,3114,794,65118,04549,794,0080,119,223,72102,1014,434,21120,35 116011,963,9287,118,963,71107,4313,873,89110,695710,294,1384,218,713,3996,4613,513,79112,68 125913,044,3394,979,022,81108,1513,524,27107,905710,493,4685,849,103,03100,7813,583,93113,26 137213,513,7998,407,972,6495,5613,733,73109,585410,623,6186,919,384,36103,8813,504,29112,59 145613,663,6499,498,322,8099,7613,154,22104,956111,023,6990,189,003,2199,6713,604,05113,43 155313,733,77100,008,343,00100,0012,533,74100,005712,224,06100,009,033,47100,0011,993,73100,00 Tabela 2 Zakresy normatywne fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa dla ch#opców i dziewcz!t szczeci%skich (wo ) Ch#opcyDziewcz"ta Wiek nk!t alfa ró$nica k!t beta ró$nica k!t gamma ró$nicank!t alfa ró$nica k!t beta ró$nica k!t gamma ró$nica 7543,94–12,728,783,69–10,947,2512,34–23,1410,80512,83–10,017,183,81–11,307,4911,62–23,0611,44 8795,08–13,988,94,59–11,857,2611,63–22,1310,5774,92–14,029,14,29–12,157,8610,92–19,008,08 9496,04–13,807,766,52–12,876,3510,08–18,718,63574,67–14,479,805,05–12,006,9510,27–18,738,46 101086,41–14,077,665,23–11,956,7210,88–19,538,651185,69–13,267,575,34–11,946,610,84–17,957,11 11608,04–15,887,845,25–12,677,429,98–17,777,79576,16–14,418,255,32–12,106,789,72–17,307,58 12788,32–16,578,255,63–11,185,559,83–17,437,6827,27–13,566,295,78–11,415,6310,08–17,006,92 13729,73–17,307,575,32–10,615,2910,00–17,467,46547,01–14,237,225,02–13,738,719,21–17,808,59 145610,02–17,297,275,52–11,125,608,92–17,378,45617,33–14,727,395,79–12,216,429,55–17,658,10 15539,96–17,507,545,34–11,346,008,79–16,277,48578,16–16,278,115,57–12,506,938,26–15,727,46

4. Podsumowanie

Opracowane zakresy normatywne s! jednymi z pierwszych prób okre lenia ich warto ci k!towych dla populacji dzieci i m#odzie$y szczeci%skiej.

Z konfrontacji bada% Iwanowskiego [1], Lewandowskiego [5], Mrozko- wiaka [7] i Zeyland-Malawki [10], w których do pomiaru u$yto sferosomato- grafu konstrukcji Iwanowskiego, elektrogoniometru, posturometru M i przyrz!- du ko#eczkowego Zeyland-Malawki, wynika, $e dokonane pomiary k!ta kifozy piersiowej i lordozy l"d'wiowej s! bardzo zbli$one. Tylko warto ci omawiane- go k!ta podane przez Lewandowskiego znacznie odbiegaj! od czterech pozosta-

#ych. Ró$nice wynikaj! z odmiennej metody oceny (za Mrozkowiak [7]).

Przedstawione wyniki bada% wdro$one do dzia#alno ci praktycznej wyka- zuj! du$! przydatno & przy diagnozowaniu nie tylko stanu, ale przede wszyst- kim ocenie stwierdzonych zmian, a wi"c zjawiskom towarzysz!cym podczas badania dzieci. Zastosowaniu metody sferosomatograficznej w znacznej mierze u#atwia uk#adanie programów w dzia#alno ci dyspanseryjnej, a uzyskane oceny obiektywnie przyczyniaj! si" do eliminowania b#"dów w diagnozowaniu i w post"powaniu usprawniaj!cym.

Pomimo wyst"puj!cych w literaturze sprzeczno ci co do stosowania norm ca#o & wysuni"tych argumentów i zda% krytycznych sk#ania do zasadniczej my li ko%cowej: nie ulega w!tpliwo ci, $e istnieje uzasadniona potrzeba syste- matycznego diagnozowania fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa oraz potrzeba wspierania tej diagnozy stosowaniem zakresów normatywnych w taki sposób, by wspomóc mo$na by#o prawid#owe wzrastanie dzieci i m#odzie$y w obr"bie konkretnego rodowiska biogeograficznego. Niew!tpliwie wyniki takich bada%

s#u$y& mog! z po$ytkiem rozwojowi dzieci i m#odzie$y.

5. Wnioski

1. Zakresy normatywne dla fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa dzieci i m#o- dzie$y staj! si" bardziej trafne i wiarygodne wówczas, gdy stosowane s!

w odniesieniu do konkretnego rodowiska biogeograficznego.

2. Tworz!c zakresy normatywne dla przednio-tylnego kszta#tu kr"gos#upa w odniesieniu do dzieci z konkretnego rodowiska, nale$a#oby stosowa&

jednolite kryteria dla wszystkich badanych z uwzgl"dnieniem p#ci i wieku.

3. Opracowanie zakresów normatywnych przednio-tylnego kszta#tu kr"gos#u- pa umo$liwia klasyfikacj" postaw cia#a dziecka na postaw" prawid#ow! lub nieprawid#ow! i w ten sposób podkre la wa$no & ich stosowania i ich przy- datno & praktyczn!.

4. Opracowane zakresy normatywne fizjologicznych krzywizn kr"gos#upa mog! si" co jaki czas dezaktualizowa& ze wzgl"du na post"puj!cy proces akceleracji dzieci i m#odzie$y, dlatego te$ istnieje potrzeba powtarzaj!cych si" bada% w okre lonym rodowisku.

5. Zastosowana w pracy metoda bada% i utworzone w jej rezultacie zakresy normatywne umo$liwiaj! nauczycielowi wychowania fizycznego badanej aglomeracji miejskiej prowadzenie skutecznej diagnozy i racjonalnej korek- cji postawy cia#a dziecka.

BIBLIOGRAFIA

[1] Iwanowski W., 1982: Kszta!towanie si" fizjologicznych krzywizn kr"gos!upa cz!o- wieka. Studium oparte na badaniach dzieci i m!odzie#y Wroc!awia. „Studia i Mo- nografie” AWF Wroc#aw.

[2] Iwanowski W., 1990: Zastosowanie aproksymacji sferosomatograficznej w bada- niach spondylologicznych. W: Postawa cia!a, jej wady i sposoby korekcji. red.

J. *l"$y%ski, Materia#y IX Kongresu Fizjoterapii, Krynica (13–15 maja 1988), Warszawa, s. 65–68.

[3] Iwanowski W., 1992: Teoretyczne i praktyczne przes!anki standaryzacji krzywizn kr"gos!upa. W: Postawa cia!a cz!owieka i metody jej oceny. red. J. *l"$y%ski, Ka- towice, s. 189–191.

[4] Krawa%ski A., 1992: Dylemat poprawno$ci kszta!tu ludzkiego cia!a. W: Postawa cia!a cz!owieka i metody jej oceny. red. J. *l"$y%ski, Katowice, s. 171–175.

[5] Lewandowski J., 2006: Kszta!towanie si" krzywizn fizjologicznych i zakresów ruchomo$ci odcinkowej kr"gos!upa cz!owieka w wieku 3–25 lat w obrazie elek- trogoniometrycznym. AWF Pozna%.

[6] (ubkowska W., 2003: Ocena fizjologicznych krzywizn kr"gos!upa i jej znaczenie w praktyce szkolnego wychowania fizycznego. Rozprawa doktorska, AWF Gda%sk.

[7] Mrozkowiak M., 2008: Uwarunkowania wybranych parametrów postawy cia!a dzieci i m!odzie#y oraz ich zmienno$% w $wietle mory projekcyjnej. PTNKF,

Zamiejscowy Wydzia# Kultury Fizycznej Pozna%skiej AWF w Gorzowie Wlkp.

[Gorzów Wlkp.].

[8] Wola%ski N., 1994: Zagadnienie normalno$ci i prawid!owo$ci w rozwoju dziecka.

W: Normy rozwojowe. Aspekty teoretyczne, implikacje praktyczne. red. S. Go#!b, Referaty wyg#oszone w trakcie IX Europejskiego Kongresu Anatomicznego w Krakowie (14–18.09.1992), Zeszyty Naukowe AWF [Kraków], nr 68, s. 7–19.

[9] Wola%ski N., Niemiec S., Py$uk M., 1975: Antropometria in#ynieryjna. Ksi!$ka i Wiedza, Warszawa.

[10] Zeyland-Malawka E., 2003: Wyniki pomiarów krzywizn kr"gos!upa jako uk!ad odniesienia w badaniu postawy cia!a. „Fizjoterapia”, nr 11, 3, s. 5–12.

NORMATIVE RANGE FOR PHYSIOLOGICAL SPINAL CURVATURES

Summary

The author has developer a normative ranges for physiological curvature of the spine. Studied 1223 children (609 girls and 614 boys) aged 7–15 years from Szczecin.

Normative ranges for physiological curvature of the spine of children and adole- scents are becoming more accurate and reliable when used in relation to a particular biogeographic environment. By creating a normative ranges for anterior-posterior spine shape in relation to children of a particular environment, you would use uniform criteria for all subjects by gender and age. Development of normative ranges of anterior- posterior spine shape allows the classification of postures on the child’s normal or ab- normal posture, and thus emphasizes the importance of their use and their practical usefulness. There is a need to repeat tests in a particular environment.

Translation: Wioletta ubkowska