Edyta Sokalska
Organizacja prac starosty i starostwa
na przykładzie powiatu ostrołęckiego
w latach 1944-1950
Studia Prawnoustrojowe nr 22, 159-179
2013
Edyta Sokalska
K atedra H istorii P ań stw a i P raw a Wydział P raw a i A dm inistracji UWM
O rgan izacja p ra c sta r o sty i sta r o stw a
n a p rzy k ła d zie p o w ia tu o str o łę c k ie g o
w la ta c h 1944-1950
W stęp
Pierw sze la ta powojenne były w Polsce okresem , w którym rozpoczęła się kształtow ać „nowa w ładza” zarówno w skali kraju, ja k i w skali powiatów. Nowy ustrój w prow adzany był sukcesyw nie w m iarę likw idow ania opozycji i w zm acniania kontroli n a d całokształtem życia społecznego. Przed nowo powstałym , choć nie w pełni suw erennym , pozostającym pod dyktatem ZSRR i krem low skich władców, państw em polskim stanęło tru d n e zadanie zorgani zowania gospodarczych i politycznych podstaw a p a ra tu państwowego n a ca łym jego obszarze1 . N ajistotniejsze kw estie polityczne zostały rozstrzygnięte stosunkowo wcześnie, n ato m iast proces organizacji pod egidą PPR teren o wych organów władzy trw ał do 1950 r. Z powodu b ra k u odpowiednich wzor ców dla adm inistracji w w aru n k ach tworzącego się państw a, a jednocześnie u n ik an ia w pierw szym okresie prostego naśladow nictw a ZSRR zaistn iała konieczność korzy stania z dawnego, międzywojennego modelu.
Zgodnie z dekretem PKWN z dnia 21 sierpn ia 1944 r. o trybie powoływa nia organów adm inistracji ogólnej I i II instancji, staro stw a powiatowe były organam i wykonawczymi adm inistracji ogólnej I instancji2. Kom petencje or ganów adm inistracji rządowej i częściowo samorządowej określały w dużej m ierze przepisy przedwojenne, tak ie ja k rozporządzenie P rezy d enta Rzeczy pospolitej Polskiej z dnia 19 stycznia 1928 r. o organizacji i zakresie działa n ia w ładz a d m in istra c ji ogólnej3 czy u s ta w a z d nia 23 m arca 1933 r. o częściowej zm ianie sam orządu terytorialnego4. N a czele staro stw a stał
1 Szerzej zob. E. Sokalska, O rg a n iza cja a p a r a tu a d m in istra c yjn e g o w Polsce w la ta ch
1 9 4 4 -1 9 5 0 , „Studia Praw noustrojow e” 2008, nr 8, s. 2 9 3 -3 0 2 .
2 D z.U . z 1944 r., nr 2, poz. 8. 3 D z.U . RP z 1928 r., nr 11, poz. 86. 4 D z.U . RP z 1933 r., nr 35, poz. 294.
sta ro sta m ianow any przez M in istra A dm inistracji Publicznej na podstaw ie w niosku wojewody i opinii powiatowej rady narodowej. Podział czynności oraz rzeczowy wykaz a k t do staro stw określało rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych z dnia 30 stycznia 1930 r. w spraw ie w ew nętrznej organizacji starostw oraz try b u ich urzędow ania5.
N iniejszy a rty k u ł je s t próbą odtw orzenia procesu organizow ania władz powiatowych w powiecie ostrołęckim w drugiej połowie la t 40. XX w. Szcze gólną uwagę poświęcono stru k tu rz e władz powiatowych, identyfikacji refera tów wchodzących w skład starostw a oraz ich zadaniom , ja k również (w m iarę możliwości) identyfikacji osób w starostw ie pracujących. Pow iat ostrołęcki, umiejscowiony adm inistracyjnie w województwie w arszaw skim , należał do powiatów średniej wielkości. O rganizacja władz przebiegała stosunkowo tu szybko i w zasadniczych kw estiach nie odbiegała od k ształtow ania się równo ległych władz powiatowych n a teren ie województwa w arszaw skiego. Nieoce nionym źródłem wiedzy w tym zakresie okazały się źródła archiw alne zgro m adzone w oddziałach Archiw um Państw owego m. st. Warszawy. Należy p rzy tym podkreślić, że trad y cje funkcjonow ania ad m in istra c ji lokalnej w powiecie ostrołęckim przedstaw ił Ja n u sz Gołota w monografii Ostrołęka
m iasto i pow iat w okresie m iędzyw ojennym , n ato m iast zagadnienie adm ini
stracji lokalnej w mieście po wojnie u k azał Jerzy Kijowski w m onografii
Dzieje Ostrołęki 1944-20006.
P o w o ły w a n ie o s tr o łę c k ic h w ła d z
S ta ro sta powiatowy był n a obszarze starostw a nie tylko szefem adm ini stracji ogólnej i samorządowej, lecz także przedstaw icielem rzą d u 7. Funkcję tę spraw ow ał n a mocy rozporządzenia z dnia 19 stycznia 1928 r. lub specjal nego zlecenia rząd u RP. Z racji pełnionego stanow iska zajmował się sp raw a m i z zak resu gospodarki i adm inistracji powiatowego zw iązku sam orządow e go, podpisując w im ieniu tegoż zw iązku pism a. Jak o przedstaw iciel rząd u m iał praw o i obowiązek reprezentow ania rzą d u na uroczystościach i w ystą p ieniach w przypadku, gdy wyższa instytucja nie w ysłała tam swojego dele
5 D z.U . RP z 1930 r., nr 55, poz. 464. A kt ten został przedrukow any w „W arszawskim D zien n ik u W ojewódzkim” (nr 1 z 2 styczn ia 1946 r.), poz. 2, 3 i 4 jako zarządzen ie Wojewody W arszaw skiego z dn ia 2 styczn ia 1946 r. o w ew nętrznej organizacji i trybie urzędow ania sta rostw pow iatow ych oraz instrukcji kancelaryjnych i podziale rzeczowym akt.
6 J. Gołota, O stro łęka m ia sto i p o w ia t w okresie m ię d zy w o je n n ym , O strołęka 2000, ss. 265; J. Kijowski, D zieje O strołęki 1 9 4 4 -2 0 0 0 , O strołęka 2002, ss. 675.
7 A rchiw um P aństw ow e m. st. W arszaw y (dalej: APW), W arszaw ska W ojewódzka Rada N arodow a 1 9 4 4 -1 9 5 0 , U rząd Wojewódzki W arszawski. Zjazdy starostów 1946; 1949, Protokół zjazdu starostów pow iatow ych w ojew ództw a w arszaw skiego, odbytego dnia 12 i 13 m aja 1946 r. w G ostyninie, załącznik: Stanow isko starostów jako przed staw icieli rządu, s. 1 3 -1 5 .
gata. Do kom petencji staro sty powiatowego jako szefa adm inistracji ogólnej należały spraw y dotyczące adm inistracji pow iatu, o ile nie były one za strze żone dla innych władz rządowych, naczelnych władz wojewódzkich, związ ków sam orządow ych gm innych, m iejskich i wiejskich. W zakresie spraw ow a n ia a d m in istra c ji ogólnej s ta ro s ta pow iatow y był: (1) odpow iedzialnym w ykonaw cą zleceń wojewody, (2) służbow ym zw ierzchnikiem odnośnych władz, urzędów i organów oraz przełożonym funkcjonariuszy tych organów, (3) organem zarządzającym , rozstrzygającym i staw iającym wnioski, (4) prze wodniczącym organów kolegialnych powołanych do w spółdziałania w dzia łach adm inistracji rządowej. N a mocy d ek retu PKWN z 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania sam orządu terytorialnego8 sta ro sta pow ia towy lub w jego zastępstw ie w icestarosta pełnił funkcję przewodniczącego w ydziału powiatowego.
Właściwie z ostrołęckich władz powiatowych sta ro sta został ustanow iony jako pierwszy. Podczas zebrania w Czerwinie w dniu 15 w rześnia 1944 r., w którym uczestniczył przedstaw iciel PKWN Antoni Bajkowski9, powołano
n a stanow isko staro sty dr. Józefa Psarskiego - znanego działacza niepodle głościowego, członka Arm ii Krajowej, zw ierzchnika ostrołęckiej służby zdro wia i delegata rząd u londyńskiego n a powiat ostrołęcki. W iceprzewodniczą cym został W ładysław P strągow ski, również żołnierz AK i działacz SL. Siedziba staro stw a m ieściła się n a plebanii w Czerwinie. K ancelaria ogólna była prow adzona przez H elenę R udnicką - zastępcę szefa Wojskowej Służby Kobiet w obwodzie ostrołęckim , także należącą do AK. Powołane zostały pierwsze trzy wydziały starostw a: rolny, aprow izacyjny i odbudowy. Począt kowo zasięg funkcjonowania ostrołęckich władz powiatowych obejmował gm i ny: Czerwin, Troszyn, Goworowo, Piski i część gm iny Rzekuń. Po złożeniu rezygnacji przez Józefa Psarskiego 21 stycznia 1945 r. n a stą p iła zm iana na stanow isku starosty. Powołano wówczas do pełnienia tej funkcji dotychczaso wego zastępcę staro sty - W ładysław a Pstrągowskiego. W icestarostą został n ato m iast Franciszek Ja strz ę b sk i10.
W ładze powiatowe przeniosły się do O strołęki w lutym 1945 r. Stanęły przed nim i przyziem ne zadania: przygotowanie pomieszczeń um ożliw iają cych no rm aln ą pracę, przeszkolenie pracowników czy zebranie odpowiednich m ateriałów . Św iadczą o tym informacje zaw arte w protokole z II posiedzenia
8 D z.U . RP z 1944 r., nr 14, poz. 74.
9 Tak u sta lił J. Kijow ski na podstaw ie dokum entów znajdujących się w teczce osobowej A ntoniego Bajkow skiego (In stytu t H istorii Ruchu Robotniczego), choć w ed łu g T adeusza Kru szew sk iego p rzed sta w icielem PKW N był J ó z ef Szew czyk, a w ed łu g dr. Józefa P sarsk iego - M ieczysław Dańko (oba ośw iad czenia w zbiorach J. Kijowskiego).
10 Wykaz pracowników starostw a powiatowego w Ostrołęce (stan na dzień 31 m aja 1947 r.) pośw iadcza, iż F ran ciszek Jastrzęb sk i rozpoczął pracę jako w icestarosta od 1 styczn ia 1945 r. Zob. APW, O ddział w P u łtu sk u , Starostw o pow iatow e w O strołęce 1 9 4 5 -1 9 5 0 , Spraw y osobowe urzędników i funkcjonariuszy niższych 1947 r., sygn. 1, s. 16.
PRN: „starosta, ja k i urzędnicy sam i porządkow ali lokal przeznaczony na biuro starostw a; zabezpieczono meble pozostawione po okup antach [...] drzwi i ram y okienne. W m iędzyczasie sta ro sta wyjeżdżał do P rus, gdzie otrzym ał dużą ilość p ap ieru biurowego i trzy m aszyny do p isan ia”11.
Starostw o zostało stosunkowo szybko zorganizowane. W czerwcu 1945 funkcjonowało 14 działów: ogólnoorganizacyjny, kan celaria ogólna, admini- stracyjnopraw ny, karnoadm inistracyjny, aprowizacyjny, przemysłowy, budże- towo-gospodarczy, odszkodowań wojennych, pracy i opieki społecznej, infor m acji i propagandy, zdrowia, w etery n arii i wojskowy oraz tzw. K om itet Przesiedleńczy. Z atrudnionych było tam z reguły 1-4 pracowników. A dm ini stracja niezespolona obejmowała ośw iatę (In sp ek to rat Szkolny), rolnictwo (Powiatowe Biuro Rolne) i drogownictwo (Powiatowy Z arząd Drogowy). Na czele In sp e k to ra tu Szkolnego sta n ą ł Paw eł Drozd (PPS), kierow nikiem B iu ra Rolnego został W incenty Błoński, n a to m ia st kierow nikiem Powiatowego Za rzą d u Drogowego - Karol Kozdęba.
W ładysław Pstrągow ski spraw ow ał funkcję staro sty do 15 października 1946 r. Po nim stanow isko to przejął Andrzej Chojnacki (SL), długoletni pracow nik samorządowy, początkowo pełniący jedynie obowiązki starosty, po czym w m aju 1947 r. otrzym ał form alną nom inację12. Gdy od 1 grudnia 1948 r. przeszedł do pracy w Biurze Projektów i Inwestycji w W arszawie, jego m iej sce zajął J a n Czapla, dotychczasowy sta ro sta powiatowy w Płońsku (SL). F ran ciszk a Jastrzębskiego n a stanow isku w icestarosty zastąpił Czesław Bia- łoszew ski13. Nominacja ta była zaskoczeniem dla niego, ja k też dla ostrołęckiej społeczności. Po przeniesieniu J a n a Czapli n a stanowisko starosty do Grójca w końcu 1949 r. funkcję starosty ostrołęckiego przejął Czesław Białoszewski i pełnił ją do czerwca 1950 r.14 J a k widać, władze rozpoczęły negatyw ną p ra k tykę obsadzania kluczowych stanow isk w powiecie poprzez „ludzi obcych”.
O b o w ią zk i i d z ia ła ln o ść s ta r o sty o ra z o r g a n iz a cja p ra c sta r o stw a
S ta ro sta m usiał co m iesiąc władzom wyższym przedkładać tzw. spraw oz danie sytuacyjne. Były one w ysyłane do wojewody w arszaw skiego, następnie do W ydziału Społeczno-Politycznego U rzędu Wojewódzkiego W arszawskiego.
11 APW, Urząd Wojewódzki W arszaw ski, W ydział Sam orządu 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Protokoły p osie dzeń Powiatowej R ady Narodowej i W ydziału Pow iatow ego w O strołęce 1945, sygn. 23, Protokół z II posiedzenia Powiatowej R ady Narodowej w O strołęce odbytego 13 m arca 1945 r., s. 2.
12 Wykaz pracowników starostw a pow iatow ego w O strołęce (sta n n a d zień 31 m aja 1947 r.) podaje, jakob y Andrzej Chojnacki pełnił obow iązki starosty ostrołęckiego już od 8 w rześn ia 1944 r. Zob. APW, O ddział w P ułtusk u , Starostw o pow iatow e w O strołęce 1 9 4 5 -1 9 5 0 , Spraw y osobowe urzędników i funkcjonariuszy niższych 1947 r., sygn. 1, s. 1 5 -1 6 .
Schem at tych spraw ozdań był najczęściej następujący: sytuacja ogólna i poli tyczna, s ta n bezpieczeństw a, sytuacja gospodarcza i finansow a, aprowizacja, akcja przesiedleńcza, spraw ozdanie poszczególnych referató w staro stw a, działalność p a rtii i organizacji społecznych, w spółpraca z sam orządam i, opie ka społeczna, działalność związków zawodowych, akcja siew na lub żniw na1 5. Objętość tych spraw ozdań była różna, np. Spraw ozdanie sytuacyjne staro sty pow iatu ostrołęckiego za m iesiąc lu ty 1948 r. z dnia 4 m arca 1948 r. składało się z tylko dwóch stro n i m .in. znalazły się ta m następujące informacje: „Partie organizowały wiece, zebrania, itp. [...] W ładze bezpieczeństw a likw i dują grasujące bandy”16.
S taro sta składał również roczne spraw ozdania n a plenum Powiatowej Rady Narodowej. Było to jak b y podsum ow anie rocznej działalności sta ro stw a. Przykładem tego może być spraw ozdanie z dnia 26 stycznia 1950 r.: „Rok 1949 - rok zwycięskiego zakończenia p lan u trzyletniego - przyniósł naszem u krajow i w zrost stopy życiowej szerokich m as pracujących. W zrost stopy życiowej m ożna również stw ierdzić w powiecie ostrołęckim. Jeżeli po rów na się przypływ pieniędzy przez placówki sektora uspołecznionego, to w ynika z tego niezbicie, że ludność pow iatu ostrołęckiego o wiele w iększą sumę pieniędzy otrzym ała za wytworzone przez siebie tow ary (zboże, żywiec, len, itp.) bądź za czynności usługowe (wywóz drew na, przewozy, itp.), niż w ydała n a kupno potrzebnych jej towarów, łącznie z wyrobam i monopolowy mi, bądź wpłaciła z ty tu łu podatków, dan in publicznych itd. D rugim ważnym osiągnięciem ro k u ubiegłego je s t dalszy w zrost sektora uspołecznionego, a zwłaszcza spółdzielczości. Należy zanotować przejęcie przez sektor uspołecz niony od sektora kapitalistycznego niektórych działów h and lu detalicznego i hurtowego”17. N astępnie starosta przedstaw iał sytuację w poszczególnych dzia
łach. Wśród nich znalazły się: ch arak tery styk a gospodarcza powiatu, obroty gm innych spółdzielni, k o n trak tacja, podatki skarbow e, roboty wykonane, działalność N adleśnictw a Państw owego O strołęka, ogólne dane o działalności adm inistracji publicznej w powiecie O strołęka, Obwodowy U rząd Pocztowo- Telekomunikacyjny, ogólne dane o pracy staro stw a powiatowego, spraw ozda nia z działalności poszczególnych referatów starostw a.
Starostow ie powiatów województwa warszaw skiego m ieli obowiązek brać udział w n a ra d a c h starostów organizow anych przez wojewodę w arszaw skie
14 Ibidem , s. 5.
15 APW, U rząd Wojewódzki W arszaw ski, W ydział Społeczno-Polityczny 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Spra w ozdan ia sytuacyjne Starostw a Pow iatow ego w O strołęce 1946 r., sygn. 158, Spraw ozdanie sytuacyjne za m iesiąc październik 1946 r. z 5 XI 1946, s. 1 2 -1 4 .
16 APW, O ddział w P ułtusku, Pow iatow a R ada Narodow a i W ydział Pow iatow y w O strołę ce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Protokoły z posiedzeń gm innych rad narodow ych pow. ostrołęckiego, sygn. 6, s. 1 2 0 -1 2 1 .
17 APW, O ddział w P ułtusku, Pow iatow a R ada Narodow a i W ydział Pow iatow y w O strołę ce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Protokoły z posiedzeń PR N w O strołęce 1950 r., sygn. 8a, s. 24.
go przeciętnie raz, później dwa razy do roku. I ta k np. pism em Wojewódzkiego U rzędu W arszawskiego z dnia 18 m arca 1947 r. zawiadomiono, iż w dniach 2 8-29 m arca 1947 r. odbędzie się w G ostyninie zjazd starostów powiatowych województwa w arszaw skiego18. Starostow ie m ieli przedstaw ić tam spraw oz d an ia w formie ustnej i pisem nej. Polecono im wówczas „powołując się na okólnik N r 3 z dnia 24 stycznia 1946 r. L. O. Org. I-6b/1/46, aby spraw ozda n ia pisem ne zaw ierały następujące dane:
1) obejmowały okres od ostatniego zjazdu,
2) ilustrow ały s ta n bezpieczeństw a w powiecie, podając przyczyny jego zmian,
3) ilustrow ały sytuację polityczną i jej przejawy, 4) ilustrow ały ogólną:
- sytuację gospodarczą,
- odbudowę życia gospodarczego wsi i m iast, podając przyczyny ich nie dom agania,
5) ilustrow ały ch arakterystyczne przejaw y życia społecznego, 6) ujmowały ak tu aln e zagadnienia samorządowe,
7) ilustrow ały s ta n dróg - gospodarkę drogową i prace prowadzone n a dro gach:
- państwowych, - powiatowych,
8) ilustrow ały akcje szczególne, jak ie m iały lub m ają miejsce i zaw ierały ich ocenę,
9) zawierały uwagi co do współpracy z władzam i i urzędam i niezespolonymi, 10) podawały spraw y i zagadnienia, w których Ob. Starostow ie zw racali się
do U rzędu Wojewódzkiego, a które albo nie zostały jeszcze rozstrzygnię te, albo też których załatw ienie nie objęło całokształtu spraw y i z tego powodu budzą one dalsze wątpliwości,
11) podaw ały niedom agania w stan ie organizacyjnym i działalności starostw powiatowych i jego przyczyny,
12) zaw ierały uzasadnione i ak tu aln e wnioski.
Spraw ozdania te w inny być opracow ane w krótkiej i treściw ej formie. Składane n a dotychczasowych zjazdach przez ob. Starostów spraw ozdania u stn e nie ilustrow ały najczęściej sytuacji powiatu, pom ijały lub zbyt ogólni kowo naśw ietlały ujaw niające się n a terenie pow iatu zagadnienia ak tu aln e i nie zaw ierały konkretnych wniosków. Spraw ozdania te (ustne) w inny być
18 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodowa i Wydział Pow iatowy w Ostrołęce 1944-1 9 5 0 , Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, L.O. Org. I-6b-1/47, s. 95; zob. też APW, W arszaw ska W ojewódzka R ada Narodow a 1 9 4 4 -1 9 5 0 , U rząd Wojewódzki W arszaw ski. Zjazdy Starostów 1946; 1949, sygn. 65, Protokół zjazdu starostów pow iatowych województwa w arszaw skiego, odbytego w dniu 12 i 13 m aja 1946 r. w G ostyninie, s. 2 -1 2 .
ta k ujęte i przem yślane, aby daw ały ogólny obraz pow iatu, przedstaw iały idący w różnych k ierun k ach (w zależności od s tru k tu ry powiatu) rozwój życia w powiecie, daw ały analizę i ocenę tego rozwoju tak , aby z powyższych elem entów pow stał w yraźny obraz tendencji rozwojowych w danym powiecie [...]. Proszę Ob. Starostów Powiatowych, aby kierując się podanym i wyżej wytycznymi, opracowali dokładne ta k pisem ne jako też u stn e sprawozda- nie”19. Podpisał wojewoda Jó zef G arncarczyk.
Z kolei w dniach 2 6-28 w rześnia odbył się wspólny zjazd w Gostyninie przewodniczących powiatowych rad narodow ych oraz starostów. O porządku dziennym tegoż spotkania informowało pismo U rzędu Wojewódzkiego W ar szawskiego z dnia 13 w rześnia 1947 r. (zob. aneks n r 7)20. Był on następujący:
1. Zagajenie zjazdu przez ob. Wojewodę.
2. Przem ów ienie ob. Przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej. 3. Przem ów ienie przedstaw iciela władz naczelnych.
4. Referat: Zagadnienie istoty sam orządu i stosunek wzajem ny R ad N aro dowych i adm inistracji państwowej.
5. Spraw ozdania i wypowiedzi Przewodniczących Powiatowych R ad N aro dowych i Starostów Powiatowych.
6. Referat: Spraw y szkolnictwa.
7. Referat: Spraw a w alki ze spekulacją. 8. Komunikaty.
9. Dyskusja.
10. Zam knięcie zjazdu21.
S ta ro sta ostrołęcki złożył wówczas spraw ozdanie za okres od 1 m aja do 1 p aździernika 1947 r., dostosowując się do wymogów form alnych co do zawar-tości22 .
Przynajm niej raz w m iesiącu w lokalu S tarostw a Powiatowego w O stro łęce odbywały się zeb ra n ia naczelników władz i urzędów państw ow ych I instancji. Były one zwoływane przez staro stę, zaczynały się zazwyczaj ok. godz. 1000 i trw ały do 1300- 1 4 00. Porządek obrad skład ał się najczęściej z (1) zagajenia, (2) re fe ra tu staro sty powiatowego n a tem a t stosunków poli tycznych, społecznych i gospodarczych oraz wytycznych rząd u w dziedzinie
19 Ibidem , s. 95-95v.
20 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodow a i Wydział Pow iatow y w Ostrołęce 1944-1950, Organizacja i tryb urzędow ania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, L. O. Org. I 6b-5/47, s. 58.
21 Ibidem , s. 59.
22 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodow a i Wydział Pow iatow y w Ostrołęce 1944-1950, Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn . 3, S p raw ozd an ie S ta r o sty p o w ia tu ostrołęck iego n a Zjazd S ta ro stó w P ow iatow ych w dniach 2 6 -2 8 w rześn ia 1947 r. za okres od 1 m aja 1947 r. do 1 października 1947 r., s. 6 0 -6 2 ; Por. też, Spraw ozdanie S tarosty Pow iatow ego M ław skiego, s. 71 oraz Spraw ozdanie Starosty Pow iatow ego O strow skiego, s. 7 1 v -7 2 .
najw ażniejszych zagadnień, (3) spraw ozdania kierowników urzędów o sy tu acji ogólnej, (4) dyskusji, które były często dość żywe i stanow iły istotny elem ent spotkań. W edług protokołu z dnia 30 listopada 1946 r. w zebraniu uczestniczyli:
„Przewodniczący zebrania - S ta ro sta Powiatowy ob. Andrzej Chjnacki, protokołuje ob. T. K ruszew ski, spośród zaproszonych Kierowników Władz i Urzędów na zebraniu obecni byli:
1) K ierow nik Sądu Grodzkiego, ob. Faltynowicz Jan ,
2) K om endant Rejonowej Komendy U zupełnień, ob. por. Sokalski, 3) K ierow nik Powiatowego U rzędu Publicznego, ob. Koc,
4) N aczelnik U rzędu Skarbowego, ob. Doliński,
5) N adleśniczy N adleśnictw a Ostrołęka, ob. Iglikowski, 6) N adleśniczy N adleśnictw a Morgowniki,
7) N adleśniczy N adleśnictw a Lipniki, 8) Zawiadowca stacji O strołęka,
9) N aczelnik U rzędu Powiatowego w Ostrołęce, ob. Paw lak,
10) Kierow nik Powiatowego U rzędu Repatriacyjnego, ob. Krzyśpiak, 11) Zastępca Przewodniczącego Powiatowej Rady Narodowej, ob. Gołyński, 12) Kierownik B iura Obwodowego U rzędu Likwidacyjnego, ob. Gawrychowski, 13) K ontroler Akcyz i Monopolów Państw ow ych”23.
Po dyskusji sta ro sta podsum ow ał wyniki zebrania i stw ierdził, że „jest ono poważnym krokiem n a drodze do usp raw n ienia pracy organów władzy państw owej w tutejszym powiecie i przyrzekł poparcie ze strony S tarostw a przy rozw iązyw aniu nastręczających się urzędom trudności w ich działalno ści w zakresie możliwości lokalnych, ja k i interw eniow anie w razie potrzeby u władz nadrzędnych”24.
Starostw o organizowało również comiesięczne odpraw y wójtów i se k re ta rzy gm innych oraz nadzwyczajne zebrania i konferencje, w razie zajścia takiej potrzeby - z udziałem zaproszonych osób. M inisterstw o A dm inistracji Publicznej zarządziło zresztą pism em z dnia 3 listopada 1947 r. (l. dz. Insp. 1175/47)25 nadsyłanie k w artaln y ch wykazów periodycznych konferencji, od praw, zjazdów kierow ników w ładz niezespolonych, wójtów, burm istrzó w
23 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodowa i Wydział Pow iatowy w Ostrołęce 1944-1 9 5 0 , Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, Protokół zebrania naczelników w ładz i urzędów państw ow ych I instancji, odbytego w dn iu 30 listopad a 1946 r., s. 53. N ieobecni uspraw iedliw ieni: Inspektor Szkolny, ob. Nowicki, N ad leśn iczy N ad leśn ictw a M yszyniec. N ieobecni bez uspraw iedliw ienia: Kom isarz Ziem ski, ob. M ierzejew ski, K ierownik P aństw ow ego U rzędu Inform acji i Propagandy.
24 Ibidem , s. 54v.
25 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodowa i Wydział Pow iatowy w Ostrołęce 1944-1 9 5 0 , Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, Urząd Wojewódzki W arszawski do Starostów Pow iatow ych dnia 16 października 1947 r., nr O J-0-7/47, l.dz. O.O. 3/4/47, s. 51.
i sek retarzy gmin, zwoływanych przez starostów powiatowych z podaniem daty odprawy, zjazdu, względnie konferencji i c h a ra k te ru lub ich celu26.
Pod względem organizacyjnym w starostw ie zostały utworzone działy z podziałem n a referaty. W staro stw ach powiatowych województwa w arszaw skiego w 1946 r. podział te n wyglądał następująco27:
I. R eferat Ogólny.
II. R eferat Budżetowo-Gospodarczy. III. R eferat Społeczno-Polityczny.
IV. R eferat Adm inistracyjno-Praw ny. V. R eferat Wodno-Prawny.
VI. R eferat Karno-Administracyjny. VII. R eferat Przemysłowy.
VIII. R eferat Aprowizacji i H andlu. IX. R eferat Świadczeń Rzeczowych.
X. R eferat Wojskowy.
XI. R eferat Opieki Społecznej. XII. R eferat Zdrowia.
XIII. R eferat W eterynaryjny. XIV. R eferat Odbudowy.
XV. R eferat Pomiarów. XVI. R eferat K ultury i Sztuki. XVII. R eferat Inwalidzki.
XVIII. R eferat Odszkodowań Wojennych.
Pism em Wojewody W arszawskiego z dnia 23 gru d n ia 1946 r. starostom powiatowym przekazano zm iany s ta tu tu organizacyjnego starostw , podziału rzeczowego ak t i in struk cji kancelaryjnych28. W zw iązku z tym R eferat Spo łeczno-Polityczny staro stw a ostrołęckiego obejmował odtąd sprawy:
I. Polityczne:
1) zbierania m ateriałów inform acyjnych oraz opracow ywania spraw ozdań i wniosków z dziedziny życia politycznego, gospodarczego i społecznego na obszarze powiatu, w szczególności w zakresie:
a) życia legalnych stronnictw i stow arzyszeń politycznych, działalności politycznej, gospodarczej i społecznej wybitniejszych działaczy oraz pro w adzenie ich ewidencji,
b) działalności organizacji nielegalnych i organizacji antypaństw ow ych,
26 Zob. A n ek s nr 6, Wykaz odpraw, konferencji i zebrań za III kw artał 1947 r.
27 Zarządzenie Wojewody W arszaw skiego z dnia 2 styczn ia 1946 r. o w ew nętrznej organi zacji i trybie urzędow ania starostów pow iatow ych oraz instrukcji kancelaryjnych i podziale rzeczowym akt, „W arszawski D ziennik W ojewódzki” 1946, nr 1, poz. 2, 3 i 4.
28 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodow a i Wydział Pow iatow y w Ostrołęce 1944-1950, Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, L. O. Org. II-3-7/46, s. 15-23.
2) zagadnień adm inistracyjnych, k u ltu raln y ch i gospodarczych o znaczeniu politycznym n a obszarze powiatu,
3) spraw em igracji i rem igracji z p u n k tu w idzenia politycznego, 4) zebrań, wieców i zjazdów o ch arak terze politycznym,
5) interpelacji poselskie, 6) opinii personalnych,
7) opracow ania m ateriałów statystycznych. II. Bezpieczeństw a publicznego:
1) w spółpracy z Powiatowym U rzędem Bezpieczeństw a Publicznego, 2) spraw bezpieczeństw a państw a:
a) asystencji wojskowych,
b) ochrony obiektów państw owych, środków kom unikacji i łączności, c) szpiegostwa, dywersji i sabotażu,
3) zagadnień bezpieczeństw a w ynikających z sytuacji gospodarczej, związ ków zawodowych, bezrobocia i strajków, klęsk żywiołowych itp.,
4) s ta n u wojennego,
5) sta n u wyjątkowego i sądów doraźnych,
6) bezpieczeństw a akcji wyborczych do ciał ustaw odaw czych i sam orządu, 7) przestępczości krym inalnej i inwigilacji,
8) m ateriałów i wniosków dotyczących sta n u organizacyjnego Milicji Obywa telskiej pod względem rzeczowym i personalnym , dyslokacji oraz środków łączności z p u n k tu w idzenia potrzeb i bezpieczeństw a, skarg, zażaleń, odpraw kom endantów MO.
III. Adm inistracyjno-Społeczne: 1) rejestracji związków i stow arzyszeń, 2) potrzeb socjalnych,
3) związków zawodowych,
4) prasy, wydaw nictw i debitu pocztowego,
5) zebrań, wieców i zgrom adzeń o ch arak terze społecznym i zawodowym, 6) w spółpracy z U rzędem Inform acji i P ropagandy oraz B iurem Prasowym. IV. Społeczno-Narodowościowe:
1) cudzoziemców, w szczególności dotyczące wjazdu, pobytu, wyjazdu, azylu i osiedlenia się,
2) osób o nieustalonej przynależności państwowej, 3) paszportów i przep u stek zagranicznych,
4) m niejszości narodowych (Żydów i innych narodowości). R eferat A dm inistracyjno-Praw ny obejmował sprawy: I. Ogólnoprawne:
1) spraw budow lanych i san itarn y ch z p u n k tu w idzenia adm inistracyjno- praw nego,
3) opinii praw nych,
4) opinii w spraw ach koncesji alkoholowych, 5) darow izn i fundacji.
II. O byw atelstw a i sta n u cywilnego:
1) obyw atelstw a (poświadczenia, uzn an ia, n ad an ia, utraty, pozbawienia, od zyskania, zwolnienia),
2) rehabilitacji,
3) przynależności gm innej, 4) spisów ludności,
5) ewidencji i kontroli ru ch u ludności (m eldunki, rejestry, księgi m eldunko we, itp.),
6) aktów sta n u cywilnego,
7) nadaw anie nazw isk dzieciom nieznanych rodziców, 8) zm iany nazwisk.
III. P orządku publicznego: 1) dowodów osobistych,
2) przepisów porządkowych z dziedziny policji kom unikacyjnej (drogowej, kolejowej, autobusow ej, lotniczej, wodnej, portowej, itp.),
3) nadzoru organów MO n a d w ykonaniem przepisów porządkowych z dzie dziny policji budowlanej, ogólnej, zarządzeń odnośnie porządku w do mach, lokalach, zabudow aniach, obejściach, ulicach itp.,
4) łowieckie (obwody, spółki łowieckie, ochrona zwierzyny), 5) kw est i zbiórek,
6) straży leśnych, polowych i łowieckich,
7) nadzoru n ad lokalam i rozrywkowymi, szkołam i tańców, 8) zabaw, festynów, widowisk, filmów, odczytów,
9) b iu r detektywów, próśb i podań oraz zgłoszeń,
10) ochrony m oralności publicznej, zwalczania h a n d lu kobietam i i dziećmi oraz pornografii,
11) świadectw: m oralności, niekaralności, o stanie m ajątkow ym i wspólności m ałżeńskiej,
12) zw alczania włóczęgostwa i żebractw a, 13) poszukiw ania osób w k raju i za granicą, 14) godzin policyjnych,
15) Wiejskiej Służby Porządkowej, 16) podwód,
17) niepraw nych rekwizycji. IV. Wyznaniowe:
1) wyznań: rzymskokatolickiego, ewangelickiego, prawosławnego, mojżeszowego, 2) sekt,
3) bezwyznaniowych, 4) zm iany wyznań,
5) cmentarzy. V. Samorządowe:
1) wyborów do organów sam orządu powiatowego, gminnego, wójtów i sołtysów, 2) nadzoru n a d sam orządem co do poruczonego zak resu działania,
3) powiatowych organów kolegialnych,
4) ewidencji składów osobowych organów kom unalnych, 5) szkolne,
6) zjazdów, konferencji burm istrzów , wójtów, sołtysów i sek retarzy gm in nych,
7) n adzoru n ad działalnością komisji m ieszkaniowych, 8) kw aterunków .
VI. Przesiedleńcze:
1) w spółpracy z Powiatowym U rzędem R epatriacyjnym i polityki przesie dleńczej,
2) ewidencji ludności bezdomnej, m ałorolnej i gospodarstw karłow atych, 3) akcji uśw iadam iającej i propagandy,
4) pomocy dla ludności przesiedlającej się, 5) staty sty k i i spraw ozdań.
R eferat W odno-Prawny obejmował sprawy: 1) związków wałowych,
2) spółek wodnych i m elioracyjnych, 3) upraw nień wodnych,
4) rowów odpływowych, 5) przewozów rzecznych, 6) plantacji wikliny, 7) rybołówstwa.
R eferat K arno-A dm inistracyjny m iał w swym zakresie sprawy: 1) orzecznictwa karnoadm inistracyjnego,
2) doraźnych nakazów karnych, ich ewidencji i kontroli, 3) egzekucji k a r adm inistracyjnych,
4) w ięziennictw a adm inistracyjnego, 5) staty sty k i wykroczeń adm inistracyjnych, 6) wykroczeń popełnianych w innych powiatach. R eferat Przem ysłowy obejmował sprawy:
1) organizacji i kierow nictw a życia przemysłowego n a terenie powiatu, 2) potw ierdzenia zgłoszeń przem ysłu wolnego,
3) zatw ierdzenia projektów zakładów przemysłowych,
4) rejestracji przem ysłu rzem ieślniczego i koncesjonowanego, 5) zezwoleń n a przem ysł okrężny,
7) organizacji rzem ieślniczych,
8) korporacji przem ysłowych i związków korporacji, 9) n a u k i w rzem iośle i przemyśle,
10) staty sty k i przemysłowej, 11) przedsiębiorstw przewozowych, 12) ta ry f m aksym alnych i cenników,
13) nadzoru nad zbiornikam i pod ciśnieniem.
W śród zagadnień z zak resu R eferatu Wojskowego znalazły się: 1) spraw y dotyczące poboru do wojska, a w szczególności:
a) rejestracji 17-letnich i rejestrów poborowych oraz list poborowych, b) organizacji i przeprow adzenia poboru,
c) poszukiw ania uchylających się od poboru lub w cielania oraz dezerte rów,
d) powołania do zasadniczej służby wojskowej,
e) zwolnienia od obowiązku służby wojskowej i odroczeń służby wojskowej oraz ulg;
2) ewidencji i adm inistracji rezerwistów, a w szczególności: a) m eldunków wojskowych,
b) powołania rezerw istów n a ćwiczenia, c) zebrań kontrolnych;
3) zasiłków dla osób odbywających służbę wojskową,
4) opieki n a rodzinam i osób powołanych do służby wojskowej, 5) kw aterunków wojskowych,
6) św iadczenia n a rzecz wojska w czasie pokoju - środki przewozowe,
7) ewidencji zw ierząt pociągowych i wozów z uprzężą oraz ewidencji pojaz dów m echanicznych i rowerów, a w szczególności sprawy:
a) zw iązane ze spisem i przeglądem zw ierząt pociągowych oraz wozów i uprzęży,
b) ewidencji dowodów tożsam ości koni,
c) ewidencji pojazdów m echanicznych i rowerów; 8) rejestracji i ewidencji gołębi pocztowych,
9) wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (Powiatowe Rady WF i PW),
10) mobilizacyjne w edług specjalnych instrukcji. R eferat Zdrowia obejmował sprawy:
1) budżetowo-gospodarcze, 2) ewidencji służby zdrowia,
3) ośrodków zdrowia i m edycyny zapobiegawczej, 4) szpitalnictw a,
6) nadzór n ad stan em sa n ita rn y m m iast i wsi, nad w ytw órniam i i m iejscam i sprzedaży, arty k u łam i spożywczymi, zakładam i pracy, stan em san itarn y m cmentarzy, grzebaniem zm arłych, ekshum acji i przewozem zwłok, lokala mi publicznymi,
7) sanitarno-obyczajowe,
8) św iadectw lekarskich, opinii i fachowych orzeczeń lekarskich, komisji em erytalnych i sanitarnych,
9) spraw y farm aceutyczne.
Zm iany w zakresie organizacji p rac starostw a od 1947 r.
Pew ne zm iany w dziedzinie organizacji i p rac starostw a przyniósł dekret z 23 m arca 1947 r. o zm ianie organizacji i zakresie działania naczelnych władz adm inistracyjnych29. N a mocy okólnika M inistra Przem ysłu i H andlu z 27 czerwca 1947 r., który był pism em wykonawczym do dekretu, do woje wódzkich wydziałów przem ysłowych włączono spraw y adm inistracji handlo wej, obrotu ziemiopłodami, produktam i zwierzęcymi i arty k u łam i przem ysło wymi30. Okólnikiem Wojewody W arszawskiego z dnia 29 lipca 1947 r., który rów nież był a k te m wykonaw czym do wyżej w ym ienionego d e k re tu , we w szystkich starostw ach powiatowych województwa warszaw skiego wydzielo no z re fe ra tu aprowizacji i h a n d lu podreferat h a n d lu i przydzielono go do referatów przemysłowych. W zw iązku z tym referaty aprowizacji i h a n d lu otrzym ały nazwę referatów aprowizacji, a referaty przemysłowe - referatów przem ysłu i h a n d lu 31.
Zakres działania i szczegółowy podział czynności w referatach rolnictw a i reform rolnych w staro stw ach powiatowych województwa warszaw skiego został wprowadzony n a mocy zarządzenia Wojewody W arszawskiego z dnia 26 m arca 1947 r.32 D ziałania tych referatów dotyczyły odtąd spraw opieki państw owej n a d rolnictw em i przeprow adzenia reform y rolnej, a w szczegól ności były to spraw y zw iązane z przebudow ą u stro ju rolnego, spraw ozdaw czości i staty sty k i z zak resu przebudow y u stro ju rolnego, nieruchom ości ziem skich wchodzących w skład F u n d u szu Ziemi, gospodarstw poniem ieckich i opuszczonych, dzierżaw drobnych gospodarstw, pomocy kredytowej, przygo tow ania m ateriałów do rozrachunków z nabyw cam i działek i inw entarzy,
29 D z.U . z 1947 r., nr 31, poz. 130.
30 APW, O ddział w P u łtu sk u , Pow iatow a R ada Narodow a i W ydział P ow iatow y w O strołę ce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , O kólniki i zarządzen ia w ew n ętrzn e 1947 r., sygn. 2, O kólnik M in isterstw a P rzem ysłu i H and lu nr 18 z dn ia 23 czerw ca 1947 r. w spraw ie organizacji W ydziałów Przem y słow ych U rzędów Wojewódzkich, s. 102.
31 Ibidem , O kólnik Wojewody W arszaw skiego nr 12 z dnia 29 lipca 1947 r. do Starostów Pow iatow ych wojew ództw a w arszaw skiego, L.O. Org. II. 2/8/47, s. 112.
32 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodowa i Wydział Pow iatowy w Ostrołęce 1944-1 9 5 0 , Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, s. 12-12v.
powiatowej komisji ziemskiej, spraw sądowych i hipotecznych, z przygotowa n iem ro ln ictw a do potrzeb obrony p a ń stw a , produkcji rolnej i in n e 33. W parag rafie 3 wyliczono kategorie spraw należących do referatów rolnictw a i reform rolnych:
1) przygotowanie rolnictw a do potrzeb obrony P ań stw a, sta ty sty k a rolna, płace i bezpieczeństwo pracy w rolnictw ie, hand el rolniczy,
2) w spółpraca z organizacjam i rolniczymi, spółdzielczymi i oświatowymi, 3) przysposobienie rolnicze młodzieży wiejskiej,
4) pomoc w zw iązku z klęskam i żywiołowymi, 5) spraw y dotyczące produkcji rolnej i zwierzęcej, 6) spraw y dotyczące rybactw a i łowiectwa,
7) przem ysł oparty n a produkcji roślinnej i zwierzęcej, 8) spraw y parcelacji i osadnictwa,
9) spraw y gospodarstw poniem ieckich i opuszczonych,
10) uw łaszczenia drobnych dzierżawców i nabywców z parcelacji, 11) spraw y scaleniowe,
12) spraw y zniesienia służebności i podziału wspólnot,
13) klasyfikacja i szacunek gruntów w związku z przebudową ustroju rolnego, 14) powiatowe kom isje ziemskie,
15) regulacja hipotek,
16) pomoc kredytow a rolnikom,
17) rachunkow ość F u n d uszu Ziemi i innych funduszów, 18) ściąganie należności z ty tu łu przebudow y u stro ju rolnego, 19) spraw y nabywców parcel,
20) spraw y dzierżaw,
21) spraw y melioracji rolnych w zw iązku z przebudow ą u stro ju rolnego, 22) spraw y umów dzierżaw nych przy przejściowej adm inistracji,
23) spraw ozdania i sta ty sty k a 34.
N iektóre referaty były tworzone dla kilku powiatów łącznie. Przykładem tego było um iejscowienie siedziby R eferatu K ultu ry i S ztuki w Przasnyszu dla rejonów: Przasnysz, Maków i O strołęka, n a co zresztą narzek ał sta ro sta ostrołęcki: „Szwankuje działalność R eferatu K ultu ry i Sztuki, z powodu ob sługiw ania tego re fe ra tu przez referen ta urzędującego w P rzasnyszu, a który do dnia dzisiejszego do tutejszego staro stw a się nie zgłosił”35. Nowo utw orzo ny R eferat Sam orządowy dla pow iatu ostrołęckiego również m iał swoją sie
33 Ibidem, § 2, s. 12. 34 Ibidem , § 3, s. 12v.
35 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodow a i Wydział Pow iatow y w Ostrołęce 1944-1950, Organizacja i tryb urzędow ania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, Sprawozdanie Starosty Pow iatu O strołęckiego na Zjazd Starostów Pow iatowych w G osty ninie w dn iach 2 6 -2 8 w rześn ia 1947 r. za okres od 1 m aja 1947 r. do 1 p aździernika 1947 r., s. 62.
dzibę przy Starostw ie Powiatowym w Przasnyszu. W g ru d n iu 1947 r. zostały zniesione w starostw ach powiatowych woj. warszaw skiego referaty odszkodo w ań wojennych3 6.
W 1948 r. n astą p iły dalsze zm iany w w ew nętrznej organizacji starostw powiatowych. O statecznie w spraw ozdaniu za rok 1949 sta ro sta ostrołęcki stw ierdzał o podziale b iu r staro stw a n a 19 referatów i oddziałów, mianowicie: „Referat Ogólny, Budżetowo-Gospodarczy, Społeczno-Polityczny, A d m inistra cyjny, Wodno-Prawny, Karno-A dm inistracyjny, Wojskowy, Przem ysłu, H a n dlu, Opieki Społecznej, Zdrowia, W eterynarii, Pomiarów, K ultury i Sztuki, Ośw iaty Rolniczej, Dział Rolnictwa i Reform Rolnych, Dział Sam orządu, Refe r a t Budownictwa, Referat Ruchu i Dróg. W roku 1948 skasow any został Refe r a t Aprowizacji. Z akcji likwidacyjnej referat te n uzyskał absolutorium ”3 7.
M in ister A dm inistracji Publicznej okólnikiem n r 13 z dnia 12 lutego 1947 r. (l. dz. III. S. O. 815/47) zarządził zespolenie b iu r wydziałów powiato wych ze staro stw am i powiatowymi3 8, w zw iązku z czym Wojewoda W arszaw
ski postanow ił m .in. przenieść spraw y sam orządow e zak resu poruczonego do nowo utworzonego w staro stw ach powiatowych D ziału Samorządowego, ja k też wprowadzić oddzielną kontrolę pism ta m wpływających. Ponadto stw ier dzał, iż należy: „1. Zwiększyć w razie potrzeby z posiadanych sił pomocni czych staro stw powiatowych personel kancelaryjny, 2. Utworzyć przy kance larii staro stw halę m aszyn - przeznaczając odpowiednią ilość m aszynistek do przepisyw ania pism D ziału Samorządowego. Bezpośredni nadzór nad pracą spraw uje kierow nik kancelarii, podlegający referentow i ogólnemu, 3. Zlikwi dować m aszynistki przy poszczególnych referatach , z w yjątkiem referatów: aprowizacji, odbudowy i ew entualnie zdrowia, o ile zachodzi isto tn a potrzeba pozostaw ienia m aszynistki w tym że referacie”3 9.
Liczba osób zatrudnionych w poszczególnych referatach S taro stw a Po wiatowego w Ostrołęce była różna4 0. W spraw ozdaniu przygotowanym na zjazd w Gostyninie w dniach 2 6-28 w rześnia 1947 r. sta ro sta ostrołęcki, mówiąc o niedom aganiach w działalności staro stw a oraz jego przyczynach,
36 Ibidem , Pism o U rzędu W ojewódzkiego W arszaw skiego W ydziału Ogólnego z 17 grudnia 1947 r. do Starostów Pow iatow ych, nr O. Org. II 3/9/47, s. 3.
37 APW, O ddział w P u łtu sk u , Pow iatow a R ada Narodow a i W ydział Pow iatow y w O strołę ce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Protokoły z posiedzeń Powiatowej R ady Narodowej w O strołęce 1950 r., sygn. 8a, Spraw ozdanie S tarosty Pow iatow ego za rok 1949, złożone n a rozszerzonym plenu m Powiatowej Rady Narodowej w O strołęce w dn iu 26 stycznia 1950 r., s. 2 9 -3 0 .
38 „W arszawski D zien n ik W ojewódzki” 1947, nr 1, s. 5.
39 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodowa i Wydział Pow iatowy w Ostrołęce 1944-1 9 5 0 , Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, Pism o U rzędu Wojewody W arszaw skiego do Starostów Pow iatow ych z dn ia 22 marca 1947 r. l. dz. nr O. Org. II-2/4-/47, s. 8-8v.
40 APW, O ddział w P u łtusk u , Starostw o Pow iatow e w O strołęce 1 9 4 5 -1 9 5 0 , Spraw y oso bowe urzędników i funkcjonariuszy niższych 1947 r., sygn. 1, Wykaz pracowników Starostw a Pow iatow ego w O strołęce w ed łu g sta n u na dzień 31 m aja 1947 r., s. 15-16; Ł ącznie podane były 54 osoby.
stw ierdzał: „1. B rak obsady R eferatu Społeczno-Politycznego z uw agi na odejście w m iesiącu p aździerniku urzędniczki prowadzącej te n referat, 2. Re ferat Pom iarów nie przejaw ia praw ie żadnej działalności - przyczyna leży w tym, że znajduje się w Sokołowie, do O strołęki nie przyjeżdża w wyznaczo nych term inach. Powoduje to grom adzenie się poczty i nadsyłanie z U rzędu Wojewódzkiego W arszawskiego ponagleń [...]. Przyczyną tych niedom agań jest brak fachowego personelu biurowego, ja k również odpowiednich kandyda
tów n a urzędników ”4 1. Ponadto, ja k podkreślił: „Personel S tarostw a - w ięk szość to uczniowie gimnazjum wieczorowego, m ateriał surowy, po odbyciu p rak tyki odpływa. N a etacie M inisterstw a Administracji Publicznej - 16 osób”4 2. Najprawdopodobniej z brakiem odpowiednio wykwalifikowanych urzędników borykał się w tym czasie nie tylko powiat ostrołęcki, stą d okólnik M inistra A dm inistracji Publicznej z 12 m arca 1947 r., według którego stosunek urzęd ników do in teresan tó w należy b rać pod uwagę przy aw ansach, a urzędnicy powinni stosować ja k najw iększe u łatw ien ia4 3.
Wydaje się, że w spółpraca staro stw a z urzędam i i w ładzam i niezespolo- nym i uk ład ała się w lata ch 1944-1950 w powiecie ostrołęckim raczej dobrze. Świadczy o tym wiele ad notacji sta ro sty przy różnych okazjach, m .in.: „W spółpraca S tarostw a z innym i urzędam i u k ład a się dobrze. O wszelkich zarządzeniach władz, m ających ogólne znaczenie, Starostw o je s t pow iada m iane przez urzędy. W spółpraca organów bezpieczeństw a i MO ze S taro stw em - dobra. Lepsza je s t naw et w spółpraca z organam i bezpieczeństw a niż z MO. Pew ne niedociągnięcia ze strony organów MO są usuw ane w drodze porozum ienia się m iędzy S tarostw em a MO. K om enda Pow iatowa MO z a p ra sza S taro stę n a odpraw y K om endantów posterunków MO”4 4. S ta ro sta ostro łęcki najprawdopodobniej słusznie zauw ażał, iż n a stą p ił pew ien przerost or ganizacji społecznych, na czele których m usiał stanąć: „Narzuca się Staroście różne sprawy, może naw et bardzo ważne, ale niemożliwe na razie do wyko n ania, za które Starostow ie są odpowiedzialni”4 5.
41 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodow a i Wydział Pow iatow y w Ostrołęce 1944-1950, Organizacja i tryb urzędowania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn . 3, S p raw ozd anie S ta r o sty P o w ia tu O strołęck iego n a Zjazd sta ro stó w p ow iatow ych w dniach 2 6 -2 8 w rześn ia 1947 r. za okres od 1 m aja 1947 r. do 1 października 1947 r., s. 62.
42 Ibidem , Protokół ze Zjazdu starostów pow iatow ych wojew ództw a w arszaw skiego, odby tego w dn iu 2 7 -2 8 k w ietn ia 1947 r. w G ostyninie, s. 71v.
43 Ibidem , Okólnik nr 2 M in istra A dm inistracji Publicznej z 12 m arca 1947 r. do w ojewo dów, prezydentów m. st. W arszawy i Łodzi, starostów oraz prezydentów m ia st stanow iących pow iaty m iejskie, s. 9-9v. O kólnik ten przesłał ostrołęcki starosta pow iatow y do zarządów w szystkich gm in 7 k w ie tn ia 1947 r. do w iadom ości i ścisłego przestrzegan ia - ibidem , s. 9.
44 Ibidem , Spraw ozdanie S tarosty pow iatu ostrołęckiego n a Zjazd starostów pow iatow ych w dniach 2 6 -2 8 w rześn ia 1947 r. za okres od 1 m aja 1947 r. do 1 października 1947 r., s. 60v. N a tym sam ym zjeździe starosta poinform ował o niew łaściw ym zach ow aniu członków MO w postępow aniu i kontaktach z ludnością. Zob. ibidem, Protokół za Zjazdu starostów powiatowych województwa warszaw skiego, odbytego w dniu 2 7 -2 8 k w ietn ia 1947 r. w Gostyninie, s. 71v.
Dużo inform acji zawierało spraw ozdanie za rok 1949 złożone n a rozsze rzonym P lenum Powiatowej Rady Narodowej w Ostrołęce w dniu 26 stycznia 1950 r. Czytam y w nim: „Obsada p ersonalna S tarostw a uległa poprawie. W kilku referatach obsady uzupełniano nowymi pracow nikam i. N a ku rsach organizow anych przez U rząd Wojewódzki lub M inisterstw o przeszkolono 6 osób. W Wyższym Stu d ium K orespondencyjnym szkoli się 6 pracowników. W roku 1949 przeprowadzono 57 zebrań szkoleniowych n a tem aty fachowe i społeczno-polityczne. W II k w artale szkolenie społeczno-polityczne przepro w adziła Pow iatowa R ada Związków Zawodowych. K ursy te i konferencje podniosły poziom fachowy i wyrobienie społeczno-politycznego pracowników Starostw a. Przygotow anie fachowe i przydatność w służbie pracowników S ta rostw a należy uznać za zadaw alające. W ciągu roku kilk u pracownikom poprzez aw ansow anie poprawiono w aru n k i m aterialne. Je d n a k odpływ p ra cowników do innych b iu r trw a n ad al z powodu różnicy w płacach, przy czym kancelaryjni pracownicy S taro stw a są zbyt nisko opłacani. W skutek tego najzdolniejsze jednostki są kaperow ane przez inne instytucje mogące zapew nić lepsze w arunk i pracy. Pracow ników w starostw ie je s t 58. W roku 1949 były zm iany n a stanow isku kierowników referatów : Społeczno-Politycznego, Opieki Społecznej, H andlu, K u ltu ry i S ztuki i n a stanow isku inspektora k ontroli w ew nętrznej”46. Zorganizowano k ilk a konferencji dla referatów gm innych, przeprowadzono 6 kontroli gm in, 3 częściowe i 12 dorywczych. Od m arca 1949 r. wprowadzono „roki urzędow e”, polegające n a załatw ianiu spraw poza siedzibą urzędu. Wojewoda wyznaczył następujące miejscowości i term iny: Czerwin - środa po pierw szym każdego m iesiąca dla gm in Piski i Czerwin, Goworowo - w torek po pierw szym dla gm iny Goworowo, Myszy niec - czw artek po p iętn asty m dla gm in M yszyniec i C zarnia. N astępnie sta ro sta zdawał szczegółowe spraw ozdanie z działalności za rok 1949 po szczególnych referatów staro stw a47.
W gm inach organem wykonawczym był wójt. Z racji pełnienia swej fun k cji sta ł on również n a czele zarządu gm innego (także organu wykonawczego). Stosunkowo w ażną rolę w gm inie odgrywali sek retarze gm inni. Wójt zała tw iał jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością wszelkie czynności orga nów gminy, działając jako organ wykonawczy sam orządu i organ adm inistracji ogólnej48. Tworzone w powiecie sołectwa z sołtysam i n a czele stanow iły je d n ostki pomocnicze w gm inach.
Wójtowie i sek retarze gm inni uczestniczyli w zebraniach, konferencjach i odpraw ach organizow anych przez staro stę ostrołęckiego49. Tem atem od
46 APW, O ddział w P u łtu sk u , Pow iatow a R ada Narodow a i W ydział P ow iatow y w O strołę ce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Protokoły z posiedzeń PRN w O strołęce, sygn. 8a, s. 30.
47 Ibidem , s. 3 0 -3 9 .
48 J. Szreniaw ski, G m in a i sa m o rzą d w iejsk i w Polsce w la ta c h 1944-1983, [w:] H. Bro dow ska (red.), G m in a w iejsk a i j e j s a m o r z ą d, W arszawa 1989, s. 648.
praw były często spraw y u sp raw n ienia ściągania podatk u gruntow ego oraz sposoby i term iny w płacania tegoż podatku, spraw y budżetów gmin, adm ini stracyjne i ogólnogospodarcze5 0. Personel gm iny pozostaw iał n iestety dużo do życzenia: „Powiat ostrołęcki posiada tylko w trzech gm inach sekretarzy samorządowców, którzy posiadają odpowiednie przygotowanie do pełnienia swoich funkcji, resz ta to pracownicy bez p rak ty k i samorządowej, względnie z m ałą p ra k ty k ą sam orządow ą i m ałym i kw alifikacjam i. Personel gm iny re k ru tu je się przew ażnie z miejscowej ludności. Przenoszenie dla dobra służby je s t utru dn ion e ze względów m aterialn ych pracowników gm innych, którzy oderw ani od m iejsca swego zam ieszkania rezygnują z pracy, m otyw ując swe stanow isko brakiem odpowiedniego w ynagrodzenia, z którego dochód nie w ystarcza n a u trzym anie”51 .
W pierwszych lata ch powojennych nie wszyscy chcieli pełnić funkcje samorządowe, pomimo otrzym ywanego za to w ynagrodzenia52 . Przykładowo Czesław Sam sel, sołtys wsi Zmijówek M ans gm. Piski, skierow ał do starosty pismo następującej treści: „Proszę o zwolnienie m nie ze stanow iska sołtysa, gdyż n a tym stanow isku urzęduję już dłużej niż cztery lata, a gospodarstwo było zniszczone przez działania wojenne w 100%”53 .
O rganem wykonawczym stojącym n a czele Z arządu M iejskiego gm in m iejskich m iast niewydzielonych z powiatowych związków samorządowych był burm istrz. Pierw szym po wojnie b u rm istrzem O strołęki został K onstanty Piotrow ski, w ybrany 9 w rześnia 1944 r. w Czerwinie. Jego k an d y d atu rę zaproponował dr Józef P sarsk i. N a zastępcę b u rm istrz a wybrano n ato m iast Antoniego Gosiewskiego. Po rezygnacji K onstantego Piotrowskiego54 w dniu 20 lutego 1945 r. podczas sesji Rady Miejskiej do pełnienia tej funkcji w yzna czono Stefana U rbańskiego - będącego członkiem PPR m ieszkańca wsi Bora- we. W nocy z 21 n a 22 lutego został on zabity przez odział zbrojny dowodzo
49 Zob. A n ek s nr 6, Wykaz odpraw, konferencji i zebrań za III kw artał 1947 r.
50 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodow a i Wydział Pow iatow y w Ostrołęce 1944-1950, Organizacja i tryb urzędow ania byłego starostw a powiatowego w Ostrołęce 1947 r., sygn. 3, Protokół z odpraw y wójtów i sekretarzy gm in pow iatu ostrołęckiego, odbytej w dniu 5 m aja 1947 r. w O strołęce, s. 1 4 7 -1 5 0 .
51 Ibidem , Spraw ozdanie S tarosty P ow iatu O strołęckiego na Zjazd Starostów Pow iato w ych w dniach 2 6 -2 8 w rześn ia 1947 r. za okres od 1 m aja 1947 r. do 1 p aździernika 1947 r., s. 6 1 v -6 2 .
52 APW, O ddział w P ułtusk u, Pow iatow a R ada Narodow a i W ydział Pow iatow y w O strołę ce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , O kólniki i zarządzen ia w ew n ętrzne 1947 r., sygn. 2, O kólnik nr 42 M inistra A dm inistracji Publicznej z 10 czerw ca 1947 r., L. dz. III. S. O. 2828/47 (tu: norm y w ynagrodze n ia dla sołtysów); zob. też ibidem , P ism a w spraw ie działalności gm in pow iatu O strołęka, sygn. 39, W ynagrodzenia dla sołtysów 1948 r., s. 21.
53 APW, O ddział w P ułtu sk u , Starostw o Pow iatow e w O strołęce 1 9 4 4 -1 9 5 0 , Wybory wój tów i sołtysów 1 9 4 8 -1 9 4 9 , Pism o S am sla C zesław a z dn ia 27 grudnia 1948 r. do S tarosty Pow iatow ego w O strołęce, s. 3; ibidem , teczka nr S. II. A-1/49, Wybory wójtów i sołtysów , s. 1, 1v, 2 (wybory te m iały miejsce w powiecie ostrołęckim w okresie od stycznia do kw ietnia 1948 r.).
54 Zob. J. Kijowski, K o n s ta n ty P io tro w ski (1895-1 96 5 ), „Ratusz O strołęcki” z grudnia 1997, nr 11, s. 10.
ny przez S tan isław a Jakackiego ps. „Dąb”5 5. Po okresie dwumiesięcznego
w a k a tu n a stanow isko b u rm istrz a w dniu 28 kw ietnia 1945 r. M iejska Rada Narodow a w ybrała Antoniego Bogunieckiego, a n a w iceburm istrza W iktora Załęskiego. Po a ta k a c h n a Antoniego Bogunieckiego pod koniec 1947 r. złożył on rezygnację 10 lutego 1948 r.56 W tej sytuacji nowym b u rm istrzem został Franciszek Ogonowski, członek Z arządu M iasta z ram ien ia PPS, który u rzę dował od 14 lutego 1948 r. do 1 października 1951 r., przy czym od 1 sierpnia 1950 r. był już przewodniczącym Prezydium M iejskiej Rady Narodowej. Wi ceburm istrz W iktor Załęski pozostał bez zm ian n a swym stanow isku.
Z a k o ń c z en ie
Pow iat ostrołęcki to typowy powiat średniej wielkości, a kw estie organi zowania powojennych władz lokalnych wyglądały tu podobnie ja k w innych pow iatach województwa warszaw skiego. S ta ro sta ostrołęcki, ta k ja k i pozo stali starostow ie, m iał obowiązek b ra n ia udziału w zjazdach i n a ra d a c h s ta rostów organizow anych przez wojewodę w arszaw skiego, gdzie przedstaw iano spraw ozdania z działalności w formie pisem nej i ustnej. Spraw ozdania te stanow ią w ażne źródło wiedzy o organizacji i funkcjonow aniu organów po wiatowych w pierwszych lata ch po zakończeniu II wojny światowej. W niniej szym opracow aniu został odtworzony proces organizow ania władz powiato wych w powiecie ostrołęckim w d rugiej połowie la t 40 XX w. Uwagę poświęcono stru k tu rz e władz powiatowych, identyfikacji poszczególnych refe ratów wchodzących w skład staro stw a oraz ich zadaniom , ja k również iden tyfikacji osób w starostw ie pracujących. O rganizacja władz powiatowych w powiecie przebiegała stosunkowo szybko i w zasadniczych kw estiach nie odbiegała od kształto w ania się równoległych władz powiatowych n a terenie województwa warszaw skiego.
Przejaw em postępującej od 1948 r. stalinizacji polskiego życia publiczne go stało się uchw alenie ustaw y z dnia 20 m arca 1950 r. o terenow ych orga n ach jednolitej władzy państw ow ej5 7. S tru k tu ra adm inistracyjn a pań stw a
uległa daleko idącym przeobrażeniom5 8. Wprowadzono do polskiego system u
55 J. Kijowski, S te fa n U rb a ń sk i (1898-1945), b u r m is tr z O strołęki (2 0 -2 2 lutego 1945 r.),
„Ratusz O strołęcki” z w rześn ia 1998, nr 4 (15), s. 17.
56 D z ia ła ln o ść M ię d z y p a r ty jn e j K o m isji P o ro zu m iew a w czej w O strołęce w 1945 r. M a te ria ły
a rc h iw a ln e, opr. J. Kijowski, „Zeszyty N aukow e O strołęckiego Towarzystwa N au kow ego” 1998, z. 12, s. 2 8 1 -2 9 7 .
57 Dz.U. z 1950 r., nr 14, poz. 130; P. Sam uś, Tradycje sa m o rzą d u terytorialnego w Polsce
X1X-X X w., [w:] Tradycja i w spółczesne o d m ia n y sam orządności. P olitea, „Zeszyty Naukowe Szkoły Wyższej im. P aw ła W łodkowica w Płocku” 1999, z. 11, s. 44; E. Nowacka, S a m o r z ą d teryto ria ln y
w sy stem ie w ła d zy p u b lic z n e j w Polsce. S tu d iu m p o lity c z n o p ra w n e, Wrocław 1994, s. 3 2 -4 2 .
58 APW, Oddział w P ułtusku, Pow iatowa Rada Narodowa i Wydział Pow iatowy w Ostrołęce 1944-1 9 5 0 , Organizacja i tryb urzędowania byłego Starostw a Powiatowego w Ostrołęce 1947 r.,
organów terenow ych zasady zaczerpnięte z wzorca radzieckiego5 9, a wraz
z przyjęciem nowych rozw iązań ustrojowych doszło do likw idacji sam orządu terytorialnego, którego tradycja w polskim państw ie była szczególnie bogata. N a reaktyw ację sam orządu terytorialnego przyszło Polakom długo czekać6 0.
Powołanie dualistycznego m odelu adm inistracji terenowej w lata ch 40. moż n a tłum aczyć różnym i względami. Być może rozw iązania naw iązujące do czasów międzywojnia było podyktowane względam i taktycznym i ówczesnych decydentów działających z polecenia władz rosyjskich.
S u m m ary
O rg a n iza tio n o f fu n ctio n in g o f a S ta r o s t a n d S ta ro st a d m in is tr a tiv e u n it a u th o ritie s in th e p e r io d o f 1944-1950.
The exam ple o f O stro łęk a a d m in is tr a tiv e u n it
Key words: ad m in istrative un it, s e lf governm ent, adm inistration, starost, starost authorities.
The article p resen ts th e organization and functionning of O strołęka ad m in istrativ e u n it (starost) during the first y ears after th e World W ar II. D istrict of O strołęka was a typical, m edium -sized ad m in istrativ e u n it, w here events in th e post w ar organization of local auth o rities looked th e sam e as in th e o ther ad m in istrativ e u n its in W arsaw voivodship. The sta ro st of O strołę ka like other heads of such ad m in istrativ e u n its was obliged to tak e p a rt in v aried conferences and m eetings organized by voivodship au th o rities w here he presen ted his reports on th e activities and un d ertak in g s of th e local ad m in istrativ e boards. The reports collected in W arsaw archive are a very im p o rtan t source of knowledge about the organization and u n d ertak in g s of sta ro st au tho rities during th e period of 1944-1950.
W ith th e S talin izatio n of th e Polish political life and th e Act of 20 M arch 1950 th e Polish ad m in istrativ e stru c tu re has undergone far-reaching ch an ges. Real self-governm ent w as liquidated. A Soviet model and principles of local au th o rities was applied into th e Polish reality. We h ad to w ait long for th e reactivation of local governm ent despite the fact of having deep roots of self-governm ent in th e Polish history.
sygn. 3, załączn ik nr 1 do Protokołu zjazdu przew odniczących pow iatow ych rad narodowych i starostów pow iatow ych wojew ództw a w arszaw skiego w dn iu 2 6 -2 8 w rześn ia 1947, J. Staro- ściak, Rady narodowe i adm inistracja ogólna, s. 130.
59 N a tem a t zm ian organizacji adm inistracji lokalnej w Polsce zob. E. Sokalska, O r g a n iz a
cja a d m in is tr a c ji lo ka ln e j w Polsce w la ta c h 1950-19 5 6, „Studia Praw noustrojow e” 2006, nr 6, s. 1 9 3 -2 0 1 .
60 O organizacji adm inistracji w Polsce zob. J. Dobkowski, O rg a n iza cja i fu n k c jo n o w a n ie
a d m in is tr a c ji p u b lic z n e j, O lsztyn 2004; S. G ajew ski, K.M. N aw acka, H isto ria u stro ju P olski
