Andrzej Brzeziński
Izauria jako kraina «latrones» w
świetle przekazów Ammianusa
Marcellinusa
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 41-48
2010
A n drzej B r z e ziń sk i
U n iw e r s y te t W a rm iń s k o - M a z u rs k i w O lsz ty n ie
Izauria jako kraina latron es w św ietle
przekazów Ammianusa M arcellinusa
P o k ry z y s ie , j a k i d o tk n ą ł C e s a r s tw o R z y m sk ie w I I I w ie k u z p o w o d u lic z n y c h w o je n d o m o w y ch , s y tu a c ja p o lity c z n o -g o sp o d a rc z a z a c z ę ła się p o p r a w ia ć d o p ie ro z a p a n o w a n ia D io k le c ja n a (2 8 4 -3 0 5 ), k tó r y p rz y w ró c ił s ta b iliz a cję p o lity c z n ą . N o w y w ła d c a d o k o n a ł re o rg a n iz a c ji p a ń s tw a . U z n a ją c , iż s a m n ie p o d o ła o b o w iązk o m , p o w o ła ł do w s p ó łrz ą d ó w M a k s y m ia n a , z k tó r y m d z ie lił t y t u ł A u g u s ta , i d w ó ch pom o cn ik ó w , k tó r z y m ie li s t a t u s c e s a rz a . Za rz ą d ó w D io k le c ja n a z o s ta ła r o z b u d o w a n a a r m ia , k t ó r ą p o d z ie lo n o n a a r m ię b r o n ią c ą g r a n ic (lim ita n e i) i a r m ię p o lo w ą (c o m ita te n s e s )1. „ O rg a n iz a c ja co-
m ita tu s oczyw iście p r z e s z ła w ie le z m ia n m ię d z y r z ą d a m i D io k le c ja n a i J u s t y
n ia n a , a le je j z a s a d n ic z a s t r u k t u r a p o z o s ta ła n ie z m ie n io n a z je d n y m w a ż n y m w y ją tk ie m - u tw o r z e n ia p rz e z K o n s ta n ty n a o d d z ie ln y c h s łu ż b w o jsk o w y c h ”2. P ro w in c je n a to m ia s t z o s ta ły p o d z ie lo n e n a m n ie js z e je d n o s tk i w c e lu u ł a tw ie n ia a d m in is tr o w a n ia n im i. Z je d n e j s tr o n y sp o w o d o w ało to , iż w ła d z a b y ła b liżej o b y w a te la , z d ru g ie j je d n a k d o p ro w a d z iło do n a d m ie r n e g o r o z b u d o w a n ia a d m i n i s t r a c j i p a ń s tw o w e j. W w y n ik u r e fo rm D io k le c ja n a p a ń s tw o m ia ło k o n tr o lę p r a w ie n a d w s z y s tk im i p r z e ja w a m i ż y c ia sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z e g o .
M im o i s tn ie n ia t a k ro z b u d o w a n e g o a p a r a t u w ład zy , p o ja w ia ły się p r o b le my, z w ła s z c z a je ś li ch o d zi o p o s łu s z e ń s tw o o b y w a te li i s p r a w n e d z ia ła n ie a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j o ra z s k u te c z n o ś ć a rm ii. P r z y k ła d e m te g o m o g ą być z n a n i z w y p r a w r a b u n k o w y c h m ie s z k a ń c y p ro w in c ji I z a u r i a , p o ło żo n ej „w p o łu d n io w e j części A zji M n ie jsz e j, z ła ń c u c h e m g ó r T a u r u s ”3. T e n lu d n ie in d o e u ro p e js k ie g o p o c h o d z e n ia s ta ł się d la I m p e r iu m R z y m sk ie g o p o w a ż
1
Historia starożytna, pod red. M. Jaczynowskiej, Warszawa 2001, s. 599-605.2
A. H. M. Jones, The Later Roman Empire 284-602. A social economic and administrativesurvey, Oxford 1964, s. 367.
3
Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, tłum. I Lewandowski, Warszawa 2001, t. 1, s. 65, przyp. 18. Wszelkie zamieszczone w tekście cytaty pochodzą z tej publikacji.42
A ndrzej Brzezińskin y m p ro b le m e m . In fo rm a c je o lu d z ia c h z a m ie s z k u ją c y c h g ó ry T a u r u s i p r z y s p a r z a ją c y c h lic z n e k ło p o ty m o ż n a o d n a le ź ć w r e la c ja c h żyjąceg o w IV w ie k u h is to r y k a , z p o c h o d z e n ia G re k a , A m m ia n u s a M a rc e llin u s a .
M ie s z k a ń c y I s a u r ii szc z e g ó ln ie w I I I s tu le c iu n a s z e j e ry s ta n o w ili d u że w y z w a n ie d la p a ń s tw a rz y m s k ie g o , a ic h ro z b ó jn ic z y tr y b ż y c ia b y ł j e d n ą z p la g p o łu d n io w e g o o b s z a r u A zji M n ie jsz e j. M ogło to się s ta ć m .in . n a s k u t e k w o je n p ir a c k ic h lu b te ż c a łk o w ite g o b r a k u n a d z o r u ze s tr o n y c e s a r s tw a . Z n a c z n ie w ięcej w ia d o m o o ro z w ija ją c y m się p ir a c tw ie i h a n d l u n ie w o ln ik a m i p rz e z m ie s z k a ń c ó w C ylicji, z te j ra c ji, iż C y lic ja, b ę d ą c p rz e z d łu g i o k re s c z a s u o s to ją i s c h ro n ie n ie m d la p ir a tó w n a M o rz u Ś ró d z ie m n y m , z o s ta ła p o d b ita p rz e z P o m p e ju s z a W ie lk ie g o 4. O I z a u r ii i je j w c z e sn y c h k o n ta k ta c h z R z y m e m w o k re s ie r e p u b lik i d o w ia d u je m y się z o p is u A m m ia n u s a , iż to „ z ie m ia ró w n ie b o g a ta w w in n ą la to ro ś l, j a k lic z n e d rz e w a ow ocow e. P rz e z ś ro d e k p rz e c in a j ą ż e g lo w n a r z e k a K a ly k a d n o s . O p ró cz w ie lu m ia s t je j o zdo b ę s ta n o w ią szc z e g ó ln ie d w a : S e le u c ja , d zieło k r ó la S e le u k o s a , i K la u d io p o lis, k o lo n ia z a ło ż o n a p rz e z c e s a r z a K la u d iu s z a . I z a u r ia b o w iem , m ia s to n a jp ie rw aż n a d to p o tę ż n e , p ó źn iej ja k o b u n to w n ic z e i sie ją c e d o k o ła z g u b ę d o zn ało ta k ie g o s p u s to s z e n ia , że d z isia j m o że p o k a z a ć z a le d w ie n ik łe ś la d y d a w n e j ś w ie tn o ś c i”5. W d a ls z e j części sw ej re la c ji A m m ia n u s M a rc e llin u s n a w ią z a ł do p ie rw sz e g o w k ro c z e n ia R z y m ia n n a te r e n y C y licji i I z a u r ii. D o k o n a ł teg o w ra z ze sw o ją a r m i ą p ro k o n s u l i n a m ie s tn ik p ro w in c ji A zji P u b liu s z S erw i- liu s z V a tia I s a u r ic u s , k tó r y „ p o k o n a ł p ir a tó w w l a t a c h 7 8 - 7 4 p r z e d C h r., ja k o p ie rw s z y w ódz rz y m s k i p rz e k ro c z y ł g ó ry T a u r u s i p o d b ił I z a u ró w ”6. S erw i- liu s z p o d ją ł d z ia ła n ia w o je n n e p rz e c iw k o p ir a to m , k tó rz y w s p ó łp ra c o w a li z lu d e m I z a u r ii i m ie li sw oje b a z y w C ylicji. R e z u lta te m je g o w y p ra w y było z n is z c z e n ie I z a u r ii S ta r e j w 75 r. p .n .e . P o ty m z w y c ię stw ie S e r w iliu s z o tr z y m a ł od s e n a t u p rz y d o m e k I s a u r ic u s 7. O s ta te c z n ą k lę s k ę I z a u r ia p o n io s ła w w y n ik u w ie lk ie j w o jn y p rz e c iw p ir a to m , j a k ą p r z e p ro w a d z ił P o m p e ju s z W ie l k i w 67 r. p .n .e . J e d n a k ż e d o p ie ro w 25 r. p .n .e . k r a i n a t a z o s ta ła w łą c z o n a do p ro w in c ji G a la c ja p rz e z c e s a r z a O k ta w ia n a A u g u s ta . W sw o im d z ie le A m m ia n u s M a r c e llin u s o p is u je z a ró w n o w y d a r z e n ia je m u w sp ó łc z e sn e , j a k i w c z e śn ie jsz e d o ty c z ą c e k o n flik tó w i s ta r ć z lu d e m I z a u r ii. W ied z ę n a t e m a t ty c h w y d a r z e ń p ra w d o p o d o b n ie u z y s k a ł w tr a k c ie p r z e m ie r z a n ia g ó r T a u r u s ze s z ta b e m U r s y c y n a , b ę d ą c e g o je g o p rz e ło ż o n y m i d o w ó d cą ja z d y , k tó r y p e łn ił o b o w ią z k i n a c z e ln e g o dow ódcy n a W sc h o d z ie 8. W D z ie ja c h r z y m s k ic h A m m ia n u s M a r c e llin u s z a z n a c z y ł, iż w e w n ą tr z c e s a r
4 J. Burckhardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, Warszawa 1992, s. 84. 5 Ammianus Marcellinus 14.8.1-2.
6 Ibidem, s. 90, przyp. 111.
7 P. Iwaszkiewicz, W. Łoś, M. Stępień, Władcy i wodzowie starożytności. Słownik, Warsza wa 1998, s. 93.
s tw a żyje lu d t r a p ią c y p a ń s tw o r ó ż n o r a k im i n ie s z c z ę ś c ia m i i n ie p r z e s tr z e g a ją c y ż a d n y c h u k ła d ó w p o k o jo w y ch 9. U w a ż a ł, iż ro z b ó jn ic z y tr y b ży cia, ja k i p ro w a d z i t e n lu d , n ie p rz y n o s i p a ń s tw u r z y m s k ie m u dum y. „Izauryjczycy, ( k tó rz y m a ją zw yczaj c z ę sto z a w ie r a ć pokój i n a g ły m i w y p a d a m i w p ro w a d z a ć c a łk o w ite z a m ie s z a n ie ) od ro z b o ju z n ie n a c k a i ra c z e j rz a d k o d o k o n y w a n e g o p rz e s z li do p r o w a d z a n ia c ię ż k ic h d z ia ła ń w o je n n y c h . D o ty c h c z a so w a b e z k a r n o ść b y ła p o ż y w k ą je s z c z e w ię k sz e j ic h z u c h w a ło śc i. W p ra w d z ie z a p r a w ie n i w w a lk a c h p rz e z d łu g i cz a s n a b r a l i w o je n n e g o d u c h a , n ie u s ta n n ie o r g a n iz u ją c w y p ad y , je d n a k ty m r a z e m - j a k tw ie r d z ili - do g łę b i w z b u rz y ło ich n ie g o d z iw e p o s tę p o w a n ie R z y m ia n . C i b o w ie m czę ść ic h to w a rz y s z y w z ię ty c h do n ie w o li rz u c ili w b re w zw y czajo w i n a p o ż a rc ie d z ik im z w ie rz ę to m w a m f i t e a t r z e w Ik o n iu m , m ie śc ie P iz y d ii”10.
Z p o w y ższeg o c y t a t u w y n ik a , że s a m i Iz a u ry jc z y c y n ie u w a ż a li się za ro zb ó jn ik ó w , lecz a s p iro w a li do m ia n a w ro g ó w I m p e r iu m R z y m sk ie g o . B r e n t D. S h a w tw ie r d z i, że ch o d ziło im o u s ta le n ie re la c ji z p a ń s tw e m r z y m s k im 11. N a ogół je ń c y w o je n n i s ta w a li się n ie w o ln ik a m i, Iz a u ry jc z y c y b y li je d n a k m ie s z k a ń c a m i c e s a r s tw a , d la te g o te ż ic h d z ia ła n ia tr a k to w a n o ja k o la tro ci-
n iu m , czyli p ro w a d z e n ie ro zb ó jn iczeg o t r y b u życia. A m m ia n u s b a rd z o często
o k r e ś la ic h d z ia ła ln o ś ć ja k o ro z b ó jn ic z ą i n ie z g a d z a się z m o ż liw o śc ią , a b y lu d , k tó r y od c z te r e c h s tu le c i z a m ie s z k u je w g r a n ic a c h im p e r iu m tr a k to w a ć j a k in n e p le m io n a b a r b a r z y ń s k ie . N a le ż y je d n a k z a u w a ż y ć , że m ie s z k a ń c y I z a u r ii b y li sp e c y fic z n y m i m ie s z k a ń c a m i p a ń s tw a rz y m s k ie g o , g d y ż ła tw o u le g a li em o cjo m , a „ b e z k a rn o ść b y ła p o ż y w k ą je s z c z e w ię k sz e j ic h z u ch w ało - ści”12. Z a d z iw ia ć p r z y ty m m o że n ie k o n s e k w e n c ja d z ia ła ń ze s tr o n y w ład z. R z y m ia n ie p ro w a d z ili z I z a u ry jc z y k a m i ro z m o w y i z a w ie r a li z n im i t r a k t a t y po kojow e j a k z z e w n ę tr z n y m n ie p rz y ja c ie le m , z d ru g ie j je d n a k s tr o n y w in n y c h o k o lic z n o śc ia c h tr a k to w a li ic h ja k o la tro n e s.
D u ż a m o b iln o ść , u m ie ję tn o ś ć sz y b k ie g o p o r u s z a n ia się w tr u d n y c h w a r u n k a c h o ra z u n ik a n ie w ię k s z y c h o d d z ia łó w rz y m s k ic h sp ra w ia ły , iż I z a u r y j czycy b y li n ie u c h w y tn i d la w o jsk a . B u r c k h a r d t p isz e , iż ju ż od c z a só w T reb e- l i a n a „ I z a u r o w ie u c h o d z ą z a b a r b a r z y ń c ó w , a p o n ie w a ż ic h k r a j le ż y w e w n ą tr z o b s z a r u rz y m s k ie g o , tr z e b a ic h b y ło otoczyć n o w y m ro d z a je m o d d z ia łó w s tra ż n ic z y c h , n ib y g r a n ic ą d z ie lą c ą od w ro g a . C h ro n i ic h je d y n ie ok o lic a, w k tó re j ży ją, n ie s ą b o w ie m a n i ro śli, a n i g ro ź n i w s k u te k sw ojej o d w a g i, a n i z b y t d o b rz e u z b ro je n i, a n i sz c z e g ó ln ie ro z tro p n i; je d y n y m ich o p a rc ie m j e s t n ie d o s tę p n o ś ć ic h g ó rs k ic h s ie d z ib ”13. Z k o le i A m m ia n u s c h a r a k te r y z u je p o s tę p o w a n ie m ie s z k a ń c ó w I z a u r ii w n a s tę p u ją c y sposób: „jak
9 Ammianus Marcellinus 14.2.1. 10 Ibidem.
11 B. D. Shaw, Banditis in the Roman Empire, „Past and Present” 105 (1984), s. 42-43. 12 Ammianus Marcellinus 14.2.1.
44
A ndrzej Brzezińskid z ik ie z w ie rz ę ta p o d w p ły w e m g ło d u [...] p rz e w a ż n ie p o d ą ż a ją do m ie jsc a , g d z ie k ie d y ś się p asły , t a k o n i w sz y sc y n ib y h u r a g a n ru s z y li z w y so k ic h i s tro m y c h g ó r w okolice n a d m o rs k ie . T u ta j p o c h o w a li się w n ie d o s tę p n y c h k ry jó w k a c h i d o lin a c h , a p o d o s ło n ą n o cy [...] b a c z n ie o b se rw o w a li po m o rz u p ły n ą c y c h żeg la rzy . K ie d y s p o s tr z e g li, że o n i ś p ią , w z o re m czw oronogów w d ra p y w a li się do ło d zi po lin a c h k o tw ic z n y c h , a n a s tę p n ie , cicho s tą p a ją c , s ta w a li n a d lu d ź m i, k tó r z y n icz eg o się n ie s p o d z ie w a li. P o n ie w a ż ż ą d z a c h c i w ości r o z p a la ła ic h w śc ie k ło ść , n ie o s z c z ę d z a li n a w e t ty c h , k tó r z y się im p o d d a w a li”14. W c y to w a n y m te k ś c ie A m m ia n u s , p o ró w n u ją c Iz a u ry jc z y k ó w do d z ik ic h z w ie r z ą t i h u r a g a n u , p o d k r e ś lił ic h b a r b a r z y ń s k ie cechy. W re la c ji te j w id o c z n a j e s t d u ż a n ie c h ę ć do Iz a u ry jc z y k ó w z p o w o d u ic h o k ru c ie ń s tw a , k tó r e p rz e ja w ia ło się w m o rd o w a n iu p o d d a ją c y c h się i ś p ią c y c h R z y m ia n . J e d n a k ż e , m im o sw ego n e g a ty w n e g o n a s ta w ie n ia , a u to r t e n in fo rm u je czy te ln ik ó w o ic h w a lo ra c h b o jow ych, w y m ie n ia m .in . d u ż ą s p ra w n o ś ć fizy czn ą, zd o ln o ść tw o r z e n ia z a s a d z e k , o d p o rn o ść , w a le c z n o ść czy te ż u m ie ję tn o ś ć p o r u s z a n ia się w tr u d n y c h w a r u n k a c h .
A m m ia n u s M a rc e llin u s u s p r a w ie d liw ia n ie p o w o d z e n ia a r m ii rz y m s k ie j, k tó r a p o n o s iła „ k lę sk i w k o n fro n ta c ji z p r z e w a ż a ją c y m i s iła m i n ie p rz y ja c ie la . Iz a u ry jc z y c y b o w ie m u r o d z e n i i w y c h o w a n i w ś ró d w y so k ic h g ó r i k r ę ty c h w ąw o zó w p o r u s z a li się ta m ja k o b y po ró w n in a c h i m ie js c a c h ła tw o d o s tę p n y c h , z d a le k a a ta k o w a li p rz e c iw n ik a p o c is k a m i i w z b u d z a li s tr a c h d z ik im i w rz a s k a m i. K ilk a k r o tn ie n a s i p ie c h u rz y z m u s z e n i do ś c ig a n ia ic h w s p ię li się n a w y so k ie w z n ie s ie n ia . O p ie ra ją c ś liz g a ją c e się s to p y o k r z a k i i z a ro ś la , d o ta r li aż po s a m e szczyty, lecz ze w z g lę d u n a sz c z u p ło ść i n ie d o s tę p n o ś ć m ie js c a n ie m o g li a n i ro z w in ą ć s z y k u , a n i iść p e w n ie js z y m k ro k ie m . G dy w ró g szy b k o b ie g a ł, t u i ta m z rz u c a ł z g ó ry s k a ln e o d ła m k i, o n i z n a jw y ż sz y m n a r a ż e n ie m życia w ycofyw ali się p rz e z s tro m e sto k i lu b w o s ta te c z n e j k o n ie c z ności, d z ie ln ie w alcząc, p a d a li p o d c ię ż a re m o g ro m n y c h głazów . Z teg o p o w odu n a s i żo łn ierze z w ie lk ą o stro ż n o śc ią o b serw o w ali w rogów i k ie d y o n i z a jm o w ali w y so k ie p a r t i e gór, u s tę p o w a li z n ie d o g o d n e g o d la sie b ie s ta n o w is k a ”15. W p o w y ż sz y m o p isie A m m ia n u s u k a z u je ró żn ice w sposobie p ro w a d z e n ia w oj ny. Iza u ry jc zy c y sto so w a li g łó w n ie b a r b a r z y ń s k ie m e to d y w a lk i i w tr u d n y c h w a r u n k a c h g ó rs k ic h n ie p o z w a la li a r m ii rz y m s k ie j ro z w in ą ć s z y k u , s tr ą c a ją c g ła z y i p o c isk i z g ó ry n a s z e re g i w ro g a . W z w ią z k u z ty m a r m ia r z y m s k a b y ła z m u s z a n a c z ek ać, aż Iz a u ry jc z y c y z e jd ą n a ró w n in y w c e lu p o d jęcia sw y c h zb ó je c k ic h w y p ra w do C ylicji, P a m filii, P iz y d ii i L y k a o n ii16.
C e s a rs tw o n a w a lk ę ze zb ó jc a m i p rz e z n a c z y ło tr z y legiony. W e d łu g z a c h o w a n y c h ź ró d e ł ic h s z ta b m ie ś c ił się w T a rs ie w C y licji i w S id e w P a m filii,
14 Ammianus Marcellinus 14.2.2. 15 Ibidem 14.2.5.
m a g a z y n y w P e le u s , z a ś z a ło g i s ta c jo n o w a ły w m ia s te c z k a c h i u m o c n io n y c h p u n k ta c h alb o te ż k r ą ż y ły w ru c h o m y c h k o lu m n a c h . W o jsk a rz y m s k ie b a ły się je d n a k w c h o d zić z b y t d a le k o w góry, g d zie p rz e c iw n ik z r z u c a ł n a n ic h b lo k i s k a ln e p o w o d u ją c , iż w s z e lk a d o ty c h c z a so w a t a k t y k a z a w o d z iła . J e d n a k w w a r u n k a c h n iz in n y c h la tro n e s n ie m ie li s z a n s w s ta r c iu z r z y m s k ą a r m ią . „G dy m o ż n a ic h było z a sk o czy ć n a ró w n y m te r e n ie , co z d a rz a ło się c z ę sto , w ó w czas [R z y m ia n ie ] n ie p o z w a la li im a n i w y c ią g n ą ć r a m io n , a n i w y m a c h iw a ć o sz c z e p a m i, k tó r e ta m c i n o s ili ze s o b ą po d w a lu b trzy , i w yrzy- n a li ic h j a k b e z b ro n n e b y dło. O w i w ięc r a b u s ie z a c z ę li b a ć się L y k a o n ii, k tó r a po w ię k sz e j części j e s t r ó w n in n a . Z w ie lu z p rz y k r y c h d o ś w ia d c z e ń w ie d z ie li, że n ie d o ró w n a ją n a s z y m ż o łn ie rz o m w r e g u la r n y m s t a r c i u ”17.
Z k o le jn y c h fra g m e n tó w d z ie ła A m m ia n u s a M a r c e llin u s a w y n ik a , iż n a te r e n ie P a m filii a r m ii rz y m s k ie j u d a w a ło się w z n a c z n y m s to p n iu p o sk ro m ić Iz a u ry jc z y k ó w i z a p ro w a d z ić p o r z ą d e k n a p e w ie n c z a s, a ic h s a m y c h z m u sić do w y c o fa n ia się w góry. O kolice P a m filii b y ły p rz e z d łu g i c z a s sp o k o jn e , gdyż s ta c jo n o w a ła t a m a r m ia r z y m s k a , k t ó r a m o g ła się w m ia r ę s k u te c z n ie p r z e c iw s ta w ić n a ta r c io m b a n d y tó w . T y m d z ia ła n io m a u t o r D zie jó w p o św ię c a sp o ro u w a g i. Z ra c ji, iż Iz a u ry jc z y c y n ie m o g li d o ró w n a ć ż o łn ie rz o m r z y m s k im w r e g u la r n y m s ta r c iu , sz li w k i e r u n k u P a m filii b o c z n y m i ś c ie ż k a m i, j e d n a k że ic h n a ta r c ie p o w s tr z y m a ła r z e k a M e la s n a g ra n ic y C y licji i P a m filii. G ó r a le z I z a u r ii „ s ą d z ili, że b e z ż a d n e g o o p o ru s f o r s u ją r z e k ę i n ie s p o d z ie w a n y m a ta k ie m s p u s to s z ą w sz y stk o , co n a p o tk a ją n a sw ej d ro d z e ”18. J e d n a k ż e r z e k a s t a ł a się d la n ic h p rz e s z k o d ą t r u d n ą do p o k o n a n ia i p r z e p r a w a o p ó ź n iła ich d z ia ła n ia , p r z e z co z o s ta li z a s k o c z e n i p r z e z le g io n y r z y m s k ie z im u ją c e w m iejsco w o ści S id e . A rm ia r z y m s k a w ta k ic h w a r u n k a c h p o k o n a ła w a le c z n y c h g ó ra li z I z a u r ii, z m u s z a ją c ic h do o d w ro tu , a „ ty c h s p o śró d w rogów , k tó rz y po k ry jo m u o d w a ż y li się p r z e p ły n ą ć r z e k ę czy to w p ław , czy to n a w y d rą ż o n y c h p n ia c h , z ła tw o ś c ią p o z a b ija li. M im o że n ie p rz y ja c ie l c h w y ta ł się m n ó s tw a sposobów , a b y d o p ro w a d z ić do o s ta te c z n e g o r o z s tr z y g n ię c ia , n ic n ie o s ią g n ą ł i w y co fał się p o d w p ły w e m s t r a c h u ”19.
O d te g o m o m e n tu Iz a u ry jc z y k o m p r z e s ta ło d o p isy w a ć szczęście. Po o d p o c z y n k u w o k o lic a c h m ia s ta L a r a n d a i w z m o c n ie n iu s ił o m ło d z ie ż c h ę tn ą do w a lk i z a a ta k o w a li o k o lic zn e w io sk i, g d y p rz y p a d k o w o p o ja w ił się o d d z ia ł konnicy. W ta k ie j s y tu a c ji n ie s ta w ia li o p o ru i w y co fali się. N a s tę p n y a ta k p rz e p ro w a d z ili n a tw ie rd z ę P a le a s w c e lu z d o b y cia ży w n o ści z ta m te js z y c h m a g a z y n ó w w o jsk o w y ch . J e d n a k ż e i ty m r a z e m n ie p ow iodło im się , m im o tr z e c h d n i o b lę ż e n ia . W o b licz u g ło d u i lic z n y c h tr u d n o ś c i p o s ta n o w ili z a a t a k o w a ć S e le u c ję , „k tó re j b ro n ił k o m e s K a s tr y c ju s z z tr z e m a le g io n a m i z a p r a
17 Ammianus Marcellinus 14.2.7-8. 18 Ibidem 14.2.9.
46
A ndrzej Brzezińskiw io n y m i w tw a r d y c h b o ja c h ”20. D ow ódcy w o jsk o w i o g ra n ic z y li się je d y n ie do d e m o n s tr a c ji siły i w y c o fa n ia żo łn ierzy , k tó r z y c h c ie li p o d ją ć w a lk ę z a m u r a m i m ia s ta , „gdyż z a p rz e d w c z e s n e u w a ż a li p o d e jm o w a n ie n ie p e w n e j w a lk i, g d y w p o b liż u z n a jd u ją się m u ry , w k tó ry c h o b rę b ie w sz y sc y m o g ą z n a le ź ć p e w n ą o c h ro n ę ”21. J a k o że około r o k u 355 Iz a u ry jc z y c y p a n o w a li n a d n ie k tó ry m i c z ę ś c ia m i w y b rz e ż a , u d a ło im się p rz e c h w y c ić o k r ę ty z ż y w n o śc ią i o b lę ż o n e m u m i a s t u z a c z ę ła g ro zić k lę s k a g ło d u . In fo rm a c je te „ z a n ie p o k o iły c e z a r a G a llu s a , k o m e s W sc h o d u , N e b r id iu s z , o tr z y m a ł ro z k a z w y r u s z e n ia m i a s t u z p o m o cą, p o n ie w a ż d o w ó d ca ja z d y z n a jd o w a ł się w ty m c z a s ie d a le k o od te g o m ie jsc a . Z e b ra ł w ięc z e w s z ą d o d d z ia ły i sz y b k o p o śp ie sz y ł, a b y u w o l n ić od n ie b e z p ie c z e ń s tw a w ie lk ie i s tr a te g ic z n e w a ż n e m ia s to ”22. W ta k ie j s y tu a c ji la tro n e s z I s a u r ii - j a k p isz e A m m ia n u s - o d s tą p ili od o b lę ż e n ia m i a s t a i w p o je d y n c z y c h g r u p a c h u d a li się w n ie d o s tę p n e p a r t i e gór, n ie d o k o n u ją c n iczeg o , co b y ło b y g o d n e p a m ię c i.
W s y tu a c ji lic z n y c h n ie p o w o d z e ń w P a m filii g ó ra le z I z a u r ii p o s ta n o w ili z a p r z e s ta ć n a p a d ó w i z r e g e n e ro w a ć siły. J e d n a k g d y ty lk o o d b u d o w a li sw oje sz e re g i, p o n o w n ie n ie p o k o ili sw o ją z b ó je c k ą d z ia ła ln o ś c ią m ie s z k a ń c ó w s ą s ie d n ic h te re n ó w . D o d a tk o w ą tr u d n o ś ć w w a lc e z n im i s p ra w ia ło to , iż ja k o „ m ie s z k a ń c y g ó r u m ie li p rz e c h y trz y ć w o jsk o w e p a tr o le , g d y ż w y k o rz y s tu ją c d o św ia d c z e n ie , p o tr a f ili ła tw o ro z b ie c się po u r w is ty c h s k a ła c h i po zaro- ś la c h ”23. W ojo w n iczy ch g ó ra li z I z a u r ii u d a ło się p o w s trz y m a ć d o p ie ro k o m e sow i L a u ry n c ju s z o w i, k tó re g o A m m ia n u s p r z e d s ta w ia ja k o m ę ż a z n a ją c eg o się n a p o lity c e , k tó r y „m ia ł z a p ro w a d z ić u n ic h pokój s iłą lu b p e rs w a z ją . G ro ź b a m i ra c z e j n iż su ro w y m p o s tę p o w a n ie m u p o rz ą d k o w a ł w ięk szo ść s p r a w w t a k i sp o só b , że j a k d łu g o r z ą d z ił p ro w in c ją , n ie w y d a rz y ło się n ic g o d n eg o u w a g i”24. J e d n a k ż e w 3 6 8 r. p o n o w n ie Iz a u ry jc z y c y w ta r g n ę li do P a m filii i C ylicji, m o r d u ją c w s z y s tk ic h n a p o tk a n y c h m ie s z k a ń c ó w 25.
A m m ia n u s M a rc e llin u s z a m ie ś c ił o s t a t n i ą w sw y m d z ie le in fo rm a c ję o I z a u r ii w k s ię d z e X X V II. In fo rm u je on, iż o f ia r a m i la tr o n e s b y w a li ta k ż e w ysocy u rz ę d n ic y c e s a r s tw a , n p . w ik a r iu s z A zji, M u z o n iu sz , k tó r y z o rg a n iz o w a ł m a łą g r u p ę s ła b o u z b ro jo n y c h żo łn ierzy , n a z y w a n y c h D io g m ita m i i c h c ia ł z a a ta k o w a ć Iz a u ry jc zy k ó w , g d y b y ty lk o n a d a r z y ła się s p o s o b n a c h w ila . N ie s te ty je g o le k k o z b ro jn y o d d z ia ł p rz e c h o d z ą c „p rz e z p e w ie n w ą s k i z a k r ę t n a zboczu, w p a d ł w z a s a d z k ę , k tó re j n ie było sp o só b u n ik n ą ć i [M u zo n iu sz ] z o s ta ł z a k łu ty w r a z ze sw o im i lu d ź m i. R ozbójnicy, o d n ió słsz y t a k s p e k t a k u l a r n y su k c e s , w z b ili się w p y c h ę i g r a s o w a li po k r a j u z je s z c z e w ię k sz y m
20 Ibidem 14.2.14. 21 Ibidem 14.2.15-19. 22 Ibidem 14.2.20. 23 Ibidem 19.13.1. 24 Ibidem 19.13.2.
z a d u f a n ie m ”26. G d y s y tu a c ja p r z y b r a ła t a k n ie k o r z y s tn y o b ró t, c e s a r z Wa- le n s p o d ją ł n o w e d z ia ła n ia . W c e lu z ła m a n ia o p o ru la tr o n e s w y s ła ł p rz e c iw k o n im w ię k sz e siły. J e d n a k ro z b ic ie Iz a u ry jc z y k ó w n ie było z a d a n ie m ła tw y m n a w e t d la w ię k sz e j liczb y w o jsk a , d la te g o te ż R z y m ia n ie z a c z ęli p ro w a d z ić r o k o w a n ia w G e r m a n ik o p o lis , k tó r e b y ło j e d n y m z w a ż n ie js z y c h m i a s t w Iz a u rii.
P o m im o z a w a r c ia ro z e jm u la tro n e s z I z a u r ii p o ja w ili się z n o w u około r o k u 4 0 0 . W z w ią z k u z ty m n a c z e ln y d o w ó d ca F r a v ito s m u s ia ł p o n o w n ie oczyścić C ylicję z la tr o n e s . J e d n a k ż e A rz a b a c ju s z w 4 0 4 r. po p o k o n a n iu Iz a u ry jc z y k ó w d a ł im się p rz e k u p ić , co sp o w o d o w ało , że p rz e z w iele k o le j n y c h l a t b e z k a r n ie z a jm o w a li się d z ia ła ln o ś c ią ro z b ó jn ic z ą . Aż do czasó w b iz a n ty js k ic h R z y m ia n ie z b liż a li się do lu d u I z a u r ii ty lk o ja k o w ro g o w ie27.
A m m ia n u s M a rc e llin u s p r z e d s ta w ił Iz a u ry jc z y k ó w ja k o lu d z i o k r u tn y c h , k tó rz y k ie r u ją się e m o c ja m i z a m ia s t ro z u m e m i b e z p o w o d u u n o s z ą p y c h ą . N ie n a z y w a ł ic h je d n a k b a r b a r z y ń c a m i, lecz ro z b ó jn ik a m i, ja k o że z a m ie s z k i w a li w g r a n ic a c h I m p e r iu m R z y m sk ie g o . Iz a u ry jc z y c y n ie u s ta n n ie w y ła m y w a li się sp o d n a d z o r u i s k u te c z n ie o m ija ją c w o jsk o d e z o rg a n iz o w a li d z ia ła l n o ść a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j o ra z w p ro w a d z a li c h a o s w o je n n y w o k o lica ch , k tó r e p u s to s z y li. W p e w n y m m o m e n c ie s ta li się p rz e c iw w a g ą d la G e rm a n ó w w c e s a rs k ie j a rm ii.
O fice ro w ie iz a u ry js k ie g o p o c h o d z e n ia w V w. z a c z ę li d o ch o d zić do w a ż n y c h s ta n o w is k . P r z y k ła d e m te g o m o że b y ć T a ra d ik o d is s e s , z n a n y ta k ż e p o d im ie n ie m Z e n o n , k tó r y żył w l a t a c h 4 3 0 -4 9 1 . K ie d y z ja w ił się w K o n s ta n ty n o p o lu , z o s ta ł z a u w a ż o n y ja k o d o b ry ż o łn ie rz i p o lity k . O s ta te c z n ie c e s a rz L e o n I o d d a ł m u sw o ją c ó rk ę A ria d n ę z a żonę. P o ś m ie rc i c e s a r z a w 4 7 4 r. o b ją ł ze sw o im s y n e m L e o n e m II w ła d z ę n a d c e s a r s tw e m w sc h o d n io rz y m - sk im . T a ra d ik o d is s e s w p e w n y m m o m e n c ie m u s ia ł u c ie k a ć do o jczy stej Iz a u - r ii p r z e d u z u r p a to r e m B a z y lik o s e m , je d n a k ż e ju ż w 4 7 6 r. o d z y s k a ł w ła d z ę , a w 4 7 9 r. p o n o w n ie p r z e c iw s ta w ił się M a rc ja n o w i, k tó r y w y w o ła ł n o w y b u n t 28. G d y po n a t u r a l n e j ś m ie rc i T a r a d ik o d is s e s a w 491 r. n o w y m c e s a rz e m z o s ta ł A n a s ta z ju s z , o d s u n ą ł o n od w y so k ic h s ta n o w is k Iz au ry jczy k ó w . D ecy z ja t a d o p ro w a d z iła w 4 9 2 r. do w y b u c h u n ie z a d o w o le n ia . B u n t z o s ta ł s t ł u m io n y d o p ie ro w 4 9 8 r., g d y z n a c z n ą część lu d u I z a u r ii p r z e s ie d lo n o do T ra c ji29. W t e n sp o só b „ z a k o ń c zy ła się d z ie jo w a k a r i e r a te g o g ó rsk ie g o , w o jo w n ic z e g o p le m ie n ia . R z ą d y iz a u r y js k ie , choć z n ie n a w id z o n e p rz e z m ie s z k a ń c ó w b a r d z ie j c y w iliz o w a n y c h p ro w in c ji, m ia ły je d n a k tę d o b rą s tr o n ę , że u s u n ę ły alb o u tr z y m a ły w ry z a c h e le m e n t g e r m a ń s k i w a rm ii; t e n e le m e n t,
26 Ammianus Marcellinus (t. II, Warszawa 2002) 27.9.6-7. 27 J. Burckhardt, op. cit., s. 86.
28 P. Iwaszkiewicz, W. Łoś, M. Stępień, op.cit., s. 415.
48
A ndrzej Brzezińskik tó r y o d e g ra ł t a k z g u b n ą ro lę w im p e r iu m z a c h o d n im , d o p ro w a d z a ją c do je g o o s ta te c z n e g o u p a d k u ”30.
O s ta te c z n ie do z n is z c z e n ia I z a u r i i p rz y c z y n iły s ię n a ja z d y a r a b s k ie w V I I - I X w ie k u , g d y ż w ty m o k r e s ie g r a n ic a C e s a r s tw a od w s c h o d u p r z e b ie g a ła m .in . p rz e z g ó ry T a u r u s . Z k o le i w X -X I w ie k u n a te te r e n y n a p ły n ę ła lu d n o ść z północy, O rm ia n ie , k tó rz y z a m ie s z k iw a li ta m do p o c z ą tk u XX w iek u .
