R O C Z N IK I G L E BO Z N A W C ZE T. 23, Z. 2, W A R S Z A W A 1972
M IECZYSŁAW KOTER, BO G UM IŁA B A R D ZIC K A , A N N A KR A U Z E
ZAWARTOŚĆ CYNKU W NIEKTÓRYCH ROŚLINACH UPRAWNYCH WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO
In sty tu t C h em izacji R o ln ictw a W SR w O lsztyn ie
Cynk należy do tej grupy mikroelementów, które coraz bardziej za czynają decydować o wielkości plonów roślin uprawnych. Dlatego w w ie
lu krajach wprowadza się nawozy cynkowe [24].
Niedobór -cynku u roślin przejawia się deformacją liści i skróceniem m iędzywęźli [1, 7, 16, 18], co jest wyw ołane zaburzeniami w procesach fizjologicznych komórki, takimi jak oddychanie [9, 19, 25], przemiana i przemieszczanie węglowodanów oraz uaktywnianie niektórych proce sów enzymatycznych [1, 12, 22]. Należy również zaznaczyć, że pierwias tek ten spełnia ważną funkcję w życiu zwierząt [13], które zapotrzebo w anie swoje na ten pierwiastek prawie całkowicie zaspokajają przez spo żywanie roślin. Natomiast zaopatrzenie roślin w cynk uzależnione jest od zasobności gleby w ten pierwiastek.
Rośliny rosnące na glebach ubogich mogą zawierać mniej cynku niż rozwijające się na torfach lub czarnych ziemiach. Spostrzeżenie to zro biło kilku autorów [7, 9, 13, 18, 24].
Ilość cynku w roślinach zależna jest również od nawożenia. Stwier dzono, że nawożenie fosforowe [5, 7] i wapnowanie gleb obniża zawar tość cynku w roślinach [4, 6, 9, 10]. Tłumaczy się to powstawaniem w glebie mało dostępnych połączeń [17, 19] i w tej sytuacji w ydaje się zro zumiałe, dlaczego zawartość cynku w ramach jednego gatunku wykazuje nieraz bardzo duże zróżnicowanie. Ponadto, według w ielu autorów [6, 8— 10, 24], wapnowanie gleb wpływ a nie tylko na obniżenie zawartości cynku w roślinach, lecz również na jego rozmieszczenie w określonych organach. Rośliny zbożowe na glebach zwapnowanych gromadzą ten składnik w większej ilości w ziarnie niż w słomie, natomiast u roślin na glebach nie wapnowanych znajdowano cynk w odwrotnym stosunku.
Dlatego często w yniki dotyczące zawartości cynku w ziarnie i słomie zbóż, podawane przez w ielu autorów, nie są zgodne.
W krajowej literaturze jest niew iele danych o zawartości i rozmiesz czeniu cynku w najczęściej uprawianych kulturach rolniczych [1, 11, 15]. Dlatego w ramach problematyki badawczej Katedry Chemii Rolni czej podjęto badania na zawartością cynku w roślinach pochodzących z różnych gleb uprawnych województwa olsztyńskiego.
W tym celu pobrano próbki roślin na terenie 16 powiatów w oje wództwa olsztyńskiego, zbierając je losowo z łanu z powierzchni 1 m2. Zbo żowe. okopowe i przemysłowe pobrano w stadium pełnej dojrzałości, trawy i m otylkowe w okresie kwitnienia. Po wysuszeniu i zmieleniu roślin materiał zmineralizowano p r z e z spalenie w piecu m uflowym w temperaturze 450°C, po czym oznaczono cynk kolorymetrycznie z zasto sowaniem ditizonu w toluenie według metody B a r o n a [2]. Z miejsc, z których pobrano próbki roślinne, pobrano również próbki gleby. Ozna czono w nich pH w In KC1 oraz skład mechaniczny według metody areo- metrycznej Bouyoucosa, w modyfikacji Casagrande i Prószyńskiego.
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że zawartość cynku w roślinach uprawnych waha się w szerokich granicach (tab. 1—4). Wśród badanych roślin największą ilość stwierdzono w sianie roślin m otylko wych, głównie w mieszance strączkowej (552.5 ppm Zn), najmniej (10,5 ppm) w korzeniach buraków cukrowych oraz w słomie roślin zbożowych, szczególnie w pszenicy (12,1 ppm Zn).
Zawartość cynku w poszczególnych roślinach zbożowych jest także mocno zróżnicowana. Zależy ona nie tylko od gatunku roślin, ale rów nież w obrębie tego samego gatunku daje się zauważyć duża rozpiętość w ilości cynku (tab. 1). Należy przy tym podkreślić, że większa koncen tracja tego składnika w ystępuje w ziarnie niż w słomie zbóż. Najwięcej cynku w roślinach zbożowych zawiera ziarno żyta i owsa (średnio 91 ppm), najmniej zaś ziarno pszenicy (średnio 51,7 ppm). Jęczmień zajmu je m iejsce pośrednie (średnio 60,7 ppm Zn) (tab. 4).
Ż danych tych wynika, że żyto, jak również owies uprawiane na gle bach zakwaszonych mają w iększe m ożliwości pobierania przyswajalnego cynku niż jęczmień, a zwłaszcza pszenica, które uprawia się w warun kach środowiska obojętnego lub słabo alkalicznego. W tych warunkach cynk jest trudniej dostępny dla roślin [9. 19]. Świadczy o tym niższa zawartość cynku w pszenicy pochodzącej z gleb o pH 6,9— 7,0 niż w próbkach zebranych z gleb kwaśnych (z wyjątkiem próbki 27). Można zatem wnioskować, że przy wapnowaniu gleb oraz wobec innych czyn ników obniżających zawartość przyswajalnego cynku w glebie (np. sto sowanie wysokich dawek nawożenia fosforowego i azotowego) z roślin
Zn w roślinach uprawnych woj. olsztyńskiego 119
T a b e l a 1
Z a w a rto ść cy nku w r o ś l i n a c h zbożow ych
R o ś l i n a p ró b Nr Typy i r o d z a je g le b pH w l n KC1 Zn m g/kg s.m« k i z ia r n o ełom a 1 2 3 4 5 6 Jęc z m ie ń 1 G leby b r u n a tn e zï g l i n y l e k k i e j 5 .4 3 9 .1 1 8 ,8 2 g l i n y l e k k i e j 5 .9 3 7 .0 1 4 ,9 3 g l i n y l e k k i e j 6 ,0 6 2 ,3 2 9 .8 4 p ia s k u g l i n i a s t e g o mocnego 6 ,6 7 1 ,9 4 4 ,4 5 p ia s k u g l i n i a s t e g o mocnego 6 ,6 8 4 ,5 2 2 ,6 6 p i a s k u g l i n i a s t e g o mocnego 7 .0 6 3 .8 4 0 ,8 7 g l i n y l e k k i e j 7 .5 3 8 ,1 3 2 ,4 8 g l i n y l e k k i e j 7 .5 3 7 .9 2 8 ,2 9 C zarn e z ie m ie z: p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o p y l a s t . 6 , 4 8 7 .4 4 1 ,2 10 g l i n y ś r e d n i e j p y l a s t e j 6 ,8 8 4 ,1 1 2 ,1 11 g l i n y ś r e d n i e j p y l a s t e j 6 ,8 7 5 .5 1 4 ,9 12 p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 6 .9 1 0 7 ,8 4 3 ,3 Owies 13 G leby b ru n a tn e z; p i a s k u g l i n i a s t e g o mocnego 5 .1 6 8 ,4 2 6 ,6 14 p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 5 .3 1 4 2 ,6 5 9 ,5 15 g l i n y l e k k i e j 5 .4 2 6 ,7 -16 g l i n y l e k k i e j 5 .5 2 6 ,9 1 9 ,9 17 g l i n y l e k k i e j p y l a s t e j 5 .7 4 2 ,4 2 4 ,5 18 p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 5 .8 1 1 5 ,2 4 5 ,8 19 g l i n y l e k k i e j 6 .3 5 1 .5 2 1 ,0 20 g l i n y l e k k i e j 6 .7 8 2 ,5 2 5 .3 21 g l i n y l e k k i e j 7 .0 7 5 ,7 4 3 ,3 22 C zarn e z ie m ie z: p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 4 .7 1 5 5 ,9 8 0 ,4 23 p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o p y l a s t . 6 .4 6 8 ,6 2 6 ,7 24 B i e l i c a z: g l i n y l e k k i e j p y l a s t e j 5 .2 8 1 ,1 3 7 ,4 P s z e n ic a ozim a 25 G leby b r u n a tn e z: g l i n y l e k k i e j 4 .6 3 0 ,7 1 4 ,8 26 p ia s k u g l i n i a s t e g o mocnego 4 ,8 8 6 ,6 1 4 ,8 27 p ia s k u g l i n i a s t e g o mocnego 5 ,5 1 6 ,9 1 3 ,2 28 g l i n y ś r e d n i e j 5 ,5 4 6 ,3 1 6 ,3 29 g l i n y l e k k i e j 5 .6 5 3 ,8 3 8 ,4 30 g l i n y l e k k i e j p y l a s t e j 6 ,9 2 7 .2 1 9 ,9 31 g l i n y l e k k i e j p y l a s t e j 7 ,0 2 2 ,6 1 8 ,8 32 p ia s k u g l i n i a s t e g o mocnego 7 ,0 - 1 9 ,3 33 g l i n y l e k k i e j 7 .0 3 8 ,4 1 8 ,7 34 C zarn e z ie m ie z: g l i n y l e k k i e j 6 .3 2 9 .7 1 3 .2 35 g l i n y c i ę ż k i e j 7 ,0 2 7 ,0 1 4 ,3 36 g l i n y c i ę ż k i e j 7 ,1 3 8 ,5 1 2 ,1
57 B ie lic a z: g lin y le k k ie j 5 ,7 2 4 ,8 20,1 Żyto ozime 58 Gleby brunatne z: p ia s k u luźnego 4 ,7 1 5 1 ,4 4 9 ,9 59 p iask u słab o g lin ia s te g o 4 ,7 8 5 ,5 2 1,0
40 p ia sk u luźnego 4 ,8 1 1 3 ,1 5 5 ,1 41 p ia sk u luźnego 4 ,8 6 7 ,7 1 9 ,7 42 p ia sk u sła b o g lin ia s te g o 5 ,0 7 4 ,1 1 6 ,3 1 45 p ia sk u sła b o g lin ia s te g o 5 ,0 - 44,8 44 p iask u luźnego 5 ,2 51,8 2 7 ,5 45 p ia sk u sła b o g lin ia s te g o 7 ,1 5 6 ,4 1 9 ,9
46 p ia sk u g lin ia s te g o lek k ieg o 7 ,5 8 3 ,4 4 9 ,6 i 47 p iask u sła b o g lin ia s te g o 7 ,7 7 0 ,3 20,0
48
Czarne ziem ie z:
p ia sk u g lin ia s te g o lek k ieg o 7 ,2 4 9 ,6 1 6 ,5
49
Mada z:
p ia sk u sła b o g lin ia s te g o 6 ,5 - 2 8 ,5
T a b e l a 2
Zawartość cynku w s ia n ie r o ś l i n motylkowych i traw
R o ś li n a p r ó b k iNr Typy i ro d z a je g le b w In pH KC1 Zn m g/kg K o niczyna G leby b r u n a tn e z: czerw ona j 50 g l i n y ś r e d n i e j p y l a s t e j 4 ,2 8 3 ,5 ! 51 g l i n y l e k k i e j 5 ,1 6 6 ,0 52 g l i n y l e k k i e j p y l a s t e j 5 ,1 4 9 ,4 i i 53 g l i n y l e k k i e j 6 ,0 1 0 2 ,5 54 g l i n y ś r e d n i e j 6 ,3 6 3 ,1 55 g l i n y l e k k i e j 6 ,4 8 8 ,9 56 g l i n y l e k k i e j p y l a s t e j 6 ,8 1 3 4 ,3 L u c e rn a 57 g l i n y l e k k i e j 5 ,5 2 6 ,4 58 g l i n y l e k k i e j 6 ,1 2 6 ,4 59 g l i n y l e k k i e j 6 ,5 1 0 0 ,6 60 p ia s k u g l i n i a s t e g o mocnego 7,0 5 7 ,5
i
61 i g l i n y ś r e d n i e j i 7 ,3 1 4 8 ,8 i Jj
S e r a d e la i 1 ! 62 iJ p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 4 ,5 1 0 9 ,4 1i
j p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 6 ,0 1 4 5 ,8j
! C za rn a z ie m ia z: 64 p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 5 ,7 3 1 7 ,9 M ieszanka r o ś l i n s t r ą ć zkov.’y c h 65 66 G leby b ru n a tn e z: p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 7 .0 7 .0 8 7 ,6 5 5 2 ,567
p ia s k u g l i n i a s t e g o mocno p y l a s t e g o 7 ,0 7 6 ,1 Trawy 68 t o r f n i s k i 6 ,5 4 8 ,1 69 t o r f n i s k i 6 ,5 2 5 ,3Zn w roślinach uprawnych woj. olsztyńskiego 121
T a b e l a 3
Z a w arto ść cynku w r o ś l i n a c h okopowych i p rzem ysłow ych
R o ś l i n a p ró b Nr k i Typy i r o d z a j e g le b pH w l n KC1 Zn w m g/kg k o r z e n ie l i ś c i e Z ie m n ia k i 70 G leby b r u n a tn e z: p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 5 ,0 5 9 ,4 71 p i a s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 5 ,9 4 0 ,9 -72 p i a s k u lu ś n e g o 6 ,0 4 1 ,6 -73 p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 6 ,0 3 9 ,2 -74 p ia s k u g l i n i a s t e g o l e k k ie g o 6 ,0 4 2 ,1 -75 p ia s k u s ła b o g l i n i a s t e g o 6 ,1 7 3 ,8 -B u ra k i 76 p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 5 ,8 1 2 ,4 4 2 ,7 cukrowe 77 g l i n y l e k k i e j 6 ,3 1 9 ,0 4 4 ,9 78 g l i n y ś r e d n i e j p y l a s t e j 6 ,8 4 0 ,7 4 6 ,1 79 g l i n y ś r e d n i e j 7 ,0 1 2 ,6 1 1 1 ,3 80 g l i n y l e k k i e j 7 ,0 3 8 ,8 4 0 ,0 81 g l i n y l e k k i e j 7 , 0 1 7 ,7 99,2-82 i ł u 8 ,1 1 0 ,5 3 0 ,2 83 C zarn e z ie m ie z: g l i n y c i ę ż k i e j 7 ,0 3 5 ,6 4 7 ,8 84 g l i n y c i ę ż k i e j 8 ,0 4 0 ,8 6 3 ,3 85 g l i n y c i ę ż k i e j 8 ,0 1 7 ,5 8 7 ,6 R zepak ozim y 86 G leby b r u n a tn e z; g l i n y l e k k i e j 5 ,0 1 2 7 ,3 3 9 ,3 87 p ia s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 5 ,0 9 9 ,1 9 3 ,0 86 g l i n y ś r e d n i e j 5 ,1 7 5 ,2 3 8 ,0 89 p i a s k u g l i n i a s t e g o le k k ie g o 6 ,3 2 6 5 ,1 1 4 6 ,3 90 g l i n y l e k k i e j 6 ,6 72 ,0 4 9 ,2 91 g l i n y ś r e d n i e j 7 ,0 7 9 ,3 3 4 ,8 92 C z a rn a z ie m ia z: g l i n y c i ę ż k i e j 6 ,7 1 0 9 ,2 9 7 ,8 T y to ń 93 _ _ 7 8 ,7 94 - - 1 5 ,4
zbożowych pszenica będzie najbardziej wymagała nawożenia cynkiem. Pogląd ten potwierdzają również badania K a t a ł y m o w a [9, 10], w ed ług którego zawartość cynku w ziarnie i słomie pszenicy jest znacznie wyższa u roślin pochodzących z gleb nie wapnowanych. W porównaniu z wynikami otrzymanymi przez innych badaczy zawartość cynku uzys kana w naszych badaniach dla pszenicy jest stosunkowo niska i wska zuje na potrzebę nawożenia tym składnikiem.
W ziarnie jęczmienia i owsa stwierdzono wystarczające ilości cynku, zgodne z wynikam i innych autorów [3, 24]. Świadczy to również o du żej zasobności gleb pod tymi uprawami w przyswajalny cynk. Na
gle-T a b e l a 4 Ś r e d n i a z a w a rto ś ć cynku w r o ś l i n a c h upraw nych w o j. o l s z t y ń s k i e g o
. R o ś l i n a Zn m g/kg S o l i ł o Zn ppm z ia r n o słom a 1 R o ś li n y zbożowe w a h an ia ś r e d n i a w a h a n ia ś r e d n i a Jęc z m ie ń 3 7 ,0 - 8 4 ,5 6 0 ,7 1 4 ,9 - 4 0 ,8 2 7 ,9 Owies 2 6 ,7 - 1 5 5 ,9 9 1 ,3 1 9 ,9 - 8 0 ,4 50,2 P s z e n ic a ozim a 1 6 ,9 - 8 6 ,6 5 1 ,7 1 2 ,1 - 3 8 ,4 2 5 ,2 Żyto ozime 4 9 ,6 - 1 3 1 ,4 9 0 ,5 1 6 ,3 - 5 5 ,1 3 5 ,7
I I S ia n o r o ś l i n m otylkow ych W ahania ś r e d n i a
K o n iczy n a czerw ona 6 3 ,1 - 1 3 4 ,3 9 8 ,7
L u c e rn a 2 6 ,4 - 1 4 8 ,8 8 7 ,6
S e r a d e la 1 0 9 ,4 - 3 1 7 ,9 2 1 3 ,6
M ieszan k a r o ś l i n s trą c z k o w y c h 7 6 ,1 - 5 5 2 ,5 3 1 4 ,3
Trawy 2 5 ,3 - 4 8 ,1 3 6 ,7
K o rz e n ie L i ś c i e
I I I R o ś lin y okopowe i przem ysłow e
w a h an ia ś r e d n i a w a h an ia ś r e d n i a Z iem n ia k i 3 9 ,2 - 7 3 ,8 5 6 ,5 - _ B u ra k i cukrowe 1 0 ,5 - 4 0 ,0 2 6 ,5 3 0 ,2 - 1 1 1 ,3 7 0 ,7 Rzepak ozim y 7 2 ,0 -2 6 5 ,1 * 1 6 4 ,0 * 3 4 ,8 -1 4 6 ,3 * * 9 0 ,6 * * T ytoń — “ 1 5 ,4 - 7 8 ,7 4 7 ,0 * - n a s i o n a rz e p a k u ** - słom a
bach słabo zaopatrzonych znajdowano w ziarnie wym ienionych zbóż po niżej 20 ppm Zn [24].
W odróżnieniu do roślin zbożowych rośliny m otylkowe odznaczają się dużą zawartością omawianego składnika (tab. 2), jednakże bardzo duże wahania występujące w tej zawartości wskazują na niedostateczne zao patrzenie roślin m otylkowych w ten pierwiastek. Największe wym aga nia wykazuje seradela, która gromadzi ponad 100 ppm Zn w sianie ze branym w stadium kwitnienia. Ponad dwukrotnie większą ilość cynku stwierdzono z roślin zebranych na czarnej ziemi. Duże wahania i sto sunkowo niska zawartość cynku w analizowanych próbkach wskazuje na konieczność nawożenia cynkiem tych upraw, a szczególnie łąk i pa stwisk, ponieważ składnik ten ma duże znaczenie dla zwierząt [13].
Nie m niejsze wymagania wykazują również rośliny okopowe, jak bu raki cukrowe, które pobierają z plonem rocznie 300— 600 g Zn na 1 kg, co jest równorzędne z pobieraniem tego składnika przez lucernę [3]
Zn w roślinach uprawnych woj. olsztyńskiego 1 2 3
Biorąc pod uwagę przeciętne plony buraków cukrowych (ok. 300 q/ha) uzyskiwane w naszych warunkach glebowo-klim atycznych, można łatwo obliczyć, że pobieranie cynku przez te kultury wynosi w najlep szym przypadku ok. 370 g/ha. Ilości te wskazują na słabe zaopatrzenie buraków cukrowych w om awiany składnik, co widać z niskiej jego za wartości w korzeniach i liściach zebranych z terenu województwa ol sztyńskiego (tab. 3).
Z innych roślin okopowych, uprawianych w większych ilościach w naszym regionie, badano ziemniaki. Odznaczają się one średnią zawar tością cynku w kłębach w granicach 39,2— 73,8 ppm (średnio 56,5 ppm Zn).
Jedną z bardziej wymagających roślin, jeśli chodzi o składniki po karmowe, jest rzepak. Zarówno w nasionach, jak w słomie rzepaku w y stępuje stosunkowo wysoka zawartość cynku (tab. 3). w ziarnie średnio
164 ppm, a w słomie — 90,6 ppm (tab. 4).
W oparciu o średni plon ziarna (20 q) i słomy rzepaku, uzyskany w naszym regionie, pobranie cynku przez plon w ynosi ok. 600 g/ha, co równa się maksymalnemu pobraniu tego składnika przez inne najbar dziej wym agające rośliny [3]. Należy podkreślić, że rzepak w strukturze zasiewów naszego województwa stanowi jedną z głównych pozycji wśród uprawianych roślin, dlatego forsowanie intensywnej uprawy tej kultury przyczynia się niew ątpliw ie do zubożenia gleb w makro- i m ikroele menty.
W naszej gospodarce nawozowej nawożenie mikroelementami nie jest dotychczas stosowane, tak że nie bez obawy można stwierdzić, że w ślad za stosowaniem większych dawek nawozów podstawowych nastąpi dal sze zubożenie gleb w te składniki.
Reasumując należy podkreślić, że analizowane rośliny w większości odznaczają się niską zawartością cynku. Zawartość ta jest w pewnym stopniu zależna od rodzaju gleby. W większości przeanalizowanych pró bek ilość cynku jest większa w roślinach zebranych z czarnych ziem niż z gleb brunatnych.
Na podstawie badań przeprowadzonych nad zawartością cynku w roś linach uprawnych województwa olsztyńskiego można wysnuć następu jące wnioski.
1. Zawartość cynku w roślinach wykazuje duże zróżnicowanie nie tyl ko między gatunkami, ale również w obrębie tego samego gatunku, co dowodzi nierównomiernego zaopatrzenia roślin w ten składnik.
2. Największą zawartość cynku stwierdzono w sianie mieszanki roślin strączkowych (średnio 314,3 ppm), najmniej zaś w słomie pszenicy (śred nio 25,2 ppm) oraz w korzeniach buraka cukrowego (średnio 26,5 ppm).
3. Stwierdzono, że siano łąkowe, buraki cukrowe i rzepak, a z roślin zbożowych — pszenica, wykazują w wielu przypadkach niedostateczną zawartość cynku. W związku z tym na glebach o odczynie obojętnym i świeżo zwapnowanych zachodzi konieczność nawożenia tych kultur cynkiem.
4. Stwierdzono pewną zależność zawartości cynku w pszenicy od pH gleby.
Uzyskane wyniki wskazują na celowość kontynuowania badań, które pozwolą na opracowanie zaleceń nawożenia kultur uprawnych cynkiem i innymi mikroelementami.
L IT ER A TU R A
[1] B a r d z i c k a B.: Praca doktorska, 1965.
[2] B a r o n H.: L an d w irstch . Forsch., t. 6, 1954, s. 13.
[3] B e r g m a n n -W., G ü n t e r W. , W i t t e r В.: A n leitu n g für die A u fstellu n g von D ü n gu ngsp län en . Jen a 1966.
[4] В o w a n L. C., L e g g e 11 G. E.: S o il Sei., 95, 1963, s. 137.
[5] В u r 1 e s о n C. A., D a c u s A. D , G e r a r d C. J.: S oil Sei. Am . Proc., t. 25, 1961, s. 365.
[6] C z u r b a n o w W. M.: P rim ien ien ije m ik roelem ien to w w sielsk. i m ied ic.
R iga 1959, s. 139.
[7] J u d y W. , L e s s e n G., R u z y c k a T., R o b e r t s o n L., E l l i s - Q u a r t B.: B ull. Rep. Res. M ichigan S tate U niv. A gric. Exp. Stat., 46, 1964, 3, s. 386.
[81 J u n g e r m a n n R.: L andv. Forsch., 1962, S o n d erh eft, 16, s. 93.
[9] K a t a ł y m o w M. W.: M ik ro elem ien ty i m ikrou d ob ren ija. M osk w a 1965, s. 222. [10] К a t a ł y m o w M. W. : Dokł. A n SSSR, t. 104, 1955, 4, s. 584.
[11] K o t e r M., B a r d z i c k a B., K r a u z e A.: Rocz. glebozn., t. 15, 1965, z. 2,
s. 331.
[12] К r a n j a A. J.: T rudy Inst. B iol. A N Ł SSR , t. 9, 1958, 195.
[13] L i t y ń s k i T., Ż yzność gleb y i n aw ożen ie. PW N, W arszaw a 1967. [14] L i w s k i S.: Zesz. probl. Post. N auk roi., 25, 1960, s. 197.
[15] L i w s k i S.: Rocz. N auk roi., 7 5 -F -l, 1961, s. 7.
[16] M a k s i m ó w A.: M ik roelem en ty i ich zn a czen ie w życiu organizm ów . W ar szaw a 1954, s. 218.
[17] N e l s o n J. L., M e l s t e d S. W.: S oil Sei. A m . Proc., t. 19, 1955, 4, s. 439. [18] N o w o s i e l s k i О.: M etody oznaczania potrzeb n aw ożen ia. W arszaw a 1968,
s. 538.
[19] P e j w e I. W.: B ioch im ija poczw . M oskw a 1961.
[20] S c h a r r e r K., H ö f f n e r W.: Z. P fl. D üng. B od enkunde, 81, 1958, 213. [21] S o k o ł o w W. J., J a c j a k M. D.: M ik ro elem ien ty w żizn i ra stien ii ziw .
i czełow . 1964, s. 276.
[22] S z k o l n i k M. I., A b d u r a s z i t o w S. A.: F izjol. R ast., t. 5, 1958, 5, s. 398. [23] W e a r J. I.: S o il Sei., 81, 1956, s. 311.
[24] V i e t s F. G., В o w a n L. C., C r a w f o r d С, L.: S oil Sei., t. 78, 1954, s. 306. [25] W ł a s i u k P. A .: M ik roelem ien ty w żizni rast. ziw . i czełow . K ijew 1964, 1.
P r o f. d r M ie c z y s ła w K o te r
I n s t y tu t C h e m iz a c ji R o ln ic tw a W SR O ls z ty n -K o r io w o , bl. 33
