Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) w roślinach sukcesywnie porastających osady pochodzenia przemysłowego

(1)

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 163-171

B. G W O R E K 1, K. K LIM C ZA K 2, J. Ł A B Ę T O W IC Z 1, E.B IE R N A C K A 3, E. PO L U B IE C 2, M. B O R O W IA K 4

WIELOPIERŚCIENIOWE WĘGLOWODORY

AROMATYCZNE (WWA) W ROŚLINACH

SUKCESYWNIE PORASTAJĄCYCH OSADY

POCHODZENIA PRZEMYSŁOWEGO

POLYCYCLIC AROMATIC HYDROCARBON’S (PAHS)

CONTENT IN PLANTS GROWING ON INDUSTRIAL SEWAGE

SLUDGE

'SGGW , K atedra N auk o Środow isku Glebow ym , 2Instytut O chrony Środow iska, 3SGGW, K atedra Inżynierii Wodnej i Rekultywacji Środowiska,

4Instytut Chemii Przem ysłow ej, W arszawa

A bstract: Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAH’s) are classified as very dangerous organic

pollutants. Due to the fact that they enter the soil, it is necessary to evaluate if their transfer from soil into plants is possible, and check if they can be included in the trophic chain. In the present work content o f PAH’s in plants growing on industrial sewage sludge was tested. High contents o f PA H ’s in sewage sludge enabled to observe how the am ount o f PAH’s in the ground influence their content in plants. The pilot research showed, that PAH ’s content in plants could depend on PAH’s content in the ground.

Słowa kluczow e: WWA, osad ściekowy, rośliny Keywords: PAH’s, sewage sludge, plants

WSTĘP

W ostatnich latach odnotow uje się w yraźne zainteresow anie trw ałym i za n ie czyszczeniam i organicznym i (TZO) w środowisku, a zw łaszcza ich w ystępow aniem i przem ianam i. Do tej grupy zw iązków n ależą w ielop ierścien io w e w ęg lo w odo ry arom atyczne (W W A), które p ow stają głów nie w procesach niepełn eg o spalania w szelkiego rodzaju paliw organicznych, zarów no w energetyce, ja k i w procesach produkcyjnych [Ribes i in. 2003, M iroń 1995, Environm ental H ealth C riteria 1998]. N ierzadko zw iązki te są znajdow ane z dala od antropogenicznych źródeł ich emisji.

(2)

T łum aczone je st to naturalnym i procesam i, podczas których pow stają pew ne ilości W W A, a z a lic z a się tu n atu raln e p o ża ry lasów , w y b u ch y w ulkan ów , p ro c esy geochem iczne oraz przem iany zw iązków organicznych przy udziale drobnoustrojów [Miroń 1995, Environmental Health Criteria 1998, M aliszewska-Kordybach 1993, Ribes i in. 2003]. Jednakże naturalne źródła WWA w środow isku stanow ią obecnie jed yn ie śladow ą część całej ich zaw artości [Indeka, 1996].

Toksyczność WWA wynika z faktu, że związki te występują zawsze w mieszaninach, a działanie jednych węglowodorów może być zwielokrotnione w obecności innych [za Indeką, 1996]. Ponadto związki tc mogą przechodzić w środowisku przemiany, w których często powstają związki dużo bardziej toksyczne od związków wyjściowych [Reyes i in. 2000].

WWA m ogą być pobierane przez rośliny bezpośrednio z pow ietrza bądź z gleby, przy ich odpow iednim stężeniu [M ikołajek i in. 1985, Sim onich, Hites 1995, B öhm e i in. 1999]. B adania przeprow adzone przez Janikow ską i W ardas [2002] wykazały, że benzo/a/piren je st akum ulow any w dużych ilościach w kom órkach Chlorelli. N a ogół u w a ż a się, że p o b ie ra n ie T Z O je s t z d e te rm in o w a n e z m ie n n o ś c ią w a ru n k ó w środow iskow ych oraz rodzajem i w iekiem zw iązku. W iększość badań na tem at b iodostęp ności TZO dotyczy oddziaływ ań w układzie m ikroorganizm y - TZO . N atom iast niew iele prac dotyczy oddziaływ ań w układzie gleba/podłoże-roślina.

Stąd też podjęto pilotow e badania, których celem było zbadanie, czy zaw artość WWA w podłożu m a w pływ na ich zaw artość w roślinach, ja k rów nież określenie, które z WWA w największej ilości są w łączane do obiegu biologicznego. Aby osiągnąć cel pracy, do badań w ybrano rośliny sukcesyw nie porastające przem ysłow e osady ściekow e. H ipotezę badaw czą oparto na w cześniejszych badaniach w skazujących, które z osadów ściekow ych są najbogatsze w te związki [Bernacka. Paw łow ska 1999]

MATERIAŁ I METODY BADAŃ

Do realizacji celu pracy wybrano dwa obiekty badań. Jeden z nich stanow iły osady ściekow e pochodzące z przem ysłu petrochem icznego, drugi zaś osady ściekow e pochodzące z przem ysłu karbochem icznego oraz rośliny sukcesyw nie je porastające. Próbki osadów petrochem icznych oraz roślin je porastających zostały pobrane z terenu Petrochem ii Płock, natom iast próbki pochodzenia karbochem icznego - z terenu Karbochemii znajdującej się w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (GOP). W obydwu obiektach osady ściekow e składowane były od około 20 lat w tym sam ym m iejscu.

Z wyznaczonych powierzchni badawczych pobrano po 10 próbek osadu ściekowego z głębokości 0 -2 0 cm, z których przygotowano próbkę mieszaną. Próbki te w ysuszono, zm ielono i przesiano przez sito o średnicy oczek 1 mm.

M ateriał roślinny do badań stanowiły następujące rośliny jednoliścienne porastające osad ściekow y pochodzący z przem ysłu petrochem icznego: chw astnica jednostronna

(Echinochloa crus-galh'), m ozga trzcinowata (Phalaris am ndinacea), w iechlina łąkowa (P o a pratensis), perz w łaściw y (Agropyron repens) oraz dw uliścienne: rdest plam isty (P olygonum persicaria), wiklina (Salixpurpurea) i naw łoć późna (Solidago serotina) .

Z osadu pochodzącego z przemysłu karbochemicznego pobrano roślinę jednoliścienną - trzcinnik piaskowy (Calamagrostis epigeios) oraz dwuliścienne: wiesiołek (Oenothera

(3)

WWA w roślinach sukcesyw nie porastających osady pochodzenia przem ysłow ego 165

N adziem ne części roślin do badań pobrano w fazie kwitnienia. Przed w ykonaniem analiz chem icznych m ateriał roślinny wysuszono, a następnie rozdrobniono.

Z a k o n tro lę p rzy jęto glebę, p o ch o d z ącą z po la d o św iad c zaln eg o S G G W w Skierniewicach oraz pszenżyto uprawiane na tym polu. Ponadto, w celu wyelim inowania depozytu, kontrolę stanow ił rów nież owies upraw iany w szklarni na tej glebie.

W tak przygotow anych próbkach wykonano oznaczenia 16 WWA w ym ienionych na liśc ie US EPA. Z w iąz k i te o zn a cza n o w cz te re c h p o w tó rz e n ia c h m e to d ą w ysokospraw nej chrom atografii cieczow ej (H PLC ), na aparacie firm y W aters z d etek to rem fo to d io d o w y m U V /V IS o raz d etek to rem flu o re scen c y jn y m z p ro gram ow aniem długości fal w zbudzania i emisji. M ateriał do badań był ekstrahow any chlorkiem m etylenu, w obecności miedzi, w aparacie Soxteca. W trakcie oznaczeń z próbkam i postępow ano zgodnie z procedurą ISO 13877 [1998].

WYNIKI BADAŃ

W badanych osadach ściekowych zdecydowanie więcej WWA oznaczono w osadach pochodzących z przemysłu karbochemicznego niż petrochemicznego (tab. 1). Zawartość w nich sum y W W A sięgała naw et 97 350 (Lig • kg-1 s.m. W osadzie pochodzenia petrochem icznego w artość ta była prawie 40 razy m niejsza i w ynosiła 2539 |ig ■ kg-1 s.m. W glebie przyjętej za niezanieczyszczoną oznaczona sum a WW A w yniosła 81,3 |ig • kg"1 s.m.

W osadach pochodzących z przem ysłu karbochem icznego oznaczono najwięcej indeno/123-cd/ pirenu, benzo/b/fluorantenu i pirenu. Szereg ilościow y zaw artości badanych WWA układał się następująco, z uw zględnieniem m iejsca pobrania:

• w osadzie ściekow ym , na którym rósł wiesiołek:

indeno/123-cd/piren > piren > benzo/a/piren > benzo/a/antracen > antracen > dibenzo/ ah/antracen > fluoranten > chryzen > benzo/b/fluoranten > fenantren > benzo/k/ fluoranten > fluoren

• w osadzie ściekow ym , na którym rósł trzcinnik piaskowy:

benzo/b/fluoranten > indeno/123-cd/piren > fluoranten > benzo/a/piren > piren > fenantren > benzo/k/fluoranten > benzo/a/antracen > fluoren > chryzen > dibenzo/ah/ antracen > antracen.

W o sa d z ie p e tro c h e m ic z n y m n a jw ię c e j b y ło p ire n u , a sz e re g z a w a rto ś c i poszczególnych WWA układał się następująco:

piren > benzo/k/fluoranten > fluoranten > benzo/b/fluoranten > benzo/a/piren > chryzen > benzo/ghi/perylen > antracen > fenantren > dibenzo/ah/antracen.

A n a liz a m a te ria łu ro ślin n eg o w yk azała, że w ięcej W W A by ło w ro ślin ach porastających osady pochodzące z przem ysłu karbochem icznego niż z przem ysłu petrochem icznego (tab. 2 i 3). Zaw artość sum y WWA dochodziła naw et do 17 831 |ig • kg-1 s.m. w wiesiołku. N atom iast w roślinach porastających osady petrochem iczne. ilość tych zw iązków była kilkudziesięciokrotnie m niejsza, a najw yższa zaw artość, ja k ą oznaczono to 598 \ig • kg-1 s.m. w w iechlinie łąkow ej. W naw łoci późnej i chw astnicy jednostronnej zaw artość sum y WW A była zbliżona do zaw artości w roślinach kontrolnych i kształtow ała się na poziom ie około 50 |ig ■ kg"1 s.m.

(4)

TABELA 1. Zawartość WWA w osadach ściekowych TABLE 1. PAH's content in sewage sludge

Nr No

WWA PAH’s

Zawartość WWA (fig • kg 1 s. ni) - PAH's content in (ig • kg 1 d. m Karbochemia - Carbochemistry Petrochemia

Petrochemistry Płock Czysta gleba non contam inated soil Skierniewice osad 1 sewage sludge 1 osad 2 sewage sludge 2 1 Naftalen n. о. n. 0. n. 0. n. 0. 2 Acenaftylen п. о. n. 0. n. 0. n. 0. 3 Acenaften п. о. n. 0. n. 0 n. 0 4 Fluo ren 1080 1300 n. 0. 6 5 Fenantren 1740 2600 24 1,5 6 Antracen 5300 740 35 1,2 7 Fluoranten 3230 3800 530 8,9 i 8 Piren 22000 3500 770 4,9 9 Benzo/a/antracen 7000 1700 n. 0. 5,1 10 Chryzen 3200 920 140 6,5 11 Benzo/b/fluo rante n 2900 4800 200 8,9 12 Benzo/k/fluoranten 1200 1900 560 4,4 13 Benzo/a/piren 21000 3600 180 2,9 14 Dibenzo/ah/antracen 4500 780 20 4 15 Benzo/ghi/p erylen п. о. n. 0. 80 14 16 Ind епо/12 3 - cd/p iren 24200 4100 n. 0. 13 I i Z WWA - L PAH's 97350 29740 2539 81,3

n. o. - nie wykryto - not detected, osad 1 - sewage sludge 1 - osad spod Oenothera sp. - sewage sludge from under Oenothera sp.; osad 2 - sewage shidge 2 - osad spod Calamagmstis epigeios

- sewage sludge from under Calamagrostis epigeios

Spośród roślin porastających osady przem ysłu karbochem icznego najm niej WWA stw ierdzono w trzcinniku piaskowym . Pod w zględem zaw artości sum y W W A badane rośliny m ożna ustaw ić w następującym szeregu:

w iesiołek > liście topoli > liście brzozy > trzcinnik piaskowy.

Przy czym w w iesiołku zawartość WWA była pięciokrotnie wyższa niż w trzcinniku piaskowym.

W roślinach porastających osady pochodzące z przem ysłu karbochem icznego spośród badanych w ęglow odorów najwięcej oznaczono fluorantenu oraz pirenu, a ich zaw artość dochodziła odpow iednio do 4300 i 5400 \ig • kg-1 s.m.

Spośród roślin porastających osady przem ysłu petrochem icznego najwięcej WWA oznaczono w w iechlinie łąkowej (598 |ig • kg-1 s.m.). Pod w zględem zawartości WWA rośliny z tego obiektu m ożna uszeregow ać następująco:

w iechlina > rdest > m ozga > wiklina > perz > chw astnica > nawłoć.

Z p o w y ż sz eg o szereg u w ynika, że n ajw ięk sz a ilość W W A by ła w ro ślin ie jednoliściennej, a najm niejsza w dw uliściennej, co je st odm iennym w ynikiem niż w p rzy p ad k u an alizo w an y ch roślin p o rastający ch osady p och o d zące z p rzem y słu karbochemicznego.

(5)

TABELA 2. Zawartość WWA w roślinach rosnących na osadzie z Petrochemii Płock TABLE 2. PAH's content in plants growing on sewage sludge from Petrochemistry of Płock Nr

No

WWA PAH's

Zawartość WWA (|ig • kg 1 s. PAH's content in jig • kg 1 d.

m); Petrochemia Płock Chełpowo m ; Płock Chelpowo Petrochemistry

Echino-chloa crus-galli Salix purpu rea Soli dago sero-tina Polygo num persi-caria Phala-ris anindi-nacea Poa prate nsis Agro-pyron repens 1 Naftalen n. 0. n. 0. n. 0. n. 0. n 0. n. 0. n. 0. 2 Acenaftylen n. 0. n. 0. n. 0. n. 0. n 0. n. 0. n. 0. 3 Acenaften n. 0. n. 0. a o. n. 0. n 0. n. 0. n. 0. 4 Fluoren 0,3 n. 0. n. 0. 2,8 19 n. 0. n. 0. 5 Fenantren 17 44 6 98 41 59 39 6 Antracen n. 0. 5 n. 0. 5,1 1,5 2,4 2,8 7 Fluoranten 5,3 103 13 32 111 208 10 8 Piren 5,7 83 9,9 43 108 177 9 9 Benzo/a/antracen 15 9 5,5 68 7 n. 0. 16 10 Chryzen 11 7,5 6 81 15 n. 0. 12 11 Benzo/b/fhioranten 0,8 3,7 1,6 14 2,1 49 11 12 Benzo/k/fluoranten 0,3 2,3 0,8 2,5 1,6 17 1,8 13 Benzo/a/piren 0,1 1,3 0,2 2,2 1,9 20 1,4 14 Dibenzo/ah/antracen 0,2 0 0,2 2 11 60 2,1 15 Benzo/ghi/perylen 0,3 2,4 1,1 13 1,7 5,6 11 16 Indeno/123-cd/piren 0,7 4,7 n. 0. 2,7 2,8 n. 0. 1,3 I WWA - L PAH's 56,7 265,9 44,3 366,3 323,6 598 117,4 n. o. - nie wykryto - not detected

DYSKUSJA

W badanych osadach ściekow ych, ja k i m ateriale roślinnym oznaczono 13 z 16 WW A, które w ym ienione są na liście US EPA. W żadnej z prób nie w ykryto WW A o najm niejszej liczbie pierścieni, czyli naftalenu, acenaftylenu i acenaftenu. Pow odów tego m oże być kilka: zaw artość tych trzech WWA była zbyt m ała i kształtow ała się poniżej granicy oznaczalności metody; podczas ekstrakcji, ze w zględu na ulatnianie się, m iały m iejsce straty tych zw iązków; straty zw iązanie z ulatnianiem się tych trzech w ęglow odorów m ogły mieć również miejsce podczas przygotow ywania prób do badań, zw łaszcza podczas suszenia; w przypadku prób podłoża ulatnianie się naftalenu, acenaftylenu i acenaftenu mogło nastąpić jeszcze przed pobraniem prób, gdyż W W A o niew ielkiej liczbie pierścieni m ogą ulatniać się z pow ierzchni gleby [M iroń 1995].

W większości opracowań dotyczących WWA uznaje się, że zawartość tych związków w osadach ściekow ych na poziom ie 10 000-25 000 |ig • kg"1 s.m. je s t bardzo w ysoka [Janoszka i in. 1997, Environmental Health Criteria 1998]. N atom iast gleby o zawartości WWA powyżej 10 000 |LLg • kg-1 s.m. sąuznaw ane za gleby bardzo silnie zanieczyszczone i pow inny być wyłączone z produkcji rolniczej, ze względu na ryzyko zanieczyszczenia roślin [Państw ow a Inspekcja O chrony Środow iska 1995].

(6)

TABELA 3. Zawartość WWA w roślinach rosnących na osadzie z Karbochemii z terenu GOP (fig • kg“1 s. m )

TABLE 3. PAH's content in plants growing on sewage sludge from Carbonchemistry located in the Uppcr Silsia area (|ig • kg-1 d. m)

Nr No.

WWA -PAH’s Karbochemia - Carbochemistry Kontrola -- Control

Betula sp. Oeno thera sp. P o p u lu s sp. C a lo m a-grostis epigeios Avena sativa Triticale 1 Naftalen n. 0. n. 0. n. 0. n. 0. n. о. n. о. 2 Acenaftylen 11. 0. n. 0. n. 0. n. 0. п. о. п. о. 3 Acenaften n. 0. n. 0. n. 0. n. 0. п. о. п. о. 4 Fluoren 62 315 338 321 30 6,1 5 Fenantren 254 730 269 187 2,1 п. О. 6 Antracen 119 411 167 74 3,8 5,5 7 Fluoranten 1200 i 4300 151 373 1,4 19 8 Piren 784 1 3100 5400 760 0,5 9 9 Benzo/a/antracen 469 1 1000 129 161 1 п. о. 10 Chryzen 324 990 191 246 1,2 n.o. 11 Benzo/b/fluoranten 415 1600 268 378 0,7 3 12 Benzo/k/fluoranten 157 610 92 115 0,3 2,3 13 Benzo/a/piren 202 890 122 171 0,3 0,6 14 Dibenzo/ah/antracen 226 885 154 206 5,8 2,5

15 Benzo/ghi/p ery len 197 1100 189 268 0,8 2,5

16 Indeno/123-cd/pire 476 1900 263 389 2,3 2,4

Z WWA - Z PAF's 4885 17831 7733 3260 50,2 52,9 n. o. - nie wykryto - not detected

Z p rz e p ro w a d z o n y c h badań w ynika, że zaw arto ść sum y W W A w o sad a ch ściekow ych pochodzenia petrochem icznego stanowiła 2,6% ich zaw artości w osadach ściekow ych z przem ysłu karbochem icznego. B em acka i Pawłowska [1999] oraz Baran i O leszczuk [2003b], badając w tym zakresie osady ściekow e z w ielu oczyszczalni Polski, otrzym ali podobne wyniki. N iższa zaw artość WW A w osadach pochodzenia petrochem icznego m oże być w ynikiem zastosow ania w Petrochem ii Płock nowej technologii, dzięki której WWA osadzają się w czasie procesów petrochem icznych na glinokrzem ianach i nie dostają się do oczyszczalni ścieków.

W ielu autorów [Państwowa Inspekcja Ochrony Środow iska 1995, M aliszew ska- K ordybach 1998, Ribes i in. 2003, Baran, O leszczuk 2003a] podaje, że w glebie niezanieczyszczonej zaw artość WWA w ynosi m aksym alnie 200 |ig • kg-1 s.m. Z niniejszych badań wynika, że zawartość WWA w glebie przyjętej za kontrolę w yniosła 81,3 M-g ‘ kg“1 s.m.

Spośród badanych WWA, niezależnie od osadu, najwięcej oznaczono pirenu, na og ó ł stan o w ił on p onad 10% sum y W W A, a w przy p ad k u osadu p o ch o d z en ia petrochemicznego nawet 30%. Fluoranten stanowił zaś około 20% sumy WWA w osadzie z Petrochem ii i około 13% w osadzie pochodzenia karbochem icznego.

(7)

W roślinach również najwięcej było pirenu. Jego procentowy udział w sumie WWA wahał się od około 16% w liściach brzozy z obiektu Karbochemii do nawet 70% w liściach topoli z tego samego obiektu. Natomiast udział fluorantenu w roślinach porastających osady ściekowe z przemysłu petrochemicznego wahał się w granicach 8-39% . N a podstawie powyższych danych można przypuszczać, że istnieje zależność pomiędzy zawartościąpirenu i fluorantenu w badanych roślinach a podłożem, na którym rosły.

Z uwagi na fakt, że przy wysokim stężeniu WWA w glebie, m ogą być one pobierane przez korzenie roślin, w ysoka zaw artość tych zw iązków w podłożu stanow i pow ażne ryzyko w ejścia ich do łańcucha troficznego [M ikołajek i in. 1985, Sim onich, Hites 1995, B ernacka, P aw łow ska 1999]. N a po dstaw ie uzyskany ch w ynikó w m ożna przypuszczać, że im w yższe stężenie WW A w podłożu, tym tych zw iązków więcej w roślinach. Z uw agi na to, że analizow ane były tylko części nadziem ne roślin, m ożna przypuszczać, że w roślinach zachodzi dość szybki transport WW A z korzeni do w y ż sz y c h cz ęści ro ślin , co ró w n ie ż z n a jd u je sw o je p o tw ie rd z e n ie w d an y c h literaturowych [Wild, Jones 1991, Simonich, Hites 1995]. Nie można jednak wykluczyć m ożliw ości pobierania WWA bezpośrednio z powietrza przez liście. N iektórzy autorzy uw ażają, że ten sposób pobierania WWA przez rośliny bardziej w pływ a na w ysoką zaw artość w ęglow odorów w tkankach niż pobieranie ich przez korzenie z podłoża [Wild, Jones 1992, W agrowski, Hites 1997].

W badanych roślinach oznaczono najw iększe ilości czteropierścieniow ych WWA. U dział pięcio- i sześciopierścieniow ych WWA był większy niż zaw artość WWA dwu- i tró jp ierśc ie n io w y ch . O dw rotne zależn o ści o trzy m ał K ip o p o u lo u i in. [1999] stwierdzając, że WWA o mniejszej masie cząsteczkowej są łatwiej akum ulow ane przez rośliny. M ożliwe, że było to spowodowane tym, że rośliny badane przez w ym ienionych autorów pochodziły z zanieczyszczonych gleb, a nie bezpośrednio z osadów. O sady ściekowe m ogą bowiem zawierać substancje ułatwiające pobieranie WWA przez rośliny [Bąkowski, Bodzek 1988, Dutkiewicz i in. 1988]. W śród badanych roślin zdecydowanie więcej WWA oznaczono w roślinach z osadów z Karbochemii. Roślina jednoliścienna, czyli trzcinnik piaskow y z tego obiektu, charakteryzow ała się zdecydow anie m niejszą zaw artością WW A niż pozostałe rośliny z tego terenu. Być m oże pow odem była stosunkow o m ała pow ierzchnia liści w porów naniu z pozostałym i roślinam i, a zatem mniej sze pobieranie WWA tą drogą w porównaniu z roślinami dwuliściennymi rosnącymi na tym terenie. Tego typu zależności nie udało się zauw ażyć w roślinach rosnących na osadzie petrochem icznym - najw iększą zawartość WWA oznaczono właśnie w roślinie jednoliściennej - w wiechlinie łąkowej, zaś najmniejszą w roślinie dwuliściennej - nawłoci późnej. M oże to być spow odow ane tym , że petroch em iczn e osady ściekow e są składow ane w znacznej odległości od Petrochem ii, a więc rośliny je porastające były narażone na niew ielki depozyt suchy i mokry, w zw iązku z czym w iększe znaczenie m iało pobieranie WWA za pom ocą korzeni. N atom iast rośliny rosnące na osadach pochodzenia karbochem icznego były narażone na depozyt w ęglow odorów z powietrza, z uw agi na usytuow anie pow ierzchni badawczej. M ożliw e je st rów nież, że rośliny w ykazująpew ną selektywność przy pobieraniu WWA. Niniejsze badania nie wykazały jednak tej zależności pom iędzy roślinami jedno- i dwuliściennymi. Ponadto w literaturze spotyka się dane, że rośliny o dużych, pofałdow anych liściach zaw ierają dużo więcej

(8)

WWA niż pozostałe rośliny [Miroń 1995, Kipopoulou i in. 1999], jak również że związki te najchętniej są pobierane przez rośliny o dużej zaw artości lipidów w tkankach [Sim onich, Hites, 1994].

WNIOSKI

1. Zaw artość WWA w osadach ściekowych pochodzących z przem ysłu petrochem icz nego była znacznie niższa niż w osadach ściekow ych pochodzących z przem ysłu karbochem icznego i stanow iła 2,6% sumy oznaczonych węglowodorów.

2. Spośród badanych w ęglow odorów piren i fluoranten dom inow ały w badanych osa dach ściekow ych pochodzenia przem ysłowego, a ich procentow y udział w oznaczo nej sum ie WWA w ahał się w granicach 10-30% .

3. W roślinach sukcesyw nie porastających osady ściekow e, podobnie ja k w osadach, oznaczono najwięcej pirenu i fluorantenu, co sugeruje, że istnieje zależność pom ię dzy ich stężeniem w podłożu a pobieraniem przez rośliny.

4. Szereg ilościow y zaw artości badanych WWA w roślinach sukcesyw nie porastają cych osady ściekowe pochodzenia petro- i karbochem icznego układał się następują co, uw zględniając ilość pierścieni w cząsteczce:

czteropierścieniow e > pięcio- i sześciopierścieniow e > trójpierścieniow e

5. Nie odnotow ano jakiejkolw iek zależności m iędzy analizow aną grupą roślin jednoli- ściennych a roślin dw uliściennych w zakresie selektywnego pobierania WWA.

P o d z ię k o w a n ie

A utorzy składają podziękow ania P ani dr Jadw idze Sienkiew icz za p o m o c p rzy określaniu gatunków roślin.

LITERATURA

BARAN S., OLESZCZUK P. 2003a: Zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycz nych w glebie lekkiej w zależności od źródeł emisji. Rocz. Glebozn. 54,3: 49-60.

BARAN S., OLESZCZUK P. 2003b: The Concentration o f Polycyclic Aromatic Hydrocarbons in Sewage Sludge in Relation to the Amount and Origin o f Purified Sewage. Pol. J. Environ.

Studies 12, 5: 523-529.

BĄKOWSKI W., BODZEK D. 1988: Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w natural nym środowisku człowieka - pochodzenie, występowanie, toksyczność, oszacowanie emisji w Polsce. Arch. Ochr Środ. 3-4: 197-215.

BERNACKA J., PAWŁOWSKA L. 1999: Substancje szkodliwe i ich obecność w osadach z m iej skich oczyszczalni ścieków. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 16: 25-42.

BÖHME F., WELSCH-PAUSCH K., McLACHLAN M.S. 1999: Uptake o f Airborne Semivolatile Organic Compounds in Agricultural Plants: Field Measurements o f Interspecies Variability. Environ. Sei. Technol. 33(11): 1805-1813.

DUTKIEW ICZ T. i in. 1998: W ielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w środowisku przy rodniczym. PWN, Warszawa: 80 ss.

(9)

ENVIRONMENTAL HEALTH CRITERIA 202, 1998: Selected Non-heterocyclic Polycyclic A ro matic Hydrocarbons. International Programme on Chemical Safety (IPCS). World Health Orga nization (WHO): 883 ss.

INDEKA L. 1996: Chemiczne skażenia wybranych roślin uprawianych w rejonie oddziaływania M azowieckich Zakładów Rafineryjnych i Petrochemicznych. Rozprawy Naukowe i M ono grafie. Wydaw. SGGW, Warszawa: 94 ss.

ISO 13877, 1998: Oznaczanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Metoda z za stosowaniem wysokosprawnej chromatografii cieczowej: 35 ss.

JANIKOW SKA. G, WARDAS W. 2002: Bioconcentration o f Benzo(a)pyrene in Chlorella Cells.

P o l J. Environ. Studies 11, 4: 345-348.

JANOSZKA В., BODZEK D., BODZEK M. 1997: Występowanie i oznaczanie wielopierścienio wych węglowodorów aromatycznych i ich pochodnych w wybranych osadach ściekowych. A r

chiwum Ochrony Środowiska 23, 1-2: 55-67.

KIPOPOULOU A.M., MANOLI E., SAMARA C. 1999: Bioconcentration o f polycyclic aromatic hydrocarbons in vegetables grown in an industrial area. Environmental Pollution 106: 369-380. M ALISZEW SKA-KORDYBACH B. 1993: Trwałość WWA w glebie. Rozprawa habilitacyjna.

Puławy, IUNG, seria H, 4.

MALISZEW SKA-KORDYBACH В. 1998: Zależność między właściwościami gleb i zawartością w nich WWA, na przykładzie gleb z terenu użytków rolnych w województwie lubelskim.

Archiwum Ochrony Środowiska 24, 3: 79-91.

M IKOŁAJEK A., BRANDYS J., LIPNIAK M. 1985: Zawartość wielopierścieniowych węglowo dorów aromatycznych (WWA) w glebie pracowniczych ogródków działkowych na terenie m ia sta Krakowa. Roczn. PZH , 36, 2: 125-133.

MIROŃ M.I. 1995: W ielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w odpadach i innych elem en tach środowiska. Instytut Gospodarki Odpadami, Katowice: 48 ss.

PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOW ISKA 1995: Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb. Metale ciężkie, siarka i WWA. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa: 41 ss.

REYES C.A., MEDINA M., CRESPO-HERNANDEZ C., CEDENO M.Z., ARCE R., ROSARIO O., STEFFENSON D.M., IVANOV I.N , SIGMAN M .E , DABESTANI R. 2000: Photochemistry of Pyrene on Unactivated and Activated Silica Surfaces. Environ. Sei. Tec/mol. 34 (3): 4 1 5 ^ 2 1 . RIBES. A, GRIMALT J.O , TORRES GARCIA C .J, CUEVAS E. 2003: Polycyclic Aromatic Hy

drocarbons in Mountain Soils o f the Subtropical Atlantic. J. Environ. Qua I. 32: 977-987. SIMONICH S .L , HITES R.A. 1994: Importance o f vegetation in removing polycyclic aromatic

hydrocarbons from the atmosphere. Nature 370: 49-51.

SIMONICH S .L , HITES R.A. 1995: Organic Pollutant Accumulation in Vegetation. Environ. Sei.

Technol. 29 (12): 2905-2913.

WAGROWSKI D .M , HITES R.A. 1997: Polycyclic Aromatic Hydrocarbon Accumulation in Urban, Suburban and Rural Vegetation. Environ. Sei. Technol 31: 279-282.

WILD S .R , JONES K.C. 1991 : Studies on the polynuclear aromatis hydrocarbon content o f carrots

(Daucus carota). Chemosphere 23 (2): 243-251.

WILD S .R , JONES K.C. 1992: Polynuclear Aromatic Hydrocarbon Uptake by Carrots Grown in Sludge-Amended Soil. J. Environ. Qua I 21: 217-225.

prof. dr hab. B arbara G w orek Instytu t O chrony Środow iska ul. K rucza 5/11, 00-548 Warszawa

(10)