Wpływ wieloletniego nawożenia na aktywność fosfataz i zawartość fosforu w glebie

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 9 7 -1 0 4

JAN KOPER, JOANNA LEMANOWICZ

WPŁYW WIELOLETNIEGO NAWOŻENIA

N A AKTYWNOŚĆ FOSFATAZ

I ZAWARTOŚĆ FOSFORU W GLEBIE

EFFECTS OF LONG-TERM FERTILIZATION ON SOIL

PHOSPHATASE ACTIVITY A N D PHOSPHORUS

CONTENT

Katedra Biochemii, Akademia Techniczno-Rolnicza

w Bydgoszczy

A b s tr a c t: R esu lts o f stu d ies on con cen tration s o f total phosphorus and ph osp h oru s o f

organic com pounds as w ell as acidic and alkaline phosphatase activités o f a typical brown p odzolic soil o f fractional com position o f light sandy loam were presented. Seven fertiliza­ tion com binations were analysed: control, NPK, NPK+Ca, manure, manure+KN+M g, manu- re+ P N + M g, m anure+N PK +C a+M g. A significant effect o f fertilization on the content o f phosphorus form s under study and soil phosphatase activity w as show n. The m ost b en e­ ficial for the activities o f acidic and alkaline phosphatase and phosphorus forms co n cen ­ tration w as the com plex fertilization m anure+N PK+C a+M g. The activity o f the enzym es and the content o f total phosphorus and phosphorus o f organic com pounds w as under­ go in g considerable changes depending on the soil sam pling time.

S łow a k lu czo w e: fosfor, fosfataza kwaśna i alkaliczna, naw ożenie.

K e y w o r d s : phosphorus, acidic and alkaline phosphatase, fertilization.

WSTĘP

Fosfor jest jednym z podstawowych makroskładników niezbędnych dla rozwoju

roślin, gdyż wchodzi w skład związków budulcowych i energetycznych. Fosfor w

glebie może występować zarówno w związkach organicznych, jak i mineralnych.

Jednym z podstawowych czynników warunkujących zawartość fosforu oraz aktywność

enzymatyczną gleby jest jej nawożenie [Bednarek, Lipiński 1994, Koper 1990,

Kieliszewska-Rokicka 1991, Mazur, Sądęj 1992]. Przy wysokim poziomie aktywności

98

J. Koper, J. Lemanowicz

fosfataz nawet niewielkie ilości fosforu wnoszone wraz z nawozami pokrywają

zapotrzebowanie roślin na ten składnik pokarmowy. Wiadomo, że fosfor zawarty

w nawozach organicznych jest trudniej dostępny dla roślin niż zawarty w nawozach mineralnych.

Badania dotyczące długoletnich statycznych doświadczeń nawozowych wykazały, iż wyłączne

stosowanie nawozów mineralnych z pominięciem nawozów organicznych może doprowadzić

do systematycznego obniżenia się żyzności gleby [Ellmer i in. 1999].

W pracy podjęto badania dotyczące wpływu zróżnicowanego nawożenia na zmiany

aktywności fosfatazy kwaśnej i alkalicznej oraz zawartości fosforu ogółem i w związkach

organicznych w glebie.

MATERIAŁ I METODY

Doświadczenie, z którego pobrano próbki glebowe do analiz, zostało założone w

1948 roku w RZD w Mochełku. Obecnie prowadzone jest przez Katedrę Ogólnej

Uprawy Roli i Roślin ATR w Bydgoszczy (woj. kujawsko-pomorskie). Położone jest

ono na glebie płowej typowej o składzie granulometrycznym piasku gliniastego lekkiego.

Próbki glebowe pobrano w 2000 roku z głębokości 5-15 i 15-30 cm w czterech

terminach, spod uprawy jęczmienia jarego z wsiewką koniczyny w różnych stadiach

rozwojowych:

I termin pobierania próbek glebowych - 28 kwiecień, po siewie jęczmienia jarego, w

fazie rozety koniczyny czerwonej,

II termin pobierania próbek glebowych - 25 maj w fazie krzewienia jęczmienia jarego,

pąkowania koniczyny czerwonej,

III termin pobierania próbek glebowych - 29 czerwiec w fazie kłoszenia jęczmienia

jarego, rozety koniczyny czerwonej,

IV termin pobierania próbek glebowych - 7 wrzesień po zbiorze roślin.

W trakcie pobierania próbek glebowych na terenie doświadczenia zanotowano

następujące warunki pogodowe:

Badany parametr Kwiecień Maj Czerwiec Wrzesień

Średnia miesięczna temperatura powietrza (°C)

11,0

Do realizacji badań wykorzystano następujące obiekty nawozowe: 1 - bez nawożenia,

2 - NPK, 3 - NPK + Ca, 4 - obornik, 5 - obornik + KN + Mg, 6 - obornik + PN + Mg,

7 - obornik + NPK + Ca + Mg. W doświadczeniu stosowano obornik w dawce 5 0 1 • ha-1

(+51 słomy) pod burak cukrowy co pięć lat.

W odpowiednio przygotowanym materiale glebowym oznaczono:

- zawartość fosforu ogółem (P ) ekstrahowanego metodę Mehta (za Dalal 1977),

- zawartość fosforu związków organicznych (Porg) wyliczono z różnicy pomiędzy

ogólną zawartością fosforu w próbkach minerafizowanych, a zawartością fosforu

nieorganicznego oznaczonego w próbkach niemineralizowanych,

Wpływ wieloletniego nawożenia na aktywność fosfataz i zawartość P w glebie 99

TABELA 1. Dawki nawozów mineralnych [kg - ha-1] zastosowanych w doświadczeniu w ciągu jednej rotacji

TABLE 1. Mineral fertilizer rates [kg - h a 1] used in the experiment over one rotation

Zmianowanie - Crop rotation Rok - Year N P К Mg Ca

1

_

_

2

100

-3. rzepak ozimy - winter rape 1998 150 52,3 132,8 18 1071 4. burak cukrowy - sugar beet 1999 180 52,3 182,6 42 2144

5

2000

~ "

- zawartość węgla organicznego (Corg) wg Tiurina, zawartość azotu ogółem (Nog)

metodą destylacyjną przy użyciu aparatu do destylacji Büchi oraz pH w H20 i

KCl (1 mol • dm-3) metodą potencjometryczną (Lityński i in. 1976).

Wyniki poddano analizie wariancji i korelacji stosując test Tukeya dla określenia

stopnia zależności pomiędzy badanymi parametrami.

WYNIKI I DYSKUSJA

Analiza składu granulometrycznego wykazała, że wszystkie próbki glebowe można

zaliczyć do piasku gliniastego lekkiego (tab. 2). Odczyn badanych gleb, pod wpływem

stosowanego nawożenia wahał się od kwaśnego do lekko kwaśnego. Wartość pH w 1

mol • dm-3 KCl mieściła się w granicach 3,8-6,1, natomiast pH w H20 4,3-6,6.

Najwyższa wartość pH zarówno w 1 mol • dm-3 KCl, jak i pH w H20 była w próbkach

glebowych pobranych z poletek nawożonych obornikiem z NPK i dodatkiem Ca i Mg

(tab. 3) Na poletkach niewapnowanych, nawożonych NPK zakwaszenie gleby było

znacznie większe (pH w H20

4,3-4,7, pH w KC1 4,1-4,6).

Kuszelewski i Łabętowicz [1992]

stwierdzili, że gleby nienawożone

obornikiem i niewapnowane uleg­

ły silnemu zakwaszeniu. Wykazali

oni zakwaszający wpływ na gle­

bę azotu, azotu stosowanego z

fosforem lub potasem, a także

łącznego nawożenia NPK.

Najwyższą zawartość węgla

organicznego stwierdzono w pró­

bkach glebowych nawożonych

obornikiem + NPK + Mg + Ca.

Wynosiła ona 6,7 g • kg-1 wpróbkach

glebowych pobitych z głębokości 5-15 cm i 6,3 g • kg-1 wpróbkach pobranych z głębokości 15-30

cm (tab. 3). Systematyczne nawożenie organiczne powoduje zwiększenie zawartości Coig w glebach

[Mysków i in. 1996]. Urbanowski i in [1999] zauważyli spadek zawartości węgla organicznego

TABELA 2. Skład granulometryczny badanej gleby TABLE 2. Texture o f the studied soiL

Nr obiektu Object N o Frakcja [mm] - Fraction [mm]

1

0

0

1

10

11

2

11

11

10

68

10

6

12

11

100

J. Koper, J

.

Lemanowicz

TABELA 3. Odczyn badanej gleby, zawartość węgla organicznego i azotu ogófem [g • kg-1 s.m.]. TABLE 3. Soil reaction and organic carbon and total nitrogen content [g • kg"1 d.w.]

Nr obiektu Object No. pH w H20 pH w KC1 Węgiel org. Organie carbon Azot ogółem Total nitrogen Głębokość pobierania próbek glebowych - Soil sampling depth [cm]

5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30

1

6,0

2

6

6,6

6,1

w glebie pobranej z obiektu bez nawożenia. Natomiast Łabza [1995] stwierdził, że

oddziaływania czynników klimatyczno-glebowych powodują większe wahania w ilości

С

niż wpływ zróżnicowanego nawożenia.

Najwyższą zawartością azotu ogółem (0,848 g • kg-1), charakteryzowały się próbki

glebowe pobrane z głębokości 5-15 cm z poletek nawożonych obornikiem. Mercik i in.

[2002] stwierdzają, że nawożenie wpływa na wzrost zawartości Nog. Janowiak i

Murawska [1999] wykazały, że nawożenie organiczne oraz współdziałanie nawożenia

organicznego i mineralnego wpłynęło istotnie dodatnio na wzrost ogólnej zawartości С

i N w badanych glebach.

Najwyższą zawartość fosforu ogółem stwierdzono w próbkach glebowych pobra­

nych w czerwcu z obiektu nawożonego NPK. W próbkach pobranych z głębokości

5-15 cm wyniosła 0,991 g • kg-1 oraz w próbkach pobranych z głębokości 15-30 cm

1,055 g • kg-1. Rabikowska i in. [1993] wykazali, że dwudziestoletnie stosowanie

wzrastających dawek NPK zróżnicowało zmiany zawartości fosforu ogółem w glebie

płowej właściwej pobranej z warstwy 0-20 i 20^ł0 cm. Wyniki doświadczenia

Kalembasy i in. [1995] wykazują, że najwyższa zawartość fosforu ogółem oraz w

związkach organicznych była w glebie nawożonej NPK i obornikiem z udziałem

gnojowicy. W naszych badaniach najniższą zawartość Pog stwierdzono w próbkach

glebowych pobranych we wrześniu po zbiorze roślin (tab. 4). Szulc [1998] w swoich

badaniach stwierdził, że wieloletnie nawożenie mineralne powoduje wzrost ilości fosforu

ogółem w glebie w stosunku do obiektów nienawożonych, a przy zastosowaniu obornika

następuje dodatkowy jej wzrost.

Najwyższą średnią zawartość fosforu związków organicznych stwierdzono w prób­

kach glebowych pobranych w czerwcu z obiektu nawożonego NPK + Ca. Znaczny

spadek zawartości fosforu związków organicznych stwierdzono w próbkach glebowych

pobranych z obiektów nawożonych obomikiem+NPK + Ca + Mg. Średnio dla dwóch

głębokości zawartość ta wyniosła 0,061 g • kg-1 dla próbek glebowych pobranych w I

terminie, średnio z obu głębokości (tab. 4).

TABELA 4. Zawartość fosforu ogótem i fosforu związków organicznych [g • k g '] w suchej masie gleby w zależności od rodzaju nawożenia TABLE 4. The content o f total phosphorus and phosphorus o f organic compounds [g • kg'1] in diy soil as dependent on the kind o f fertilization Nr Obiektu Object number I czynnik Factor I

Fosfor ogótem - Total phosphorus Fosfor związków organicznych Phosphorus o f organic compounds Terminy pobierania próbek glebowych — П1 czynnik - Soil sampling dates - Factor П1

Kwiecień April

Maj - May Czerwiec June

Wrzesień September

Kwiecień April

Maj - May Czerwiec June

Wrzesień September Głębokość pobierania prób glebowych [cm] - II czynnik - Soil sampling depth [cm] - Factor II

5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 0,332 0,392 0,397 0,392 0,278 0,347 0,340 0,313 0,370 0,406 0,402 0,375 0,368 0,356 0,313 0,359 0,310 0,330 0,355 0,380 0,316 0,325 0,342 0,357 0,328 0,345 0,477 0,404 0,600 0,777 0,991 0,565 0,590 0,798 0,602 0,635 0,846 1,055 0,747 1,157 0,753 0,772 0,191 0,254 0,330 0,332 0,319 0,329 0,304 0,286 0,381 0,299 0,341 0,266 0,321 0,378 0,071 0,162 0,167 0,193 0,124 0,169 0,079 0,086 0,161 0,193 0,195 0,197 0,138 0,042 0,110 0,116 0,094 0,128 0,081 0,097 0,084 0,108 0,096 0,119 0,096 0,092 0,178 0,152 0,377 0,625 0,722 0,360 0,389 0,550 0,336 0,438 0,619 0,782 0,520 0,971 0,549 0,522 0,042 0,141 0,140 0,125 0,127 0,168 0,054 0,164 0,243 0,142 0,107 0,151 0,034 0,079 05 I czynnik (I factor) 0,013 LSD П czynnik (П factor) 0,007 1П czyrmik (П1 factor) 0,008 Interakcje I/III 0,022 Interaction 11/П1 0,012 I/II 0,018 I/II/ПП 0,030 0,039 0,020 0,024 0,063 0,034 ill(as.) 0,089

ill- nieistotne, a s. - not significant

W

pły

w

w

ie

lo

le

tn

ie

g

o

n

a

w

o

że

n

ia

na

a

kt

yw

n

o

ść

fo

sf

a

ta

z

i

za

w

a

rto

ść

P

w

gl

eb

ie

1

0

1

TABELA 5. Aktywność fosfatazy kwaśnej i alkalicznej [mmol PNP • kg'1 • h l] w suchej masie gleby w zależności od rodzaju nawożenia. TABLE 5. Activities o f acidic and alkaline phosphatase in dry soil as dependent on the kind o f fertilization [mmol PNP- kg^1* h"1] Numer Obiektu Object number I czynnik Factor I

Fosfataza kwaśna - Acid phosphatase Fosfataza alkaliczna - Alkaline phosphatase Termin pobierania próbek glebowych - III czynnik - Soil sampling dates - Factor П1

Kwiecień April

Maj - May Czerwiec June

Wrzesień September

Kwiecień April

Maj - May Czerwiec June

Wrzesień, September Głębokość pobierania prób glebowych [cm] - II czynnik - Soil sampling depth [cm] - Factor II

5-1 5 4,54 5,29 4,94 6,20 4,52 5,05 6,21 15-30 4,37 4,23 4,80 4,75 5,17 5,33 5,70 5-15 5.05 6,38 5,35 6,31 5,54 5,86 9.05 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5-15 15-30 5,67 5,34 4.69 6,59 6,74 5.69 8,49 4,60 4,17 4,14 4,38 4.31 3.31 5,89 4,05 5,02 4.14 4,65 5,16 5,22 6.14 3.07 2,75 3,15 3.07 4,52 4,05 5,72 2.23 4,73 3.23 4.23 4,09 4,34 7,70 NIRę 05 I czynnik (I factor) 0,028

II czynnik (П factor) 0,015 III czynnik (III factor) 0,021 Interakcje I/II 0,032 Interaction I/III 0,048 11/П1 0,028 I/II/ni 0,062 0,59 0,73 1,33 1,88 2,42 1,81 2,86 0,87 0,76 1,51 1,74 2,50 1,68 2,53 0,74 1,23 0,71 1,32 3,83 0,93 7,03 1,26 0,74 0,66 1,69 6,20 0,82 7,05 1,71 1.13 1,08 1,27 1,04 1.13 3.14 1,88 1,39 0,90 1 , 1 1 0,98 1,09 3,68 1,67 0,59 0,53 1,37 0,66 0,65 3,73 0,033 0,017 0,020 0,046 0,054 0,029 0,076 0,51 0,60 0,71 0,86 0,83 0,86 2,77

Wpływ wieloletniego nawożenia na aktywność fosfataz i zawartość P w glebie 103

Badania wykazały, że nawożenie gleby przez zmianę jej właściwości wpłynęło

pośrednio na aktywność fosfataz glebowych. Aktywność badanych fosfataz była

najwyższa w próbkach glebowych pobranych z poletek nawożonych obornikiem +

NPK + Mg + Ca. Podobne wyniki uzyskali we wcześniejszych pracach Koper i in.

[ 1999a i b]. Aktywność enzymatyczna wyraźnie spadała zwykle w próbkach glebowych

pobranych z poletek kontrolnych (tab. 5). Baran i Bielińska [ 1998] stwierdzili obniżenie

aktywności fosfataz w próbkach glebowych pobranych z poletek nawożonych obor­

nikiem w porównaniu z glebą nienawożoną. Niską aktywność fosfatazy alkalicznej

stwierdzono w próbkach glebowych z poletek nawożonych NPK prawie we wszystkich

terminach ich pobrania. Aktywność fosfataz charakteryzowała się sezonową zmien­

nością osiągając najwyższą wartość w próbkach pobranych w maju. Zróżnicowanie

aktywności w zależności od pory roku zaobserwowała Kaczorowska [1999] przy

oznaczaniu aktywności fosfataz w meliorowanych glebach torfowych.

Z uzyskanych wartości współczynników korelacji pomiędzy aktywnością fosfatazy

kwaśnej a zawartością węgla organicznego w glebie wynika, że istotną zależność tych

parametrów (r=0,48*) stwierdzono dla próbek glebowych pobranych w II terminie

badań. Deng i Tabatabai [1997] uzyskali istotną korelację dla aktywności fosfatazy

kwaśnej i zawartości węgla organicznego w badanych glebach. We wcześniejszych

badaniach Koper i in. [1999a] stwierdzili wysoce istotną korelację aktywności fosfatazy

alkalicznej z zawartością С i N , a także istotne współczynniki korelacj i dla zależności :

P i fosfatazy kwaśnej (r=0^ 1 *).8 W naszych badaniach istotność pomiędzy zawartością

fosforu ogółem a aktywnością fosfatazy kwaśnej w glebie otrzymano dla próbek

pobranych w I terminie (r=0,44*) oraz w IV terminie (r=0,55*).

WNIOSKI

1. Wykazano istotny wpływ nawożenia na zawartość badanych frakcji fosforu. Stwier­

dzono również, że wpływ wieloletniego nawożenia na aktywność fosfataz glebo­

wych był pośredni poprzez zmianę właściwości gleby, o czym świadczy między

innymi pH badanej gleby.

2. Aktywność badanych enzymów oraz zawartość fosforu ogółem i związków orga­

nicznych charakteryzowała się dużą zmiennością w zależności od terminu pobiera­

nia próbek glebowych.

3. Wysoko istotna korelacja pomiędzy zawartością fosforu ogółem i związków orga­

nicznych oraz aktywnością fosfatazy kwaśnej gleby świadczy o dużej współzależ­

ności tych parametrów.

LITERATURA

B A R A N E., BIELIŃSK A E.J. 1998: Enzymatic activity o f sandy soil fertilised with sew age depo­ sits. Pol. J. S oil Sei. 31: 7 7 -8 3 .

B ED N A R EK W., LIPIŃSKI W. 1994: W pływ naw ożenia mineralnego i wapnowania na pobiera­ nie fosforu przez jęczm ień jary z różnych form tego składnika występującego w glebie. Zesz.

Probl. Post. N aukR oln. 413: 41—46.

104

J. Koper, J. Lemanowicz

D EN G S.P., TABATABAI M .A. 1997: Effect o f tillage and residue m anagem ent on enzym e activities in soils: III. Phosphatases and Arylosulphatase. B io l Fertil. Soils 24: 1 41-146. ELLMER F., BAUM ECK ER M., SCHWEITZER K. 1999: Soil organic matter and P, К balances in

the nutrient deficiency experiment at Thyrow (Germany) after 60-years. Zesz. Probl. Post.

N aukR oln., 465: 93 -1 0 2 .

JANO W IAK J., M U RAW SKA В. 1999: Kształtowanie się ogólnej zawartości С i N w glebie pod w pływ em naw ożenia organicznego i mineralnego w w ieloletnim dośw iadczeniu statycznym.

Zesz. Probl. Post. N a u k R o ln . 465: 3 3 1 -3 3 9 .

K ACZO ROW SKA R. 1999: A ktywność fosfatazy kwaśnej i alkalicznej w m eliorowanych torfow i­ skach Bagna Wizna. Arch. Ochr. Środ. 25: 111-121.

K A L EM B A SA S., AM BERGER A ., SZYM ANOW ICZ B., G O DLEW SKA A. 1995: Zawartość organicznych i nieorganicznych zw iązków siarki i fosforu w glebie po w ieloletnim zróżnico­ wanym nawożeniu. Zesz. Probl, Post. N auk Roln. 421a: 173-179.

KIELISZEW SKA-ROKICKA B. 1991: Effect o f ammonium and nitrate nutrition on hydrolytic en zym es activity o f S cots pine (P in u s s ilv e s tr is L.) roots and phosphorus content in shoots. A rboretum K órn ickie 36: 12 7 -1 3 5 .

KOPER J. 1990: G lebow y fosfor organiczny na tle zawartości w ęgla, azotu i siarki w warunkach statycznego w ieloletniego dośw iadczenia naw ozow ego. Rocz. Glebozn. 41, 3/4: 135-145. KOPER J., PIOTROW SKA A., SIWIK A. 1999a: W pływ zróżnicowanego naw ożenia gleby na

kształtowanie się jej aktywności enzymatycznej. Zesz. Probl. Post. N a u k R o ln . 467: 199-206. KOPER J , PIOTROW SKA A., U RBAN OW SK I S. 1999b: Changes o f soil enzym atic activity

caused by long-term organic-mineral fertilization during plant vegetation. Zesz. P robl. Post.

N au kR oln . 4 6 5 :4 9 8 -5 0 4 .

K USZELEW SKI L., ŁABĘTOW ICZ J. 1992: W pływ nawożenia mineralnego o różnym zrów no­ ważeniu składników pokarmowych i trwałego stosowania obornika na skład chem iczny p lo­ nów i w łaściw ości chem iczno-rolnicze gleby. Rocz. N auk Roln. Cz II. 109, 3: 9 5 -1 0 3 . LITYŃSKI T., JURKOW SKA H., GORLACH E. 1976: A naliza chem iczno-rolnicza.

Ł A B Z A T. 1995 : Zawartość w ęgla organicznego w glebie lessow ej w warunkach gospodarki pło- dozmianowej. Zesz. P r o b l Post. N aukRoln. 421a: 2 6 1 -266.

MAZUR T., SĄDEJ W. 1992: Wpływ wieloletniego nawożenia gnojowicą, obornikiem i NPK na zawartość przyswajalnych składników w glebie. Mat. Konf. Nawozy Organiczne. PAN-AR, Szczecin 2: 96-102. MERCIK S., ŁABĘTOW ICZ J., SOSULSKI T., STĘPIEŃ W. 2002: Losy azotu z naw ozów m ine­

ralnych i obornika w doświadczeniach w ieloletnich. N aw ozy i N aw ożenie 1(10): 2 2 8 -2 3 7 . M YŚK Ó W W., STACHYRA A ., ZIĘBA S., M A SIAK D. 1996: A ktyw ność biologiczna gleby

jako wskaźnik jej żyzności i urodzajności. Rocz. Glebozn. 47, 1/2: 8 9 -9 9 .

R ABIK OW SK A B., WILK K., PISZCZ U ., KULCZYCKI G. 1993: W pływ 20-letniego zróżnico­ w anego naw ożenia mineralnego na w łaściw ości gleby gliniastej. Stan fosforow y oraz zawar­ tość niektórych form fosforu. Zesz. Nauk AR K raków 37 (278), cz. 2: 3 5 9 -3 7 2 .

SZULC W. 1998: W pływ współdziałania nawożenia obornikiem i nawozami mineralnymi na za­ wartość fosforu w roślinach i w glebie w trwałym statycznym d ośw iadczeniu na g leb ie lekkiej. Pr. Nauk. AE, Wrocław 792: 2 6 8 -2 7 5 .

TABATABAI M .A., BREM NER J.M. 1969: U se o f p-nitrophenyl phosphate for assay o f soil phosphatase activity. S o il Biol. B io c h e m .l: 3 0 1 -3 0 7 .

U R BA N O W SK I S., JA SKU LSK A I., U R BA N O W SK A T. 1999: Zmiany zawartości w ęgla orga­ nicznego oraz m akroelementów w glebie pod w pływ em w ieloletniego nawożenia. Zesz. Post.

N aukR oln. 465: 3 5 3 -3 6 1 .

Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r.

P rof. d r hab. Jan K o p e r

K a te d r a B ioch em ii, W ydział R o ln ic zy ATR u l B ern a rd yń sk a 6, 8 5 -0 2 9 B y d g o szc z e -m a il: b io ch @ a tr. b y d g o s z c z .p l