Tadeusz Rudkowski
Konserwacja zabytkowych organów
w NRD
Ochrona Zabytków 25/3 (98), 224-228
1972
a d m ix tu r e s , a s m e r c u ry , b is m u th , ir o n a n d c o p p e r w e r e a d d e d . D u r in g th e 19th c e n tu r y a s a n e w k in d o f m e ta l t h a t w a s u s e d in E u r o p e a n o rg a n s a p p e a r e d th e z in c w h ic h b e in g a m a te r ia l h a r d ly w o rk a b le a n d s e n s itiv e to te m p e r a t u r e c h a n g e s h a d p ro v e d u se le ss f o r th e b u il d in g o f s m a ll size p ip e s a n d th u s w a s so o n a b a n d o n e d . I n t h e p e rio d o f e a r ly B a ro q u e a n d la t e r o n e c o n o m ic a l g r o u n d s f o r th e b u ild in g o f m o u n tin g s f o r som e s to p s th e ir o n s h e e t w a s u se d . H o w e v e r, in p e rio d of R e n a is s a n c e a n d B a ro q u e f o r th e m a n u f a c tu r e o f s h o r t b u c k e ts f o r r e e d - s to p s a n d f o r sto p s w ith f u l l - l e n g t h m o u n tin g s t h e b r a s s w a s in u se. S t a r ti n g fr o m th e 17th c e n tu r y o n in th e m a n u f a c tu r e o f o r g a n p ip e s th e w o o d a s a h a r d ly w o r k a b le a n d f a s t d e c a y in g m a t e r i a l w a s a p p lie d in e v e r m o r e a n d m o re lim ite d q u a n titie s . In a d d itio n to “w e ll s o u n d in g ” o a k w o o d w e re u s e d th e b ir c h , b o x w o o d , c e d a r, c y p re s s, c h e rr y , p e a r, e b o n y , s y c a m e re , fir, m a p le , lim e , m a h o g a n y , a ld e r , p in e a n d s p r u c e w ood. O n ly in q u ite e x tr e m e ly r a r e in s ta n c e s fo r th e m a n u f a c tu r e o f o rg a n p ip e s w e re u se d th e s ilv e r a n d g o ld , iv o ry , a la b a s te r , g la ss, p a p e r, p o rc e la in o r clay . A p a r t fr o m m a te r ia ls u se d f o r th e m a k in g o f o r g a n p ip e s th e a u th o r d e a ls w ith th e e ff e c t o f m a t e r i a l o n so u n d c o lo u rin g in o rg a n p ip e s w h ic h th e q u e s tio n w a s a lr e a d y d e a lt w ith in th e 19th c e n tu r y a s a r e s u l t of s e v e r a l in v e s tig a tio n s . W ith in h is c o n c lu s io n th e a u th o r a p p e a le d to th o s e re s p o n s ib le f o r c o n s e r v a tio n o f a n c ie n t o rg a n s n o t to re p la c e to o f r e q u e n tl y th e o ld p ip e s w ith th e n e w ones. T h o se t h a t c a n n o t b e sa v e d o w in g to t h e i r a d v a n c e d d e te r io r a tio n sh o u ld b e re p la c e d b y r e p l i cas m a d e a s clo se ly a s p o ss ib le to th e i r o rig in a ls . P ro v id e d t h a t th is r e q u ir e m e n t w ill b e fu lly m e t it m ig h t b e s ta te d t h a t th e re c o n s tru c tio n of a n c ie n t in s tr u m e n t h a s b e e n c a rr ie d o u t p ro p e rly .
T A D E U S Z R U D K O W S K I
KONSERW ACJA ZABYTKOWYCH ORGANÓW W NRD
S p is a n e p o n iżej u w a g i p o w s ta ły n a m a rg in e sie ty g o d n io w e g o p o b y tu w N iem iec k ie j R e p u b lic e D e m o k ra ty c z n e j zo rg a n iz o w a n e g o p rz e z O d d z ia ł K ra k o w s k i P K Z w zw ią zk u z p o w sta n ie m p ie rw s z e j w P o lsc e P ra c o w n i K o n s e rw a c ji O rg a n ó w Z a b y tk o w y c h . J a k w iadom o, w ła śc i w e m u o p ra c o w a n iu k o n s e rw a to rs k ie m u p o d d a w a n o u n a s d o ty ch cz as je d y n ie p ro s p e k ty o rg a n o w e , p o s tę p u ją c dosyć b e z c e re m o n ia ln ie z p o z o sta ły m i e le m e n ta m i z a b y tk o w y c h in s tr u m e n tó w . W re z u lta c ie p ro w a d z iło to często k ro ć do z n isz c z e n ia z a b y tk o w e j s u b s ta n c ji i do n ie o d w ra c a ln y c h zm ian b rz m ie n io w y c h in s tru m e n tu . W o s ta tn ic h la ta c h w p ra s ie fa c h o w e j coraz częściej zaczęły p o ja w ia ć się a r ty k u ły 1 n a w o łu ją c e do z m ia n y sta n o w is k a z a n im b ęd zie za pó źn o , do ra to w a n ia n ie lic z n y c h , d a w n y c h in s tr u m e n tó w za g ro żo n y c h p rz e z ró ż n y c h „ r e n o w a to r ó w ” i „ m o d e rn iz a to ró w ” . O d s tra s z a ją c y m p rz y k ła d e m w ty m z a k re sie m o g ą być k r a je o w y so k ie j k u ltu rz e , g dzie p a n u ją c a w o s ta t n ic h p ięćd z iesięciu la ta c h m o d a „ p o p ra w ia n ia ” i „ u n o w o c z e śn ia n ia ” d a w n y c h o rg a n ó w d o p ro w a d z iła do c a łk o w ite g o z a tra c e n ia ich b ez c e n n y c h w a rto śc i z a b y tk o w y c h . Z a in ic jo w a n a p r z e d k ilk u la ty p rz e z O śro d e k D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w w W a rsza w ie d y s k u s ja d o p ro w a d z iła 1 S p r a w o z d a n ie z k o n fe r e n c ji d o ty c z ą c e j z a b y tk o w y c h o r g a n ó w i p r o s p e k tó w o r g a n o w y c h w P o lsce, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I (1969), n r 1, ss. 68—70; B. B i e l a w s k i , D zia ła ln o ść O D Z w 1969 r. w z a k r e s ie d o k u m e n ta c j i i k o n s e r w a c ji z a b y t k o w y c h o rg a n ó w w P o lsc e , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I I (1970), n r 2, ss. 122— 124; M. D o r a w a, P o tr z e b a o c h r o n y i k o n s e r w a c ji z a b y t k o w y c h o rg a n ó w , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” do p o w sta n ia z d n ie m 1 sty czn ia 1972 ro k u w sp o m n ia n e j p ra c o w n i p rz y O d d ziale k r a k o w sk im P K Z . W obec b ra k u w y p ra c o w a n y c h u n a s m e to d p o stę p o w a n ia k o n s e rw a to rs k ie g o p r z y z a b y tk o w y c h o rg a n ach , z a p a d ła d ec y zja z o rg a n iz o w a n ia k ilk u zesp o ło w y ch w y ja z d ó w ta m , gdzie ju ż czegoś w ty m z a k re sie d o k o n an o . N a p o c z ą te k w y b ó r p a d ł n a N R D ze w z g lę d u n a d o sk o n a łą opinię, ja k ą n a ca ły m św iec ie cieszą się w a rs z ta ty o rg a n m is trz o w sk ie te g o k ra ju . C elem p ie rw sz e g o w y ja z d u op ró cz u c h w y c e n ia c a ło k s z ta łtu za g a d n ie n ia b y ło z o rie n to w a n ie się ja k ie są n ie z b ę d n e w a ru n k i lo k alo w e o raz a p a r a ty i n a rz ę d z ia d la teg o r o
d z a ju d ziałaln o ści. D ow odem z ro zu m ien ia w N R D d la id ei o c h ro n y z a b y tk o w y c h in s tru m e n tó w je s t w y d a n y w r. 1958 w B e rlin ie ta k z w a n y „W e ilh e im e r R e g u la tiv ” , czyli w y ty c z n e d la o c h ro n y d a w n y c h , w a rto śc io w y c h o rg an ó w . P u b lik a c ja ta je s t r e z u lta te m k o n fe re n c ji zo rg a n iz o w a n e j p rzez n ie m ieck ie T o w a rz y stw o P rz y ja c ió ł O rg a n ó w w m iejsco w o ści W e ilh e im /T e c k (N R F) w d n ia c h 23— 27.IV. 1957 r .2 O p u b lik o w a n ie ty c h w y ty c z n y c h m oże b y ć u w a ż a n e za p u n k t z w ro tn y w a k c ji o b e jm o w a n ia o c h ro n ą d a w n y c h i n s tr u -X -X I I I (1970), n r 2, ss. 125— 127; H. P o 1 c y n, C zy b r a k r o d z im y c h k o n s e r w a to r ó w o rg a n ó w ? , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I I (1970), n r 2, ss. 127— 129; B. B i e l a w s k i , O d p o w ie d ź n a n o ta tk ę H a lin y P o lc y n , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” X X I I I (1970), n r 2, s. 130. 2 R e c e n z ję d ru k o w a n o w „ O c h ro n ie Z a b y tk ó w ” X IX (1966), n r 3, ss. 74— 76.
m en tó w . P o ra z p ie rw s z y z o stały w y ra ź n ie o k re ślo n e w y m a g a n ia , bez k tó ry c h re a liz a c ji, n ie m oże b yć m o w y o no w o czesn ej k o n s e rw a c ji o rg an ó w . C hęć sp ra w d z e n ia , w ja k i sposób p rz e b ie g a re a liz a c ja ty c h w y ty c z n y c h , p rz y czy n iła się ró w n ie ż do w y b ra n ia za cel p o d ró ż y NRD.
N a w stę p ie d w ie u w a g i ogólne. W N R D n ie m a za k ła d ó w s p e c ja liz u ją c y c h się w y łą c z n ie w k o n s e rw a c ji d a w n y c h o rg a n ó w . Z a d a n ie to je s t p o w ie rz a n e firm o m o rg a n m is trz o w s k im , k tó ry c h p o d sta w o w y m z a d a n ie m je s t p ro d u k c ja in s tr u m e n tó w n o w y c h . Z ty m w iąż e się ścisły ro z d ział k o n s e rw a c ji części d e k o ra c y jn y c h od m e ch a n iz m u . Z te j p rz y c z y n y p ro s p e k ty o rg a n o w e n ig d y n ie tr a f ia j ą do ty c h s a m y c h w a rs z ta tó w , w k tó ry c h k o n s e r w u je się in s tr u m e n t p o d w z g lę d em te c h n ic z n y m . S ą o p ra c o w y w a n e p rz e z k o n s e rw a to ró w d zieł s z t u k i 8 zgodnie z ogólnie o b o w ią z u ją c y m i z a sa d a m i k o n s e rw a c ji p o lic h ro m o w a n e j sn y c e rk i. P o d s ta w o w ą tr u d nością, n a ja k ą n a r z e k a ją w szy sc y z a jm u ją c y się k o n s e rw a c ją o rg a n ó w w N R D , je s t b r a k d o sta te c z n e g o d o p ły w u n o w e j k a d ry . Is tn ie je tu co p ra w d a s p e c ja ln a szkoła d la o rg a n m istrz ó w , a le liczba je j a b so lw e n tó w je s t zn aczn ie m n ie j sza od z a p o trz e b o w a n ia . D o szkoły te j są p r z y j m o w a n i u cz n io w ie po sk o ń cz en iu X k la s y szko ły o g ó ln o k s z ta łc ą c e j4. N a u k a trw a tr z y la ta i o b e jm u je z a ró w n o p rz e d m io ty te o re ty c z n e , ja k i z a ję c ia p ra k ty c z n e w w a rs z ta ta c h szko lnych . Z d a n ie m w ie lu ro zm ó w có w ab so lw e n ci te j szk o ły są d o b rz e p rz y g o to w a n i do sa m o d z ie ln e go w y k o n y w a n ia zaw odu, je d n a k w o b ec n ie d o sta te c z n e j ich liczb y w sz y stk ie w ięk sze z a k ła d y b u d o w y o rg a n ó w p ro w a d z ą w e w ła s n y m z a k re sie d o sz k a la n ie u zd o ln io n y c h p ra c o w n ik ó w s y ste m e m rz e m ie śln ic z y m . P rz e sz k o le n i w te n sposób fa c h o w c y n ie m a ją je d n a k ża d n y c h u p ra w n ie ń i w o bec teg o n ie m o gą sam o d zie l n ie p ro w a d z ić p ra c . W c h w ili o becnej w N RD d z ia ła k ilk a n a śc ie w a rs z ta tó w o rg a n m istrz o w - sk ich , p rz y czym w iększość z n ic h to ra c z e j m a łe zespoły . N a ich tle w y ró ż n ia ją się w y ra ź n ie tr z y w ie lk ie z a k ła d y , m a ją c e ju ż b a rd z o s ta re tra d y c je .
N a jb liż e j n a sz y c h te re n ó w , w B u d ziszy n ie (B a u tz e n ) n a D o ln y ch Ł u ż y c a c h d z ia ła firm a H e rm a n n E ule, k tó ra obchodzi w b ieżą cy m r o k u s e tn ą ro czn icę założenia. F irm a ta n a s ta w io n a j e s t p rz e d e w sz y stk im n a b u d o w ę n o w y c h o rg a n ó w s p e c ja liz u ją c się w b u d o w ie m a ły c h
in s tru m e n tó w . M im o to p o w stało tu w ie le w y b itn y c h , d u ż y c h in s tru m e n tó w , ja k n p. z b u d o w a n e w r. 1966 o rg a n y d la kościoła k a t e d r a l n e go w Z w ick a u . W ciągu s tu la t is tn ie n ia w y b u do w a n o tu ok. 500 in s tru m e n tó w n o w y c h , a o d re s ta u ro w a n o ok. 200. O prócz ry n k u k r a j o w ego firm a część no w o zb u d o w a n y c h i n s t r u m e n tó w e k s p o r tu je g łó w n ie do N R F (np. P e te rs - K irc h e w C u x h a v e n , G a rte n -K irc h e w H a n n o w e rz e i in.), C S R S i do Z S R R (np. w y b u d o w a n y n ie d a w n o d u ż y in s tr u m e n t d la k o n se r w a to riu m w B aku ). Z o g ląd an e j n a m ie js c u d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j z a słu g u je n a s p e c ja ln e p o d k re ś le n ie d o sk o n ałe w k o m p o n o w a n ie n o w e g o in s tr u m e n tu do zach o w an eg o z a b y tk o w ego p ro s p e k tu w k a te d r z e w H a lb e r s ta d t (o ry g in a ln e o rg a n y zo sta ły zniszczone w cz asie w o jn y ). K o n s e rw a c ji d a w n y c h o rg a n ó w w y k o n a n o w la ta c h p o w o je n n y c h n ie w ie le i to — zg o d n ie ze s p e c ja liz a c ją firm y — ra cze j i n s t r u m e n tó w m a ły c h ja k np. p rz e p ro w a d z o n a w r. 1958 k o n s e rw a c ja o rg a n ó w z K e p p e b a c h (S ch w a rzw ald ). Z a w zo ro w o w y k o n a n ą z o s ta ła u z n a n a ro b o ta p rz y p o z y ty w ie z n a jd u ją c y m się w za m e czk u G oh lis w L ip sk u . S z c z y to w y m o siąg n ięciem firm y E u le w z a k re sie p ra c k o n s e rw a to rs k ic h je s t o p ra c o w a n ie w ro k u 1964 tró j m a n u a ło w y c h , 5 3 -g ło sow ych o rg a n ó w w k o ściele św. W a cław a w N a u m b u rg u , n a jw ię k szego d zieła Z a c h a ria sa H ild e b ra n d a z r. 1743 5. W czasie n asz ej b y tn o śc i n a w a rs z ta c ie n ie z n a jd o w a ły się ża d n e s ta re o rg a n y , s tą d t r u d n o sobie w y ro b ić o p in ię o p oziom ie p ra c śc iśle k o n s e rw a to rs k ic h . T rz e b a je d n a k p a m ię ta ć , że w ty m z a k ła d zie zo stała w y k o n a n a w r. 1961 ro z b u d o w a o rg a n ó w z k a te d r y w R y d ze (127 re je s tró w ) je d n y c h z n a jw ię k s z y c h w E u ro p ie z w p ro w a d z e n ie m do n ic h tr a k c ji e le k try c z n e j. M im o zn acznego zniszczen ia in s tr u m e n tu w czasie d z ia ła ń w o je n n y c h , p o stę p o w a n ie ta k ie je s t sp rz ecz n e z a ró w n o z za sad am i w y ra ż o n y m i w „ W e ilh e im e r R e g u la tiv ” , ja k i p rz e z p o p rz e d n io o b o w iąz u ją ce „ I n te rn a tio n a le R e g u la tiv f ü r O rg e lb a u ” z ro k u 1909. O w ie le s ta rs z e tr a d y c je m a ją w a rs z ta ty o r g a n - m istrz o w s k ie b ra c i J e h m lic h w D re źn ie. Z a k ła d zało żon y w r. 1808 p o z o sta je p rz e z c a ły czas w rę k a c h te j sam ej ro d z in y ®. Z k ró tk im i p rz e rw a m i je s t on p ro w a d z o n y s ta le p rz e z b r a ci z k o le jn y c h , n a s tę p u ją c y c h po sobie g e n e ra c ji. O d ro k u 1935 do n ie d a w n a n a czele z a k ła d u s ta li: H e in ric h O tto J e h m lic h , z w y k sz ta łc e n ia o rg a n m is trz i P a u l R u d o lf J e h m lic h
3 W o b u p a ń s tw a c h n ie m ie c k ic h n o szą o n i n a z w ę r e s t a u r a to r ó w , d z ię k i czem u u n ik a się z d a rz a ją c e g o się u n a s m y le n ia p o ję ć k o n s e r w a to r d zieł s z tu k i z k o n s e r w a t o r a m i te r e n o w y m i ja k o p r z e d s ta w ic ie la m i w ła dzy . 4 Ś w ia d e c tw o d o jrz a ło ś c i o tr z y m u je się w N R D po u k o ń c z e n iu k la s y d w u n a s te j. 5 I n n y in s tr u m e n t teg o w ie lk ie g o n ie m ie c k ie g o o r g a n - m is trz a , z n a jd u ją c y się w k o ś c ie le w S tö r m th a l w S a k s o n ii, r e s ta u r o w a ła f i r m a E u le ju ż w r o k u 1934. 8 J e s t to n a js ta r s z a ro d z in a o rg a n m is trz ó w s a s k ic h , p ro w a d z ą c a s w o ją d z ia ła ln o ś ć n ie p r z e rw a n ie a ż do d n ia d zisiejszeg o .
k u p iec. W a ru n k i p ra c y są tu zn aczn ie lepsze, niż w B u d ziszy n ie, p rz y p ra w ie te j sam ej licz b ie z a tru d n io n y c h p ra c o w n ik ó w (43 osoby). F ir m a p ro w a d z i w z o ro w e a rc h iw u m , n a k tó re g o p o d sta w ie ła tw o się z o rie n to w a ć w całej je j d ziała ln o śc i w ciąg u p rz eszło 160 la t. W p ie rw szy m p o w o je n n y m d ziesięcio leciu ro z esłan o a n k ie tę do w sz y stk ic h kościołów , w k tó ry c h z n a jd o w a ły się in s tr u m e n ty z b u d o w a n e p rz ez tę firm ę . O kazało się, że aż 627 o rg a n ó w sy g n o w a n y c h n a z w isk ie m J e h m lic h p rz e trw a ło do n a sz y c h czasów . J e s t to p ro c e n t b a rd z o w y so ki, je śli w ziąć po d u w ag ę, że o pus 905 został w y k o n a n y w r. 1970. O ro z m ia ra c h p ro d u k c ji teg o z a k ła d u m o żem y np. pow iedzieć, że w la ta c h 1935— 1955 w y b u d o w a n o tu 219 n o w y c h in s tru m e n tó w , a p rz ecież w ty m o k re sie b y ła II w o jn a św iato w a . Do n a jw ię k s z y c h osiąg n ięć z z a k re s u b u d o w y n o w y c h o rg a n ó w n a le ż a ły o rg a n y d la d re z d e ń sk ie g o K re u z -K ir c h e z b u d o w a n e w r. 1901. M iały one 4 m a n u a ły i 91 r e je s tró w . P o ich zn iszc zen iu w czasie w o jn y f i r m a J e h m lic h w y b u d o w a ła w r. 1962 n o w y in s tru m e n t, ta k ż e c z te ro m a n u a ło w y , liczący 66 re je s tr ó w , o p a r ty n a tr a k tu r z e m ec h a n ic z n e j. B ard z o d o b re b rz m ie n ie m a ją w y b u d o w a n e p rz e d d w o m a la ty o rg a n y (d w a m a n u a ły i p e dał) d la w ie lk ie j sa li k o n c e rto w e j (K u n sth a lle ) m ia sta D re zn a.
Z a k ła d b ra c i J e h m lic h od sam eg o p o cz ątk u m ia ł a m b ic je , je ż e li n ie k o n s e rw a to rs k ie , bo n a p o c z ą tk u X IX w ie k u tr u d n o m ów ić o k o n s e r w a cji, to w k a ż d y m ra z ie re s ta u ra to rs k ie . Ju ż p ie rw sz a g e n e ra c ja p rz e p ro w a d z iła o d n o w ien ie k ilk u in s tru m e n tó w S ilb e rm a n n a i H ild e b ra n d a . O d ro k u 1935, od m o m e n tu o b jęcia k ie ro w n ic tw a z a k ła d u p rz ez H e in ric h a O tto i P a u la R u d o lfa k o n s e rw a c ja d a w n y c h in s tru m e n tó w zo s ta ła u z n a n a za d ru g i k ie ru n e k d z ia ła n ia f i r m y, ró w n o rz ę d n y do b u d o w y n o w y c h org an ó w . T a k ie sam o n a s ta w ie n ie r e p r e z e n tu je o becn y je j k ie ro w n ik , sy n R u d o lfa — M a n fre d . N a j ciek a w sze o p ra c o w a n ia k o n s e rw a to rs k ie to k o n se rw a c ja w ro k u 1951 o rg a n ó w ze S tra s s b e rg k .P la u e n (S aksonia) — d zieła T ra m p e lle g o — i in s tr u m e n tu w O b e rlo h sa w r. 1954. W la ta c h 1953 i 1954 k o n se rw o w a n o pięć in s tru m e n tó w s ilb e rm a n n o w sk ic h : G ro ssk m e h le n , R e in h a rd s g rim m a , L eb u sa , w k o ściele św . J a k u b a w sas k im F r e ib e r g u i p rz e d e w sz y s tk im w t a m te j szej k a t e d r z e 7. N a jw a ż n ie js z y m osiąg n ięciem firm y w z a k re sie k o n s e rw a to rs k im s ta ły się za k o ń czo n e w u b ie g ły m ro k u p ra c e p rz y w ie l k ich o rg a n a c h z k ościoła p ałac o w eg o (H of k irc h e ) w D r e ź n ie 8. W ro k u 1944 o rg a n y zo-7 O rg a n y z n a jd u ją c e się w k a te d r z e p o c h o d z ą z w c z e s n eg o o k re s u tw ó rc z o śc i S ilb e r m a n n a (1710— 1714). J e s t to in s tr u m e n t 4 5 -g ło so w y o tr z e c h m a n u a ła c h z n a n y z p ię k n e g o b rz m ie n ia . W iększość n a g r a ń p ły to w y c h m u zy k i o rg a n o w e j re a liz o w a n a je s t w N R D n a ty c h w ła śn ie o rg a n a c h .
8 J e s t to o s ta tn ie d zieło S ilb e rm a n n a ; b u d o w ę o r g a n ó w d o p ro w a d z ił do k o ń c a Z a c h a ria s H ild e b r a n d .
s ta ły zd e m o n to w a n e i zabezp ieczon e n a p r o w in cji, a p o z o staw io n y n a m ie jsc u p r o s p e k t sp ło n ą ł 24 lu te g o 1945 r. w czasie p o ż a ru k o ścioła. M on taż in s tr u m e n tu w o d b u d o w a n y m k o ściele s ta ł się o k a z ją do p rz e p ro w a d z e n ia n a d n im g ru n to w n y c h b ad a ń , w k tó ry c h re z u lta c ie u s u n ię to w sze lk ie p ó źn iejsz e p rz e ró b k i d la p rz y w ró c e n ia o rg a n o m p ie rw o tn e g o b rz m ie n ia . N ad p ra c a m i ty m i czu w ała s p e c ja ln a d w u n a stoo sobo w a k o m isja rzeczozn aw ców p o d p r z e w o d n ic tw e m k o n s e rw a to ra m ia s ta D re z n a p ro f, dr. N a d le ra , w e d łu g op inii k tó re g o firm a J e h m lich d a ła p rz y k ła d d o sk o n ale w y k o n a n e j p r a c y k o n s e r w a to rs k ie j.
T rzeci w ie lk i z a k ła d o rg a n m istrz o w sk i w N R D , w no szący d u ży w k ła d do d zieła k o n s e rw a c ji d a w n y c h o rg a n ó w — to firm a A le x a n d e r S c h u - k e w P o czdam ie. R ó w nież i tu ta j sp o ty k a m y się ze s ta ry m i tra d y c ja m i. Z a k ła d został zało ż o n y w r. 1820 p rz ez G o ttlie b a H eise. W ro k u 1894 k ie ro w n ic tw o p rz e ją ł K a rl A le x a n d e r S c h u k e , a po jeg o śm ie rc i w r. 1933 p rzeszło ono n a jeg o sy n a H a n sa Jo a c h im a , k tó ry do ro k u 1953 dzielił je z b ra te m K a ro le m L u d w ik ie m 9. W łaśn ie K a r l A le x a n d e r S ch u k e, p o sia d a ją c y g ru n to w n e w y k sz ta łc e n ie , n a s ta w ił w a r s z ta ty ta k ż e n a d ziałaln o ść k o n s e rw a to rs k ą , w n o w o c zesn y m ju ż ro z u m ie n iu , p rz e k a z u ją c j e sw o im synom . O b ecn ie firm a S ch u k e z a tru d n ia 50 lu d zi i w p o ró w n a n iu z p o p rz e d n im i j e s t n a j lep iej u rz ąd zo n a , d y s p o n u ją c d o b ry m p a r k ie m m aszy n o w y m . W sam ej p ra c o w n i p ro je k to w e j p ra c u ją c z te ry osoby. W czasie n aszej b y tn o śc i w zakład zie, n a w a rsz ta c ie z n a jd o w a ły się m .in . X V I-w iec zn e o rg a n y R eickego z k ościoła N P M a rii (M a rk tk irc h e ) w H alle. Z a p re z e n to w a n e m e to d y k o n s e rw a to rs k ie s to ją n a n a jw y ż szym poziom ie. P o d sta w o w y m zało żen iem k o n s e rw a to rs k im je s t zach o w a n ie m o żliw ie w s z y s t kich n a w e t n a jd ro b n ie js z y c h e le m e n tó w p o ch odzących z czasów b u d o w y in s tru m e n tu . W y k o n u je się sze reg n a w e t b ard zo p ra c o c h ło n n y c h zabiegów , n p. r a tu j e się poszczeg ólne p iszczałk i d re w n ia n e czy m e ta lo w e a b y u n ik nąć w y m ia n y ich n a now e. W p rz y p a d k u k o nieczności u su n ię c ia ja k ie g o ś n ie o d w ra c a ln ie uszkodzonego fr a g m e n tu w y k o n u je się jeg o d o k u m e n ta c ję p o m iaro w ą , ry s u n k o w ą i fo to g ra ficz n ą (co n a jm n ie j d w a zdjęcia), a d a n y f r a g m e n t po z a k o n s e rw o w a n iu p rz e k a z u je się w ra z z in s tru m e n te m u ż y tk o w n ik o w i. W sz y stk ie czę ści d re w n ia n e są b a rd z o d o k ła d n ie im p re g n o w a n e 10. P e łn a d o k u m e n ta c ja p rz e p ro w a d z o n y c h p ra c k o n s e rw a to rs k ic h ro b i im p o n u ją c e w r a żen ie i sta n o w i ró w n o c ześn ie do w ó d in d y w
i-9 K a r l L u d w ik S c h u k e zało ży ł w r o k u 1i-953 w ła sn y z a k ła d w B e rlin ie Z a c h o d n im , g d zie w r. 1955 ro z p o czął w y k ła d y w W yższej S zk o le M u zy czn ej. W r o k u 1962 o tr z y m a ł ty tu ł p ro f e s o ra z w y c z a jn e g o te j u c z e ln i, ja k o p ie rw s z y o rg a n m is trz w d z ie ja c h n ie m ie c k ie g o sz k o ln ic tw a m u zy czn eg o .
10 Do im p re g n a c ji u ż y w a się p r e p a r a tu „ B ia n o b ia ” p r o d u k c ji NRD.
du aln eg o p o d e jśc ia do k aż d eg o in s tru m e n tu . N a szczególne p o d k re ś le n ie z a s łu g u je n ie s p o ty k a n a gdzie in d ziej p r a k ty k a p u b lik o w a n ia in f o r m acji o k a ż d e j w y k o n a n e j p ra c y w ra z z d o k u m e n ta c ją . C z te ro stro n ic o w y fo ld e r w fo rm a c ie A4 z a w ie ra d u żą fo to g ra fię in s tr u m e n tu i jeg o dyspo zycję. P o n a d to p rz y o k az ji k o n s e rw a c ji w a ż n ie jsz y c h in s tru m e n tó w w y d a je się ilu s tr o w a n ą b ro s z u rę z a w ie ra ją c ą h is to rię o b ie k tu w ra z z sy n te ty c z n y m opisem p ra c r e s ta u r a to r - skich. P rz y z a k ła d zie z n a jd u je się m a łe m u zeum , k tó re g o n a jc e n n ie js z y d ział sta n o w i k o le k c ja p iszcz ałek p o c z y n a ją c od p o ło w y X V I w. Z in ic ja ty w y H a n sa J o a c h im a S c h u k e w ro k u 1958 zo stały z b u d o w a n e o rg a n y d la kościoła D ivi B łasi w M ü h lh a u s e n (T u ry n g ia ) w e d łu g z ach o w an eg o p r o je k tu J a n a S e b a s tia n a B ach a z ro k u 1708. W łaśn ie te j firm ie m ia n o p o w ie rz y ć k o n se rw a c ję z a b y tk o w y c h o rg a n ó w (pocz. X V II w.) z k o ścioła św . J a n a C h rzc ic iela w K a z im ierz u D o ln y m 11. R ó w n ież p ro d u k c ja n o w y c h o rg a n ó w te j firm y je s t dość znaczna, ro czn ie b u d u je się ok. 10 in s tru m e n tó w . D o n a jle p s z y c h n a le ż ą n o w e o rg a n y z kościoła św. T om asza w L ip sk u o trz e c h m a n u a ła c h i 47 re je s tr a c h (r. 1967), z k a te d r y w S te n d a l (r. 1953, 3 m a n u a ły i 38 re je s tró w ) i n a jw ię k s z y in s tr u m e n t z b u d o w a n y w la ta c h p o w o je n n y c h d la f i lh a r m o n ii w ile ń sk ie j (r. 1962, 3 m a n u a ły 52 r e j e stry ). F ir m a b u d u je w ie le in s tru m e n tó w n a ek sp o rt, p rz e d e w sz y stk im d la Z SR R , N R F i S z w a jc a rii. W czasie p o b y tu a u to ra w za k ła d zie kończo no b u d o w ę o rg a n ó w d la W yższej S zkoły M uzycznej w R zeszow ie (2 m a n u a ły i 15 r e je stró w ).
B u d u ją c n o w e in s tr u m e n ty firm a trz y m a się za sad k lasy cz n y ch , o g ra n ic z a ją c się p ra w ie w y łącz n ie do tr a k t u r y m e c h a n ic z n e j. H a n s J o a ch im S c h u k e sp re c y z o w a ł n a s tę p u ją c o trz y cz y n n ik i d e c y d u ją c e o ja k o śc i b u d o w a n y c h p rz e z z a k ła d in s tru m e n tó w : 1) p ro s p e k t o rg a n o w y i całe ro z p la n o w a n ie in s tr u m e n tu p o w in n y b yć o rg a n ic z n ie z w ią zan e z k o n s tru k c ją , od z w ie rc ie d la ją c w y ra ź n ie o d g ra n ic z e n ie poszcze g ó ln y c h zesp o łó w d źw ię k o w y ch ; 2) ty lk o tr a k - t u r a m e c h a n ic z n a m oże d ać g ra ją c e m u p e łn ą m ożliw ość w y d o b y c ia w sz y stk ic h odcien i to n u ; 3) c z y n n ik ie m n ie z w y k le w a ż n y m je s t w ła śc i 11 U c z e stn ic y k o n f e r e n c ji d o ty c z ą c e j z a b y tk o w y c h o r g a n ó w i p ro s p e k tó w o rg a n o w y c h w P o lsce, k tó r a o d -w e d o s tro je n ie in s tr u m e n tu do -w n ę trz a , -w k tó ry m b ęd zie u ż y w a n y , co w y m a g a n ie ra z w ie lo ty g o d n io w e j p ra c y in to n a to ra poza za k ła d em . D o p iero ta k ie o p ra c o w a n ie b rz m ie n ia o rg a n ó w m oże dać p e łn y e f e k t i zadow olić n a jw y b r e d n ie js z y c h słu chaczy .
U z u p e łn ie n ie m w iado m ości z d o b y ty c h w czasie p o b y tu w w y m ie n io n y c h z a k ła d a c h o rg a n m i- s trz o w sk ic h d zięk i u p rz e jm o śc i g o sp o d arza b y ła m o żliw ość p rz e b a d a n ia k ilk u z a b y tk o w y c h in s tru m e n tó w . M ieliśm y m ożność o b e jrz e ć do k ła d n ie w ie lk ie o rg a n y J e rz e g o S ilb e rm a n n a w k a te d r z e w e F r e ib e r g u i ta m ż e m a łe o rg a n y z k o ń ca X V III w ie k u , z m o n to w a n y po w o jn ie in s tr u m e n t w ko ściele d w o rsk im w D re źn ie, i m a łe o rg a n y s ilb e rm a n n o w s k ie z k o śció łk a w ie j skiego w N ie d e rsc h ö n a koło F r e ib e r g u k o n s e r w o w a n e w r. 1961 p rz e z firm ę J e h m lic h . G e n e r a ln y w n io se k ja k i n a s u w a się po o b e jrz e n iu ty c h c z te re c h o rg a n ó w , to s tw ie rd z e n ie , że ż a d n e z n ic h n ie m og ą b y ć u z n a n e za d o b rz e za ch o w an e in s tr u m e n ty z X V II czy X V III w ie k u. O g ro m n a w iększość piszczałek z o sta ła w y m ie n io n a w X IX w . n a co w s k a z u je .w y ra ź n ie sposób ich w y k o n a n ia i z a m o n to w a n ia . B yło to r e z u lta te m w y so k ieg o po zio m u m a te ria ln e g o n ie m ie c k ie g o m ie sz c z a ń stw a w X IX w ie k u , k tó r e w tro sc e o ja k n a jle p s z e u trz y m a n ie sw oich in s tru m e n tó w n ie szczędziło p ie n ię d z y n a ich „ k o n s e rw a c ję ” , co w ó w czas ró w n o z n a c z n e b y ło z w y m ia n ą z u ż y ty c h e le m e n tó w n a no w e, n ie zaw sze id e n ty c z n e z u s u n ię ty m i. N ie pom oże n a w e t n a jw y ż e j p o s ta w io n a k o n s e rw a c ja in s tru m e n tó w ta m , gdzie ju ż ty c h w p e łn i o ry g in a ln y c h in s tru m e n tó w n ie m a. Z t ą o p in ią zgodził się z re sz tą ś w ie tn y zn aw ca n ie m ie c k ic h o rg a n ó w , p ro fe s o r d re z d e ń s k ie j W yższej S zko ły M uzy cznej H e r b e r t C ollam . W iad om o , że z p o d o b n ą s y tu a c ją sp o ty k a m y się w S zw e cji czy H o lan d ii, gdzie m u z y k a o rg a n o w a sto i t r a d y c y jn ie w ysoko. P o s ia d a m y w P o lsce jeszcze k ilk a n a śc ie s ta ry c h n ie p rz e ra b ia n y c h w X IX w. in s tru m e n tó w . J e s t jeszcze sposobność ich u ra to w a n ia i z a k o n se rw o w a n ia w m y śl w sze l k ic h w y m o g ó w n o w o czesn ej w ied zy . N ie w oln o
n a m teg o zan ied b ać. d r T a d e u sz R u d k o w s k i
P ra c o w n ie K o n s e rw a c ji Z a b y tk ó w W a rs z a w a
b y ła się w r. 1968, z w ró c ili się w te j s p r a w ie z p e ty c ją d o M in is tra K u ltu r y i S z tu k i.
TH E CO N SER V A T IO N OF A N C IE N T O R G A N S IN THE GER M AN DEMOCRATIC R EPU BLIC
I n h is r e p o r t th e a u th o r c o m m e n te d h is im p re s s io n s h e h a s c o lle c te d in th r e e la r g e s t o rg a n - b u ild in g w o rk s h o p s in th e G D R w h ic h a r e also c a r r y in g on th e c o n s e r v a tio n o f a n c ie n t o rg a n s a s th o s e h a v in g lo n g tr a d it io n s in th is fie ld . T h e o ld e s t o f th e s e f irm s — “ J e h m lic h B ro s .”, D re sd e n , p o sse sse d a ll th e tim e b y th e sa m e fa m ily , is d o in g th e b u s in e s s w ith o u t a n y i n t e r r u p t io n sin c e 1808. T h e y o u n g e s t o f th e t h r e e — “H e r m a n n E u le ”, B a u tz e n w ill c o m m e m o ra te th e 100 - y e a r ju b ile e th is y e a r. A lo t of c o n s e r v a tio n c a r r ie d o u t a t a h ig h le v e l sh o u ld be c o n s id e re d as m e r it o f th e tw o a b o v e - m e n tio n e d firm s a n d also o f th e th i r d one, “A le x a n d e r S c h u k e ”, P o ts d a m . I n c o n s e r v a tio n o f a n c ie n t o rg a n s a s g e n e r a l p rin c ip le h a s b e e n a d o p te d th e re ta in in g to a h ig h e s t p o ss ib le d e g re e of th e h is to ric a l “ s u b s t a n c e ” o f a n in s tr u m e n t in a ll th e s e cases w h e re it p ro v e s to b e p o ssib le . I n c a se s in w h ic h t h e i r r e v e r - tib le d e c a y s o r d a m a g e s o c c u re d a n e x a c t in v e n t o r y in g o f a g iv e n p a r t is m a d e a n d , a f t e r c o n s e rv a tio n ,
it is h a n d e d b a c k to th e u s e r to g e th e r w ith th e i n s t r u m e n t its e lf.
P a r t ic u l a r ly in th e f ir m “A le x a n d e r S c h u k e ” w h e re c o n s e r v a tio n is c o n sid e re d a s th e fie ld o f a c tiv itie s k e p t a t th e s a m e le v e l w ith th e b u ild in g o f n e w i n s t r u m e n t s t h e m e th o d s a p p lie d d e s e r v e f o r f u ll a d m i r a tio n . E n ti r e ly in d iv id u a l a p p ro a c h to e a c h i n s t r u m e n t is c a u s in g t h a t a ll th e w o rk d o n e in th is f ir m is b e in g m e t w ith h ig h a p p re c ia tio n . A s a n e v id e n c e fo r th e p r o p e r ly u n d e rs to o d im p o rta n c e of c o n s e r v a t io n o f a n c ie n t o rg a n s m a y b e c o n s id e re d a s m a ll m u se u m p o ss e sse d b y th e F ir m w h o se m o s t v a lu a b le p a r t is ä fin e c o lle c tio n o f o rg a n p ip e s d a tin g fro m th e 16th c e n tu r y . A h ig h ly in t e r e s t in g a c h ie v e m e n t fr o m th e b o r d e r lin e o f c o n s e r v a tio n o f a n c ie n t o rg a n s a n d th e b u ild in g o f n e w in s tr u m e n ts r e p r e s e n ts th e b u ild in g in 1958, on in itia tiv e o f H a n s J o a c h im S c h u k e , o f a n e w i n s t r u m e n t f o r t h e D iv i B la s i C h u rc h , M ü h lh a u s e n a c c o r d in g to th e p r e s e r v e d to o u r d a y s d e sig n p r e p a r e d in 1708 b y J o h a n n S e b a s tia n B ach . A s a n o th e r i n t e r e s tin g a c h ie v e m e n t o f s im ila r n a tu r e , th is tim e o f th e
f irm “J e h m lic h ” , D re sd e n , m ay b e q u o te d th e c o m p le tio n in th e la s t y e a r o f w o rk s c a r r ie d o u t a t th e g r e a t o rg a n in H o fk irc h e , D re s d e n b e in g th e la s t i n s tr u m e n t b u ilt b y th e fa m o u s G e rm a n o r g a n - b u ild e r G eo rg S ilb e r m a n n a n d f in a lly c o m p le te d b y Z. H ild e b r a n d t. T h is o rg a n w a s s a f e g u a rd e d b y its s tr ip p in g in th e b e g in n in g s o f 1944, h o w e v e r, its h is to ric a l p ro s p e c t h a s b e e n b u r n t in f ir e t h a t s w a llo w e d th e c h u rc h . A f te r r e b u ild in g o f th e c h u rc h w o rk s w e re u n d e r ta k e n to p la c e th e in s tr u m e n t in a n e w casin g . T h is o p e ra tio n o ffe re d a n o p p o rtu n ity to c a r r y o u t sp e c ia l in v e s tig a tio n s u n d e r th e su p e rv is io n o f a n u m e r o u s g ro u p o f e x p e r ts w ith th e a im to re m o v e s e v e r a l m o d ific a tio n s m a d e a t l a t e r d a te s a n d to r e s to r e o rig in a l so u n d to th e in s tru m e n t.
T h e a u th o r s u m m a riz e s h is r e m a r k s g a th e r e d d u rin g th e d e ta ile d v ie w in g of som e a n c ie n t in s tru m e n ts . H e c a m e to a r e g r e ta b l e c o n c lu s io n t h a t s e v e r a l r e s t o r a tio n s c a r r ie d o u t d u rin g th e 19th c e n tu r y th r o u g h th e c h a n g e o f p ip e s a n d m o d ific a tio n s o f o th e r e le m e n ts h a v e d e p riv e d m o s t G e rm a n o rg a n s of th e i r fu ll h is to r ic a l v a lu e s .
