Krystyna Makowska
Współczesne badania archeologiczne
Zamku Dolnego w Wilnie
Ochrona Zabytków 50/1, 91-96
PIŚMIENNICTWO
WSPÓŁCZESNE BADANIA ARCHEOLOGICZNE ZAMKU DOLNEGO
W WILNIE
Próby kontynuacji przedwojen nych badań, prow ad zo n y ch przez polskich b a d a c z y 1 na terenie z am ków wileńskich, były p o d e jm o w ane już przez litewskich a rc h e o logów p o d c z a s c h ru s z c z o w o w - skiej „odw ilży”2. Jeszcze w cze śniej (w 1950 r.) V D rèm a d o k o nał h ip o tety czn ej rekonstrukcji wileńskich zamków, w ykonując ich makietę (il. 1).
B adania a rc h e o lo g ic zn e D o l nego Z a m k u (il. 2) w Wilnie, ro z poczęte przez wileński Instytut Konserwacji Z ab y tk ó w w 1987 r. były k o n ty n u o w a n e od 1988 r.
1. „Kurier W ileński” 1 9 3 8 , nr 2 5 5 , 28 2 ; „ S ło w o ” (1 9 3 8 ), nr 2 2 6 , 2 8 9 ; W Kieszko- wski, „Wilno” 1 9 3 9 , nr 2, s. 8 9 - 1 0 0 . 2. A. Tautavicius, Arcbeologiniai kasinei-m a i Vilniaus ie kasinei-m u tin è s p ities teritorijoje (w:) L ie tu vo s TSR M okslą A kadem ijos dar- bai, seria A, t. 1, 1958, s. 9 1 -1 1 1 ; t. 1(6),
także przez Instytut Historii Li tewskiej Akademii N auk, w k tó rym w tymże roku powstał Dział Historii Zamków. Wiosną 1993 r. dział został przekształcony w sa m odzielną placów kę — C e n tru m Badań nad Z a m k a m i „Lietuvos pilys” (Zamki Litwy).
R o z p o c z ę c ie p ra c w y k o p a l i s k o w y c h b y ło m o ż liw e d zięki szerszy m niż d o t ą d u p r a w n i e niom w dziedzinie badań n a r o d o w ych k u l t u r w o b rę b ie Z S R R i wręcz entuzjastycznemu p o p a r ciu spo łeczeń stw a: „Od p ie r w
szych dni w tę żm u d n ą pracę w
lą-1959, s. 1 1 5 -1 3 4 ; t. 2, 1960, s. 4 3 - 6 6 ; tenże, Vilniaus pities teritorijos arcbeologi niai kasinejim ai (w:) Valstybinés LTSR ar- chitektüros p a m in k lą apsaugos inspekcijos m etra stis, t. II, Vilnius 1 9 60, s. 3 - 4 8 ; ten że, Vilniaus ie m u tin è s pilies m edin iai pa- sta ta i X 1II-X IV am ziais (w:) Iś lie tu v ip
kul-czyly się rzesze ku ltu ra ln ej sp o łeczności L itw y : u czniow ie i s tu denci, nauczyciele i lekarze, in ż y nierow ie i robotnicy, pracow nicy bibliotek i w yd a w n ictw , księgowi i n a u ko w cy najróżniejszych spe cjalizacji. L udzie przychodzili p o jed yn czo i rodzinam i, urzędnicy c a ły m i w y d z ia ła m i, r o b o tn ic y w k o m p le ta c h ze sp o łó w cech o w y c h '”3.
O d 1989 roku publikow ane są szczegółowe spraw ozdania z tych k o m p le k so w y c h b adań p t . Vil
niaus Z e m u tin é s Piliés R ftm ai (Pa
lace Dolnego Zamku Wileńskiego).
tûros istorijos, t. i y Vilnius 1 9 6 4 , s. 171— 187; A. Tautavicius, R adiniai su Vazu ber- bu ir karuna, „Kultüros barai” 1 9 9 1 , nr 5, s. 6 7 - 6 9 .
3. Vilniaus Z em utin és Pilies R üm ai (1 9 8 8 m etü tyrim a i), Vilnius 1 9 8 9 , s. 8 - 9 (tłum. K. M akowska).
2. Plan wileńskich za m k ó w w XVII-XVIII wiekach: I — Z am ek G órny, II — Palace w ła d c ó w na Z am ku D o ln ym , III — Plac K atedraln y i Katedra, TV— O gród Z a m k o w y, V — Arsenał, VI — K atedra, VII — K ościoły Sw. Sw. A nny i Barbary. Wg Vilniaus Z em utin ès Pilies Rüm ai, t. 1, Vilnius 19 8 9
Do chwili obecnej ukazały się 3 to my: w 1989 t. 1— za lata 1 987— 1988; w 1991 t. 2 — za lata 1989- 1990; w 1995 t. 3 obejmujący ca łość dotychczasowych badań aż po ro k 1993; w przygotowaniu jest tom 4.
O p ró cz tych systematycznych spraw ozdań wiele zagadnień było omawianych w publikacjach nauko wych i p o p u la rn o n a u k o w y c h 4.
Najwięcej tych publikacji d o ty czyło kafli, których liczba, jakość ceramiki, bogactw o ornam entyki, a także dość rozwinięta tradycja badawcza pozwoliły szerzej o m ó wić tę problem atykę na tle histo rii kaflarstwa. Szczególnie oży w ione reperkusje wzbudziły figu ralne dekoracje kafli ukazujące
4. Pierwszą inspiracją do kom pleksow ych badań nad rezydencjam i w ła d có w była książka Vilniaus pilys (Vilnius 1 9 89) N a- poleonasa Kitkauskasa, w czasach „piere-strojki” i p ogorbaczow skiego O drodzenia Litwy jednego z najśmielszych p ro m o to rów całego przedsięw zięcia (por. Kitkau- skas N ., Telksniene E., Pirm osios Vilniaus katedros bekan ą m edźiagos ir m urijim o technika, „Architektüros pam inklai”, V il nius 1 9 8 7 , t. 10, s. 3 0 - 4 6 ; Kitkauskas N ., Dzikas L., Z em u tin ès pilies K aralią rü m ai, „Kultüros barai” 1 9 88, nr 6, s. 5 0 -5 6 ; nr 7, s. 5 8 - 6 4 ; nr 8, s. 5 0 - 5 5 ). Zob. też np.:
„świat na o p a k ” — zające polują ce na psy i myśliwych (il. 3 ) \
Ostatni, 3 to m spraw ozdań za wiera osobne sprawozdania i w n io ski z b a d a ń a r c h e o l o g i c z n y c h i architektonicznych. W y k o n aw cą szczegółowych badań archite- k t o t o n i c z n y c h , z r e f e r o w a n y c h w pełni w spraw ozdaniu jest inż. N a p o le o n a s Kitkauskas, który z a powiedział o d rębny artykuł p o święcony rozwinięciu hipotez b a dawczych. N a to m ia st lakoniczne wnioski w spraw ozdaniu w zasa dzie są zgodne z przedstawianym i niżej wnioskami a rc h e o lo g ó w 6.
Autoram i spraw ozdania z eks ploracji archeologicznej są Adol- fas Tautavicius i Vytautas U rbona- vicius7. Ich w nioski w obecnej
Raśkauskas V, Stankevicius G., Vilniaus Z em u tin ès piliès гй т ц teritorijos archeolo- gin iai tyrim a i (w:) Archeologiniai tyrin è- m ai L ie tu vo je 19 8 6 ir 1 9 8 7 m etais, Vilnius 1 9 8 8 , s. 1 4 3 -1 4 6 ; Dréma V, A d fonies, cives!, „Krantai” 1 9 8 9 , nr 4.
5. A. Tautavicius, Vilniaus pilies kokliai (XV1-XVII a.), Vilnius 1 9 69; K. Katalinas, W ilniuskije karniznyje izrazcy (K w oprosu 0 ra zw itii w ilniuskich p la stin cza tych izraz- c o w XV I-X V II w w .) (w :) A rchielologija 1 istorija Pskowa i Pskowskoj zie m li, Pskow
1 9 8 8 , s. 1 1 6 -1 1 7 ; tenże: W ilniuskije p ta- stin c za ty je izrazcy XVI-XVII w w . s „kow
a-3. Rekonstrukcja i fram gent kafla z cyklu „ św ia t na o p a k ”. Wg Vilniaus Z em u tin ès Pilies Rüm ai, t. 3, Vilnius 1995.
п у т ” o rn a m ien to m (w:) D rew n o sti L itw y i Bielorusii, Wilnius 1988, s. 1 3 5 -1 4 0 ; ten że: P ro to typ es o f o rn a m en ta tio n o f Vilnius g la ze d sto v eb u ild in g tiles, „Science, Art and L ith u ania”, 1 9 9 1 , 4 , s. 1 0 1 - 1 0 8 ; A. Kuncevicius, Renesanso epokos krosnys Vilniaus ze m u tin èje p ily je , „Kultüros ba rai” 1991, nr 2, s. 6 5 -6 7 ; nr 11, s. 7 4 -7 7 ; nr 12, s. 5 8 - 5 9 .
6. N . Kitkauskas, Architektüriniai tyrim a i (w:) Vilniaus Z em u tin ès Piliés tyrim a i, V il nius 1 9 9 5 , s. 8 1 - 1 4 9 .
7. A. Tautavicius, V Urbonavicius, A rcheo loginiai tyrim a i (w:) Vilniaus..., s. 1 2 -8 0 .
c h w ili p o z w a l a j ą w y o d r ę b n i ć ważniejsze fazy budow y re z y d e n cji G ie d y m i n o w i c z ó w - J a g i e l l o - n ó w i Wazów w części p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j i p ó ł n o c n o — -w sch o d n iej (il. 4). Skrzydło p ó ł n o c n o -z a c h o d n ie p r a w d o p o d o b nie zostanie opisane po zak o ń c z e niu badań w następnych p u b lik a cjach sp ra w o z d a ń . W nioski a r cheologiczne wyglądają n a s tę p u jąco: „1. O bszar G órnego Z a m k u
W ileńskiego (Góra Z a m k u G ie d y m ina) [il. 2 , 1] b ył o bjęty b a d a n ia m i w 1938, 1940 i 1982 roku. B adania w y k a za ły , iż na g ó rze w o s t a t n i c h s tu le c ia c h p r z e d C hrystusem i nieco później e g zy stow ała obw arow ana osada. Z o stały o d k ry te w arstw y z tego o k resu z chropow atą ceram iką
le-4. C hronologiczne ro zw a rstw ie n ia m u ró w p iw n ic D olnego Z am ku. А, В — p o d zie m ia ocalałego fragm entu w schodniego skrzydła — przebu dow an ego p o zbu rzen iu zam ku przez A. S zlozberga na w łasną rezydencję; C, D , E, F, G — p o d zie m ia p o łu d n io w eg o skrzydła; T, U, W, V — p o d zie m ia renesan sow ej rezyd en cji k ró lo w e j Bony; M — fragm en ty sakraln o-rezyden cjonaln ego kom pleksu G ie d y m in o w ic zó w z X1II-XTV w. Wg Vilniaus Ż em u tin es Pilies R üm ai, t. 3, Vilnius 1995
5. Fragment p ły ty z piaskow ca z herbem W azów i orderem Z ło teg o Runa (w o d ry sie). Wg Vilniaus Z em utin és Pilies Rûm ai, t. 3, Vilnius 1 9 9 5 , ił. 2 6 5
pioną, w a rstw y z V -V III w ieku z chropow atą ceram iką lepioną i w a rstw y z X -X 1II w ie kó w z p o zo sta ło śc ia m i d re w n ia n y c h b u d y n k ó w , c e r a m ik ą g a rn c a rsk ą i in n y m i znaleziskam i. A od X IV w ie k u z pozostalos'ciam i m u r o w a n y c h b u d o w li. W ia d o m o , iż w III-X III w ieku m ieszkańcy L i tw y osiadali najczęściej na skar pach g ro d zisk — p o dgrodziach
[piliakalni]. Kwestią o tw a rtą p o
zostaje lokalizacja najstarszej osa dy w okolicach góry G iedym ina.
O d k ry te w 1964 roku w p o łu d n io w o - z a c h o d n ie j c zę śc i w e w n ę trzn e g o d zied ziń ca górnego z a m k u p o zo sta ło śc i osady b y ły d a to w a n e na V-VIII w iek. O bec nie w yjaśnia się, iż na zachodniej skarpie góry osada egzystow ała ta k że p o d koniec I tysiąclecia. Z naleziona ozdobna im p o rto w a na ceram ika z X II — końca X III w iek ó w sugeruje, iż w ty m czasie na te ry to riu m za m k u m ieszka li najbogatsi czło n ko w ie sp o łec zn o ści. W X III w ieku m ieszkali tu ta k że rzem ieślnicy. N ie m a danych, czy osada X lII-w iec zn a była o b w arow ana.
2. W 2 pot. X III i w X IV w. po zb u d o w a n iu m u ro w a n ej katedry w W ilnie [il. 2,'Щ (ok. pol. X III w.) na w schód od niej, podnóża p o łu dniow ego zbocza góry (na o bsza rze przyszłej w ielkoksiążęcej rezy dencji) w zn o szo n o m u r y i n ie w ielkie ceglane b u d y n k i (pozosta łości po d w óch zo sta ły odkryte)
[il. 4, M l , М 2 , ... M7] Funkcje
tych m u ro w a n ych b u d o w li p o z o sta ją n ie w y ja ś n io n e . T ym n ie m n ie j św iadczą one, iż m o n u m e n talna rezydencja w ła d c ó w była kszta łto w a n a sto p n io w o od śred niow iecza. Poniew aż m u ro w a n a architektura X III-X IV w ie k ó w na obszarach bałtyckich i b a łty c k o - -sło w ia ń sk ich jest słabo rozezna na, nie m a m o żliw o ści ustalenia, k tó ry z b u d y n k ó w jest najstarszy. Z a p ew n e b yły to b u d y n k i zd o b io ne, znalezione bow iem w nich ce g ły i p ł y t k i p o s a d z k o w e m a ją zró żn ico w a n e w ym iary. C zęść p o m ieszczeń i sklepień była ty n k o w ana i m alow ana; do p ieców w y k o rzystyw a n o garnkow e kafle.
O d p o łudnia teryto riu m rezy dencji do końca X IV w. otaczał grząski w ąw óz. Schyłek tego stu le
cia zaznacza się w arstw ą k u ltu r o wą bogatą w g ro ty (bełty) strza ł do łu k ó w i k u s z ”8.
Dane te historycznie pow iązać m ożna ze schyłkiem p an o w a n ia dynastii Giedyminowiczów, r o z c ią g a ją ce j s w o ją e k s p a n s ję n a w schód od „dynastycznej k o le b ki”, walkami z Krzyżakami, a t a k że w ew nętrznym i walkami o w ł a dzę i koncepcję dalszego rozw oju kraju m iędzy O lg ierd o w iczam i, przyszłymi Jagiellonami, i Kiejstu- towiczami, gałęzią G ie d y m in o w i czów, u osobioną w historiografii przede wyszystkim przez Witolda.
Dalsze dzieje wileńskiej rezy dencji wielkoksiążęcej wiążą się już ściśle z działalnością Jagiello n ó w 9:
„3. P ałace r e z y d e n c jo n a ln e
zb u d o w a n e w 1 pol. X V w. n a j praw d o p o d o b n iej b yły trzy sk rzy d ło w e z za m k n ię ty m w eivnçtrz- n y m d zied ziń cem [il. 4, А- G ] . D ziedziniec od strony pó łn o cn ej częściow o był za m k n ię ty m urem o b r o n n y m . C a ło ś c io w y p la n i ro zm ia ry p ierw szych p a ła có w w yjaśnia się dopiero po odkryciu pozostałości po zachodnim i p ó ł n o cn ym sk rzy d ła c h 10. W sp o m n ia ne w p o p rze d n im p u n k c ie X III
6. F ragm enty g zy m só w z piaskow ca z her bem „Sn opek” w przylu kach arkad d zie d zi ńca. Wg Vilniaus Z em u tin és Pilies Rûm ai, t. 1, Vilnius 1989.
8. Tamże, s. 7 7 - 7 9 (tlum. K. M akowska). 9. Tamże, s. 79. D ziałalność W ładysława Jagiełły przy budow ie Zam ku D o ln eg o w W ilnie musi być traktowana jako h ip o tetyczna z pow odu braku u d okum entow a nych przekazów. N ie w iad om o, w jakim stopniu m ożna posłużyć się analogiami
w aw elskim i i innymi z terenów Korony. W zw ią zk u ze sp ra w o w a n ie m w ła d zy i w ojczystych Trokach, i w W ilnie — ojco w iźnie Jagiełły (A. Baliulis, S. M ikulionis, A. M iśkinis, Traki; m iestas ir p ilys, Vilnius 1 9 9 1 , s. 3 7) pozostaje otw arta kwestia uczestnictwa Witolda w przebudowie Zamku
W ileńskiego. G hilbert de Lannoy w Voya ges et A m ba ssa d e św iadczy, że W itold, oprócz swej rezydencji w Trokach miał sie dzibę na Zamku D olnym w W ilnie (Kraś- tas ir im o n è s, Vilnius 1 9 8 3 , s. 4 9 - 5 0 ). 10. M o żliw e, że analogii program ów uży tkow ych parteru i w yższych kondygnacji
7. Południow a elew acja za m k u w 1802 r. nieznanego a rty sty. W g V. D rêm a, Dingçs Vilnius, Vilnius 1 9 91, s. 108, rye. 126.
i X IV -w ieczn e b u d y n k i zburzono, a g ru zy zo sta ły zrzucone w z e w n ę trzn y m dziedzińcu na p o łu dnie od p a ła c ó w n . F u ndam enty pałaców b yły bu d o w a n e na w k o panych drew nianych p a la ch 12.
N a jp r a w d o p o d o b n ie j p a ła ce b y ły piętro w e z p iw n ic a m i13 (od ze w n ę trzn e j p o łu d n io w e j strony w y g lą d a ły ja k d w u p ię tr o w e ) . W schodnie i p o łu d n io w e skrzydła o d strony w ew nętrznego d zied ziń
ca posiadały galerie. D ziedziniec w e w n ę tr z n y b y ł w y b r u k o w a n y ka m ien iem p o ln ym .
Pom ieszczenia b yły w ykładane g la z u r o w a n ą i n ie g la zu ro w a n ą ceram iką (p łytka m i). Także ściany zd o b io n o g la zu ro w a n y m i p ły tk a mi. Piece — z barw nych, płaskich, k w a d r a to w y c h i p ó łc y lin d ry c z- nych k a fli” .
Znaczącej rozbudowy rezyden cja d o c z e k a ła się na p o c z ą tk u i w p o ło w ie XVI wieku (ił. 4, А- G i T-W ). Litewscy historycy postawili p o d znakiem zapytania początek prac w lite ra tu rz e 14 pod rokiem 1520, być może w związ ku z d o w o d a m i p rzebudow y Wa welu za A leksandra przez Eber- harda R o sem b erg era'L
N atom iast w związku z n ie p o d ważalnymi danymi o p u b lik o w a nymi przez W Pociechę16 koniec p r z e b u d o w y d a tu je się na ok. 1530 rok. Badania a rc h ite k to n i czne zaakceptow ane przez a rch e ologów wykazały że do w sc h o d niego skrzydła został d o b u d o w a ny półn o cn y gm ach [praw
dopo-8. Rekonstrukcja p o łu d n io w ej elew acji przez N . Kitkauskasa. Wg Vilniaus Ż em u tinès Pilies Rûm ai, t. 3, Vilnius 1 9 9 5 , il. 3.
m ożna szukać w zm ianach w p ro w a d zo nych na W awelu przez W ładysław a Jagieł łę. O statnio badacze wawelskiej rezydencji zgadzają się, że w łaśnie W ładysław Jagieł ło w istotny sposób przekształcił gotycki zam ek Kazimierza W ielkiego: A. M ajew ski, W awel d zieje i konserw acja, Warszawa 1 9 9 3 , s. 1 7 -1 8 ; Pianowski Z ., Z d zie jó w średniow iecznego W aw elu, K raków -W roc ław 1984, s. 1 2 3 -1 2 4 ; A. Fischinger, C zym b yła Kurza N oga w Z a m k u K rólew skim na W aw elu, „Rocznik Krakowski”, t. LY 1 9 89, s. 80.
11. Co św iadczy o zasypyw aniu w ąw ozu, oddzielającego zam ek od miasta i o u n o w ocześn ien iu programu rezydencji.
1 2 . D o św ia d c zen ia tech n iczn e b udow y drew n ian o-ziem n ych obw arow ań i m uro w anych zam ków na bagnistym terenie były w y k o rzy sty w a n e przez w ła d c ó w lite w skich od XIV po X V w iek w zamkach troc kich usytuow anych na p ółw yspie i na w ys pie. A. Baliulis, S. M ikulionis, A. M iśkinis, Traku,.., Vilnius 1 9 9 1 , s. 2 6 - 2 9 , s. 5 6 - 5 9 . 13. Zasadniczo różne warunki g eo m o rfo lo g ic z n e p o sa d o w ie n ia W awelu (skała) i D oln ego Z am ku w W ilnie (bagna) w y muszały użycie innych rozwiązań tech n o logicznych i p o w o d o w a ły zróżnicow anie program ów użytkow ych.
14. V D rèm a, pow ołując się na polską lite raturę biograficzną, przebieg X V I-w
iecz-nej przebudow y dzieli na 4 odrębne fazy: Aleksandra Jagiellończyka (dotycząca czę ści południow ego i w schodniego skrzydeł); Zygm unta I, obejmującej także zachodnie skrzydło, założeniu renesansowej; k rólo wej Bony, wznoszącej kwadratowy gmach na p ółn ocy w sch od n iego skrzydła; Z yg munta Augusta — w znoszącego p ó łn o c n o -za ch o d n i gm ach. V Drêm a, D inges Vil nius, Vilnius 1 9 9 1 , s. 1 0 3 -1 0 4 .
15. A. Fischinger, Pałac króla Aleksandra na W awelu, „R ocznik Krakowski”, t. LVI, 1 9 9 0 , s. 7 9 - 9 3 .
1 6 . W. P ociech a, K ró lo w a Bona, t. 3 , s. 2 3 4 - 2 3 5 .
dobnie królowej Bony] i p o w ię k szono wew nętrzny dziedziniec od północy. M ożliwe, że w tym że czasie zostały z b u d o w a n e d w a now e pałacowe skrzydła od za cho d u i północy. Do starych g m a chów p o łu d n io w eg o i zach o d n ie go b u d o w a n o drugie piętra, zm ie niono otw ory okienne i d rz w io we z wykorzystaniem ciosanego kamienia, podniesiono posadzki piwnic i z am u ro w an o ich okna. Budynek został też otynkowany. N a zewnątrz południowego skrzy dła dostawiono zewnętrzne schody w wieży, a w d z i e d z i ń c u w e w nętrznym nową, zapew ne d w u piętrow ą galerię.
Z m ie n io n o rów nież otoczenie rezydencji — na południe od niej powstał duży ogórd (ił. 2, IV). Tym samym pałace i ich otoczenie otrzymały charakterystyczne ce chy XVI-wiecznej rezydencji.
Dziś w iad o m o , że skrzydła p o łu dniow e i w schodnie były p rze b u d o w a n e p r z e z Z y g m u n t a I i k rólow ą Bonę w zasadzie w la tach 1 5 2 8 - 1 5 3 1 . P r a w d o p o d o b ne jest rozbudow anie skrzydeł za c h o d n ie g o i p ó łn o c n e g o przez m i s t r z a B e n e d y k t a za c z a s ó w Z yg m u n ta Augusta, jeszcze jako królew icza17.
Po śmierci Z y g m u n ta Augusta przez kilkanaście lat pałace p ra wie nie były w ykorzystywane. N a n o w o z a c z ę t o je r e m o n t o w a ć i o z d a b i a ć d o p i e r o od k o ń c a XVI w., za Z y g m u n ta Wazy. N a j bardziej intensywnie o d n o w ia n o je po pożarze 1610 roku. D o ty czyło to przede wszystkim d e k o racji kamieniarskiej pałacowych wnętrz i elewacji. Zaczęto szerzej używ ać p iask o w c a i m a r m u r u . O zdabiano okienne otw o ry i sale gzymsami z piaskowca z herbem
17. Dział Z b iorów Specjalnych Biblioteki IS PAN, Teki W itolda K ieszkow skiego, nr 7 7 6 1 - 1 .
„S n o p ek ” Wazów (il. 5, 6), w n ie których pomieszczeniach wstawia no też m arm u ro w e p o sa d z k i18.
W czasie walk o Wilno w la tach 1 6 6 0 - 1 6 6 1 D olny Z a m e k został zdewastowany. Przez około 100 lat pałace stały bez okien i dachów. W połowie XVII w. za mieszkało w nich oko ło 30 r o dzin. Część pomieszczeń była re m o n to w a n a , dostaw iano do nich d rew n ian e przybudów ki. W la tach 1 8 0 0 - 1 8 0 1 pałace zostały z b u r z o n e d o s z c z ę tn ie , a te r e n z ró w n a n o z ziemią. Tylko część w s c h o d n i e g o s k r z y d ła z o s ta ła przeb u d o w an a na d o m mieszkal n y 19 (il. 4, A, B). Ik o n o g rafia D o ln e g o Z a m k u znana jest tylko z X IX -w iecznych p r z e r y s ó w z z a g i n i o n e g o dziś szkicu Rossiego, w yko n an eg o — w edług tradycji — z natury (il. 7). Także współczesne litewskie p r ó by rekonstrukcji (il. 8) wyglądu elewacji opierają się na tych p rze kazach, z których wynika że po w a z o w s k i c h p r z e b u d o w a c h w n ę trz i elem entów ozdobnych szaty zew nętrznej (kam ieniarka o b r a m i e ń o k i e n n y c h , p o r t a l e bram wjazdowych, odrzw ia, k o minki itp.) pałac zachował w za sadzie niezmieniony kształt bryły i istotne elem enty p rz e b u d o w y zygmuntowskiej.
Dotyczy to attyki z pięterkiem, wykuszy wykorzystywanych jako klatki schodow e i latryny (praw d o p o d o b n ie były również g ru b o ści ścian). Rozmiary okien, p r o gram y użytkowe w nętrz są a n a lo g iczne do zam k u w aw e lsk ie g o i wieży piotrkowskiej. O d strony z e w n ę t r z n y c h elew a c ji p a ł a c u
p iano nobile na najwyższym pię
trze z największymi oknam i było p o d k r e ś l o n e gzym sam i. F o rm ą
18. Vilniaus Z em utin ès Pilies R üm ai, s. 79. 19. Tamże.
i w ym iaram i o k n a znane z p ó ź niejszej ikonografii są bliskie o k n o m n a Z a m k u W a rs z a w s k im z czasów Z y g m u n ta III.
Uzupełnienia wyglądu elewacji południow ej wynikające z b a d a ń w ykopaliskow ych — to pełnołu- kow e o tw o ry drzwi, prow adzące do podw yższonych w czasie p rz e bu d o w y renesansowej piwnic p o łu dniow ego skrzydła i analogicz ne do piw nic, p ra w d o p o d o b n ie w y b u d o w a n e g o za Zygm unta A u gusta, skrzydła wschodniego, p o łą c z o n e g o szyją z k a ted rą. N a X IX -w ie c z n y cn przekazach ik o nograficznych nie są rozróżniane te trzy funkcjonalnie i a rc h ite k to nicznie o d rę b n e części, skupione w p o ł u d n i o w o w s c h o d n im n a rożniku. Po uzupełnieniach w y n i kających z danych w ykopalisko wych p ro g ra m użytkowy tej czę ści staje się bardziej czytelny i lo giczny.
B adania archeologiczne i a r c h itek to n iczn e Z a m k u D olnego w Wilnie, p ro w a d z o n e pod o g ó l n ym k ie r o w n i c t w e m V ytautasa Urbonaviciusa, w części a rc h e o logicznej p o d o p ie k ą n a u k o w ą Aaolfasa Urbonaviciusa, a w czę ści a r c h i t e k t o n i c z n e j g ł ó w n i e przez N a p o le o n a s a Kitkauskasa są zakrojone na szeroką skalę. D o badań m od elo w y ch i symulacyj nych wykorzystuje się technikę k o m p u te ro w ą .
Słabą s tro n ą badań pozostaje b r a k ź r ó d ł o w e g o r o z e z n a n i a i skrajna szczupłość samych ź ró deł pisanych i ikonograficznych. Został ogłoszony konkurs na p r o jekt o d b u d o w y zabytkowego ze społu. M o d e le zgłoszone na k o n kurs są p re z e n to w a n e na niedużej wystawie, razem z poszczególny mi znaleziskami z wykopalisk.
K rystyna M akow ska
Anna Czapska, Konserwatorzy zabytków architektury w centralnej Polsce (pierwsza połowa XX wieku) (w:) Inżynierow ie polscy w XIX i XX wieku — kształcenie i osiągnięcia, W arszawa 1994,
wyd. Polskie Towarzystwo Historii i Techniki, t. III, ss. 245-301
Wśród plejady polskich inży- którzy byli równocześnie konser- święcono cztery strony druku bar-nierów XIX i X X wieku au to rk a w ato ram i zabytków architektury. dzo krótkiemu przeglądowi, mają-w y o d r ę b n iła sylmają-wetki a rch itek - Ich poczet liczy 16 osób już nie cemu charakter raczej wyrywkowy, tó w pierwszej połow y XX wieku, żyjących. W pierwszej części po- historii konserwacji zabytków
