Dynamika zmian w zawartości metali ciężkich w glebach antropogenicznych w obecności zeolitów

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X V I I , N R 4, S. 67—83, W A R S Z A W A 1986

M A R E K B O R O W IA K , K R Y S T Y N A C Z A R N O W S K A , W Ł O D Z IM IE R Z L E W A N D O W S K I, B O G D A N K O T

DYNAMIKA ZMIAN W ZAWARTOŚCI METALI CIĘŻKICH W GLEBACH ANTROPOGENICZNYCH W OBECNOŚCI ZEOLITÓW

K a te d r a G le b o z n a w s tw a S G G W -A R w W a r sz a w ie

W S T Ę P

Badania nad zastosowaniem zeolitów w nowoczesnych zabiegach agro­

technicznych [1] nie są w literaturze naukowej w pełni ujaw niane ze

względu na konkurencję handlową. Wiadomo, że zainteresowanie zeolita- mi, jako potencjalnym i m odyfikatoram i właściwości fizycznych [5] i che­ micznych [7] gleb, związane jest z ich wysoką zdolnością jonowymienną i sorpcyjną. Dzięki swej specyficznej budowie w ew nątrzkrystalicznej [3] zeolity wykazują efekt sitowy na poziomie m olekularnym , co teore­ tycznie ogranicza ich oddziaływanie w glebie do jonów i małych molekuł

(o średnicy poniżej 1 nm). Takie selektywne oddziaływanie nie ma w pły­ wu na właściwości m akrom olekuł frakcji organicznej gleby.

Metale ciężkie w glebach antropogenicznych zieleńców miejskich mo­ gą występować w fazie stałej w postaci w ytrąconej bądź wbudowane w m inerały w tórne oraz w połączeniach z m aterią organiczną. W powierz­ chniowej warstw ie gleb zieleńców warszawskich rozpuszczalność Zn, Pb i Cu jest mniejsza niż w w arstw ach głębszych [4].

W początku lat osiemdziesiątych podjęto w SGGW-AR prace rozpoz­ nawcze nad możliwością wykorzystania syntetycznych krajow ych zeoli­ tów typu 4A, 13X, NH4NaX do inaktyw acji m etali ciężkich w glebach an­ tropogenicznych. Wyniki tych badań [2] wskazywały, że przy niskim pH w niektórych glebach można osiągnąć obniżenie ogólnej zawartości jonów, np. Pb(II), w glebie do około 30*Уо ich zawartości początkowej, niezależnie od typu zastosowanego zeolitu; dla innych gleb nie osiągano interesują­ cych rezultatów. Zdaje się to świadczyć, iż nie każda postać związanego w glebie ołowiu jest dostępna dla zeolitu.

W niniejszej pracy opisano wyniki system atycznych badań, celem któ­ rych było poznanie zmian w zawartości Zn(II), Cu(II), Pb{II), Cd(II) w glebach antropogenicznych pod wpływem zeolitu.

M E T O D Y K A B A D A Ń

M a t e r i a ł y . M ateriał glebowy został pobrany na terenie W arsza­ wy w roku 1983 z trzech powierzchni różniących się ogólną zawartością

m etali ciężkich. Mieszane próbki glebowe pobrano z powierzchni 1 m2 z

w arstw y 0— 10 cm trzech gleb antropogenicznych (tab. 1).

Ta b e l a 1 N iektóre właściwości gleb — Som e soil properties

Nr powierzchni

i Procent części < 1 mm ! Per cent o f particles o f < 1 mm

! i p j ^org pH Area N o . ! i - o . i ! 0 ,1 -0 ,0 2 ' < 0 ,0 2 ! i % H,0 1 KC1 1 1 ! 72 ! 17 1 ! u i f 2,55 j I 7,1 7,2 2 i I 63 i I ; 26 и 3,05 ! 7,2 7,0 1 3 i1 68 ! 20 ! 12 ; 3,26 1 7 , 3 i 7,0

Badane próbki gleb w ykazują skład granulom etryczny piasków gli­ niastych lekkich i odczyn obojętny, a różnią się zawartością węgla or­ ganicznego.

Stosowano handlowy, sformowany w kulki, syntetyczny zeolit 4A pro­ dukcji IZChem Mątwy, zaw ierający (w 1 kg) P b—296 mg, Cu—59 mg, Zn—59 mg. W celu popraw y właściwości mechanicznych zeolit ten kal- cynowano w tem peraturze 600°C przez 3 godziny.

Do sporządzenia roztworów ekstrakcyjnych stosowano odczynniki cz. d. a. (CaCl2, H2C>2, (NH4)2C20 4, H2C204, HN03, NaOH) i wodę redesty- lowaną.

A p a r a t u r a . Oznaczenia zawartości m etali przeprowadzono metodą AAS na dwuwiązkowym aparacie firm y IL, model 551. Roztwory oddzie­ lano od gleby używając wirówki typ T24 firm y Janetzki NRD.

M e t o d y k a p o s t ę p o w a n i a . Całkowitą zawartość m etali cięż­ kich (Cu, Zn, Pb, Cd) oznaczano w wyciągach stężonych kwasów (H N 03, H2S 04 i HC1) po uprzednim spaleniu m aterii organicznej w tem peraturze 480—520°C według m etody Pejw e i Rinkisa. W roztworach oznaczono Cu, Zn i Pb bezpośrednio techniką AAS, natom iast Cd — po zagęszczeniu w APDC do fazy organicznej także techniką AAS.

W badaniach rozmieszczenia m etali ciężkich pomiędzy składniki gleby stosowano [6]:

Wiązanie m etali gleby zeolitam i ₆₉

— roztwór wodny CaCl2 o stężeniu 0,5 M, — roztwór wodny H202 o stężeniu 10% ,

— mieszaninę szczawianu amonu z kwasem szczawiowym o pH 3,3 (roztwór Tamma).

Próbkę gleby (3 g) zalewano 20 cm3 roztw oru ekstrakcyjnego na 24 go­ dziny, po czym wirowano do uzyskania klarownego przesączu. Do każdej ekstrakcji stosowano nową próbkę gleby.

Całkowitą zawartość m etali dostępnych dla ekstrakcji obliczano sum u­ jąc ilość m etali w yekstrahow anych poszczególnymi roztworami.

Próbkę gleby (100 g) powietrznie suchej, przeznaczoną do badań od­ działywania gleba-zeolit, umieszczano w zlewce szklanej wraz z zeolitem (3 g), po czym całość zalewano roztw orem o pH 5 lub pH 7 do poziomu 1 mm nad fazą stałą. Roztwór ten otrzym ywano z wody redestylowanej z

dodatkiem odpowiedniej ilości H N 03 lub NaOH oraz kropli chloroformu.

Całość szczelnie zamykano. Przechowywanie trwało: 1, 3, 12 miesięcy. Po tym okresie próbki suszono i rozdzielano. Jako próbki odniesienia stoso­ wano:

— identycznie sporządzony układ bez zeolitu przechowywany w tych samych w arunkach przez dany okres czasu (Wl),

— roztw ory ekstrakcyjne ze stosowanymi obecnie roztworam i CaCl2, H202 i roztworem Tamma bez gleb (W2).

Próbki W l pozwalały na śledzenie wpływu długotrwałego przechowy­ wania gleb w roztworach o pH 7 lub pH 5, zaś W2 — sumy m etali w y­

ekstrahow anych ze ścianek naczyń i zaw artych w odczynnikach.

W Y N IK I B A D A Ń

G L E B Y W Y JŚ C IO W E

Średnie wyniki wraz z odchyleniem standardowym, uzyskane z 10-

-krotnych powtórzeń, a także próbki W2 z 8-krotnych powtórzeń oznaczeń

rozmieszczenia m etali ciężkich w glebach wyjściowych przedstawiono w tab. 3—5. Uzyskane wyniki świadczą, że najmniejszą powtarzalność ob­

serw uje się przy ekstrakcji roztworem H20 2, a największą — przy eks­

trakcji roztworem CaCl2.

Porównując wyniki próbek W2 można stwierdzić istotny ich wpływ na oznaczenia jonów Cd(II) i Pb(II), zwłaszcza w glebach 1 i 2. W dal­ szych pracach przy obliczeniach zawartości m etali w glebach od uzyska­ nych doświadczalnie wartości odejmowano odpowiednią wartość W2 (tab. 3—5).

Rozkład zawartości dostępnych dla ekstrakcji m etali we wszystkich glebach układał się podobnie. Jony Cd(II) w przeważającej części były dostępne dla ekstrakcji roztworem CaCl2 (poza glebą 1, w której jony te

T a b e l a 2 Całkowita zawartość Pb, Zn, Cu i Cd w próbach wyjściowych

gleb

Total content o f Pb, Zn, Cu and Cd in initial soil samples i 1 Gleba ! _! РЬ : Zn I Cu Cd Soil 1 m g/kg g leb y -- m g / k g o f soil j "" ' ' 1 75 I 277 j 150 1,2 2 i 102 ; 411 89 1,6 1 3 ' 182 1 14500

; liooo

Mean content (m g/kg) o f heavy metals extractable with CaC l2 solution

Gleba — Soil 1 Gleba — Soil 2 Gleba — Soil 3 ! W2

I K ation I Cation i ! ; Cd (II) 1,45 + 0 ,0 5 * i 2 ,2 6 ± 0 ,0 5 * j 5,22 + 0,18* ! 1 ,2 9 ± 0 ,3 9 Zn (II) 17,7 3 + 0 ,9 5 2 j 2 4 ,0 7 + 0 ,7 6 ! 577,4 + 16,62 ' 1 3,61 ± 2 ,6 5 Cu (II) ! 2 ,6 4 ± 0 ,1 1 S 2 ,0 5 + 0 ,1 4

j

* Wyniki analiz wykonane w innym laboratorium niż pozostałe Analyses were performed in different laboratories than remaining ones

T a b e l a 4 Średnia zawartość (m g /k g ) metali ciężkich dostępnych do ekstrakcji roztworem H 20 2

M ea n content (mg/kg) o f heavy metals extractable with H 20 2 solution

K ation ! I C a tio n : G le b a — S o il 1 ! G le b a — S o il 2 ! G le b a — S o il 3 W 2 j ! ! ' C d (II) 0 ,2 7 + 0 ,0 5 7 j 0,21 + 0 ,0 2 7 : 0,68 - 0,028 : 0 ,0 9 2 + 0 ,0 7 4 | Zn (II) 4 , 8 + 0 , 8 8 I 2 ,2 7i 0,442 880,0 -j-52,97 . 0 ,2 5 + 0 ,3 1 Cu (11) i 4 ,5 8 * 0 ,3 9 j 3 ,6 9 + 0 ,3 6 j 129,5 7,6 0,07 + 0,079 I : P b (U ) ! 0,27 + 0,53 i 3,73 + 1,82 : 5 ,8 7 ± 1,57 ! 1 ,2 2 ± 0 ,2 5

W iązanie m etali gleby zeolitam i ₇₁

T a b e l a 5 Średnia zawartość (mg/kg) metali ciężkich dostępnych do ekstrakcji roztworem Tamma

M ean content (m g/kg) o f heavy metals extractable with the Tamm solution i K ation

! Cation Gleba — Soil 1 ! ₁ G leba — Soil 2

i G leba — Soil 3 i ! W2 i ! Cd (II) 0,29 ± 0 ,0 4 i ! ! 0,29 ± 0 ,0 7 1 ,3 3 ± 0,03 0,13 ± 0 ,0 3 Zn (II) 224,07 ± 6 ,6 8 i 191,6 ± 6 ,6 4486,7 ± 1 4 3 ,9 7,04 ± 3 ,0 0 j Cu (II) 89,2 ± 5 ,1 38,69 ± 1 ,9 6 5027,3 ± 1 8 3 ,1 2,5 ± 1 ,5 3 j Pb (II) 18,5 ± 0 ,5 20,67 ± 2 ,0 2 50,53 ± 0,83 2 ,2 2 ± 1 ,8 7

były równomiernie dostępne dla wszystkich trzech roztworów ekstrakcyj­ nych), przy czym należy sądzić, iż obecność jonów rozpuszczalnych w wodzie była niewielka. Pozostałe badane m etale występowały przede wszystkim w formie dostępnej dla ekstrakcji roztworem Tamma. Porów­

nując wyniki z tab. 2 oraz 3—5 można stwierdzić, że suma dostępnych

do ekstrakcji m etali stanowi średnio około 50% ogólnej zawartości tych metali w glebach. A zatem użyte do badań gleby zaw ierały przeważnie unieruchomione metale ciężkie.

W P Ł Y W D Ł U G O T R W A Ł E G O O D D Z IA Ł Y W A N IA R O Z TW O R Ó W I Z E O L IT U 4A Z G L E B Ą N A D Y S T R Y B U C J Ę M E T A L I

K a d m . Przyjm ując, że zmiana ogólnej zawartości Cd dostępnego

dla ekstrakcji jest funkcją ciągłą w czasie, sporządzono w ykresy tych zmian (rye. 1).

Dla wszystkich gleb krzywe dostępności mają param i analogiczny

przebieg (rye. 1). Krzywe 2 i 4 obrazujące dynamikę zmian pod wpływem

roztworów i zeolitu przy pH 7 i 5 nie różnią się w sposób istotny, co wskazuje na mały wpływ wartości pH roztworu. Analogicznie wygląda przebieg krzyw ych 1 i 3. Spadek ogólnej zawartości dostępnego dla eks­ trak cji kadmu odbywa się (ryc. 2) w glebie 1 i 2 kosztem zmniejszania się udziału kadm u dostępnego dla ekstrakcji roztworam i H202 i Tamma, natomiast w glebie 3, odznaczającej się wysoką zawartością tego metalu, kosztem równomiernego ubytku wszystkich form związanego kadmu.

C y n k . W glebach 1 i 2 charakter zmian Zn jest taki sam.. Po po­

czątkowym wzroście ogólnej ilości dostępnego cynku (ryc. 3) następuje

stabilizacja na poziomie zbliżonym do wartości wyjściowych. W glebie 3 po początkowych nieregularnych zmianach następuje znaczący spadek tej zawartości poniżej wartości początkowej, przy czym spadek jest większy w obecności zeolitu. Dynamika rozmieszczenia (ryc. 4) wskazuje, że w gle­

Cd

Gieba 1—Soil 1

Gieba 3 —Soil

Gleba Z — Soil 2

H20 2, natom iast w glebie 3, podobnie jak w przypadku kadmu, dystry­ bucje pozostają nie zmienione.

M i e d ź . Uzyskane krzywe (ryc. 5) wydają się wskazywać na zna­

czący wipływ pH roztworu, jak również zeolitu na dynamikę zmian ogól­ nej zawartości miedzi dostępnej dla ekstrakcji. Dla gleby 1 spadek pH w obecności zeolitu (krzywe 2 i 4) powoduje zmniejszenie ogólnej zaw ar­ tości tego metalu, w glebie 2 krzywe 2 i 4 w yraźnie różnią się charakte­ rem od krzyw ych 1 i 3, przy czym, podobnie jak w glebie 1, krzywa 2 (dla niższego pH) przebiega przez wyższe wartości. W glebie 3 (krzywe 2 i 4) przebiegają przez początkowe maksimum (wyższa wartość dla krzy­ wej 2), natom iast krzywe obrazujące wpływ roztw oru bez zeolitu — przez minimum. W ystępują również jakościowe różnice w rozmieszczeniu Cu (ryc. 6), zwłaszcza dla gleby 2, pomiędzy glebami przechowywanymi w różnych roztworach w zależności od pH i bez zeolitu oraz z zeolitem.

pH

5

Cd

pH

Cd

Ogólną tendencją zmian rozmieszczenia jest wzrost procentowego udziału miedzi dostępnej dia ekstrakcji roztworem H20 2.

O ł ó w . W glebie 1, o najm niejszej zawartości ołowiu, po początko­ wym szybkim spadku ogólnej zawartości obserwuje się dalszy powolny jej spadek, przy czym obecność zeolitu (krzywe 2 i 4) zmniejsza szybkość zmian (ryc. 7).

Zn

Gleba 1 — Soil 1

Gleba 2

Soil 2

R yc. 4. R o z m ie s z c z e n ie c y n k u w g le b a c h (%) F ig . 4. Z in c d is tr ib u tio n in s o ils (%) 0 1 я 12 0 1 3 12 0 1 3 12 0 1 3 12 0 1 3 12 0 1 3 12

pH 7

W glebie 2 krzyw e m ają zróżnicowany przebieg, przy zachowaniu po 12 miesiącach podobnych tendencji, jak obserwowano w glebie 1. W gle­

bie 3, o największej zawartości ołowiu, charakter krzyw ych różnicuje

obecność lub brak zeolitu. Te przebiegi potw ierdzają diagram y rozmiesz­

czenia (ryc. 8). W obecności zeolitu zanika udział form y ołowiu dostęp­

nego dla roztw oru CaCl2 utrzym ujący się bez zeolitu (poza glebą 1). We

wszystkich glebach w w yniku przechowywania przez 12 miesięcy ołów

w ystępuje w formach dostępnych dla roztworów H202 i Tamma.

Z m i a n y w o g ó l n e j z a w a r t o ś c i m e t a l i . W glebach prze­

chowywanych przez 12 miesięcy z zeolitem oznaczono ogólną zawartość

Cu

Glebo 1 — Soil 1

Bez z c o l i t a Czas p r z e c h o w y w a n i a ( mi e s i ą c e ) No z e o l i t e S t o r a g e t i m e ( m o n t h s ) Gleba 1 — Soi l 1 p H 5 Си Z z,eo! i t em W i t h z e o l i t e 0 1 3 12 С 1 3 12 0 1 3 12 0 1 3 12 0 1 3 12 0 1 3 12

pH 7

Си

Pb

Gieba 2 - S o il 2

Gleba 1

Soil 1

Gleba 3 — Soil 3

metali. Stwierdzono znaczny rozrzut wyników, w granicach jednak do­ puszczalnego błędu analitycznego.

W tab. 6 podano niższe w yniki (z 4 powtórzeń) oraz przypuszczalny

procent inaktywowanego m etalu (wykorzystując dane z tab. 2).

P O D S U M O W A N IE W Y N IK Ó W

W badanych glebach zawartość słabo związanych m etali była niew iel­ ka, skutkiem czego -obserwowane oddziaływanie zeolitu przez roztw ór na glebę przebiegało wolno. Należy przypuszczać, że w większości doświad­ czeń naw et po rocznym okresie nie osiągnięto stanu równowagi. Również stopień usunięcia badanych m etali z gleby, który powinien zależeć od stopnia wym iany kationów sodowych zeolitu 4A na kationy m etali cięż­ kich, nie osiągnął prawdopodobnie m aksym alnych możliwości. Oszacowa­ nie tej wartości wymaga osobnych badań przy zastosowaniu różnych form zeolitu.

Przedstawione wyniki w ydają się wskazywać na możliwość wpływu zeolitu na rozmieszczenie i całkowitą zawartość metali dostępnych dla

pH 5

Pb

Zawartość Pb, Zn, Cu i Cd w glebie przechowywanej z zeolitem 12 miesięcy Pb, Zn, Cu and Cd content in soil stored with zeolite for 12 m onths

N r pH m g/kg g le b y -— mg/kg o f soil gleby Soil N o . roztworu pH o f solution Pb Zn Cu Cd zawartość content % usuniętego % o f rem ove zawartość content % usuniętego % o f remove zawartość content ! % usuniętego 1 % o f remove zawartość content % usuniętego % o f remove 1 « 7 70 7 286 0 112 25 0,65 46 5 69 8 304 0 166 0 0,85 29 2 7 129 0 322 22 110 0 0,92 36 5 143 0 370 10 76 15 1,28 20 3 7 176 3 13800 5 10400 5 1,06 73 5 1 ! 51 i 72 13200 9 11800 0 0,8 80 j

W iązanie m etali gleby zeolitam i ₈₁

ekstrakcji. P rzyjęty w badaniach model oddziaływań (gleba-roztwór-ze- olit), jak również wybrane gleby o znacznym unieruchom ieniu m etali ze

względu na złożoność zaobserwowanych oddziaływań, uniemożliwiają

wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. W ydaje się, że pH w yw iera zna­ czący wpływ jedynie na zachowanie się miedzi, przy niewielkim wpływie w przypadku pozostałych badanych metali. Wydaje się wskazane podję­ cie badań oddziaływania zeolitu na prostszych modelach, np. dla poszcze­ gólnych składników gleby, jak również gleb zawierających m etale bar­ dziej uruchomione.

L IT E R A T U R A

[1] A t t e r t o n J. G.: Z e o lite a n d th e n itr o g e n n u tr itio n o f to m a to e s . M a te r ia ły X X I IV C , H a m b u r g 1982.

[2] B o r o w i a k M. , G ó r n y M. , K o t В. , L e w a n d o w s k i W .: B a d a n ia n a d d y s tr y b u c ją m e ta li c ię ż k ia h w u k ła d a c h g le b a a n tr o p o g e n ic z n a -z e o lit. M a te r . Z ja z d u N a u k . P T C h e m i S I T P C h e m , K a t o w ic e 21— 24.IX .1983, s. 287.

[3] В г e с к D . W .: Z e o lite m o le c u la r s ie v e s . V ile y N . Y . 1974, s. 771.

[4] С z a r n o w s к a K.: Z m ia n y z a w a r to ś c i m e ta li c ię ż k ic h w g le b a c h i r o ś lin a c h z t e r e n u W a r s z a w y ja k o w s k a ź n ik a n tr o p o g e n iz a c ji ś r o d o w is k a . Z esz. n a u k . S G G W -A R , R o zp r. n a u k . 106, 1978, s. 55.

[5] D i ł k o w R. , K o r c z o w G. , A n e n k o w a S.: C h a r a k tie r is tik a n a fiz ic z n it e s w o j s t w a n a z e o lit s o g le d n a iz o p o łz u w a n e te m u k a to p o d o b r ite d n a le k i p o c z - w i. P o c z w o z n a n ie i A g r ic h im ija 4, 1982, 111— 116. [6] P i o t r o w s k a M.: U r u c h a m ia n ie m e ta li c ię ż k ic h w g le b a c h z a n ie c z y s z c z o ­ n y c h p y ła m i h u ty m ie d z i i ic h p o b ie r a n ie p rzez k u p k ó w k ę D a c t y l i s g l o m e r a t a L. IU N G P u ła w y , R(159), 1981, s. 88. [7] S t o j a n o w P. , D i m i t r o w Z. N. , C h r i s t o w a D.: W a z m o ż n o st za iz p o l- z u w a n ie n a p r ir e d n itto z e o liti za n a m a lja w a n e so d a r ż a n ie n a o ło w o w r a s t e - n ij a t e p r i o tg le id a n e to im w z a m a r s e n i p o c z w i. P o c z w o z n a n ie i A g r o c h im ija 5, 1982, 82— 88. М. БОРОВЯК, К. ЧАРНОВСКА, В. ЛЕВАНДОВСКИ, B. KOT Д И Н А М И К А И ЗМ Е Н Е Н И Й С О Д Е РЖ А Н И Я ТЯ Ж ЕЛ Ы Х М ЕТАЛЛОВ В А Н Т Р О П О ­ Г Е Н Н Ы Х П О Ч В А Х П РИ Н А Л И Ч И И ЦЕОЛИТОВ Кафедра общ ей химии Варшавской сельскохозяйственной академии Р е з юме Исследовали влияние цеолита 4А на антропогенные почвы на площади г. Варшавы, сильно загразненые тяжелыми металлами. Установлено, что прибавка к почве цеолита при­ водит к известной инактивации металлов независимо от значения pH, а также к м едлен­ ному ходу процесса обмена катионов тяжелых металлов между почвой и цеолитом в 12- -месячный период. 6

M. B O R O W IA K , K . C Z A R N O W S K A , W . L E W A N D O W S K I W . K O T

D Y N A M IC S O F C H A N G E S IN T H E C O N T E N T O F H E A V Y M E T A L S IN A N T H R O P O G E N IC S O IL S IN T H E P R E S E N C E O F Z E O L IT E S

D e p a r tm e n t o f G e n e r a l C h e m is tr y A g r ic u ltu r a l U n iv e r s it y o f W a r sa w S u m m a r y

T h e e f f e c t o f 4A z e o lite on a n th r o p o g e n ic s o ils fr o m th e a r e a of W a r s a w c ity s tr o n g ly c o n ta m in a te d w it h h e a v y m e ta ls w a s in v e s t ig a t e d . It h a s b e e n fo u n d th a t a n a d d itio n o f z e o lite to s o il le a d s to a c e r ta in r e m o v e o f m e ta ls , ir r e s p e c t iv e o f pH v a lu e , a s w e ll as to a s lo w c o u r se o f th e p r o c es s o f e x c h a n g e o f h e a v y m e ta l c a tio n s b e t w e e n so il a n d z e o lite in t h e 1 2 -m o n th p e r io d . D r M a r e k B o r o w i a k K a t e d r a C h e m i i O g ó ln e j A R W a r s z a w a , ul. R a k o w i e c k a 26 W p ł y n ą l o do r e d a k c j i 1985.08.08