Prace konserwatorskie w drewnianym kościele parafialnym w Boguszycach koło Rawy Mazowieckiej

Joanna Prosnakowa, Maria Puciata

Prace konserwatorskie w

drewnianym kościele parafialnym w

Boguszycach koło Rawy

Mazowieckiej

Ochrona Zabytków 14/3-4 (54-55), 63-80

1961

JOANNA PROSNAKOWA, MARIA PUCIATA

PRACE KONSERWATORSKIE W DREWNIANYM KOŚCIELE PARAFIALNYM

W BOGUSZYCACH KOŁO RAWY MAZOWIECKIEJ

WSTĘP

Zagadnienie zespołu zabytkowego ‘, jaki re ­

prezentuje kościół parafialny w Boguszycach,

oraz m alarsko-snycerski w ystrój jego w nętrza

były już niejednokrotnie poruszane w litera­

turze facho w ej2. Temat ten, wzbogacony od­

krytą w czasie prac konserw atorskich polichro­

mią ścian, stanie się zapew ne przedm iotem szer­

szego opracowania. Celem niniejszej notatki

natomiast, jest omówienie szczegółowe przebie­

gu prac konserwatorskich oraz podanie w in­

wentaryzacyjnym skrócie wyników jakie ze

sobą przyniosły.

Na w stępie dla przypomnienia, parę danych

dotyczących historii kościoła: Kościół w Bogu­

szycach wzniesiony został w 1558 r. przez Woj­

ciecha Boguskiego starostę stromeckiego na

miejscu pierwotnego kościoła z 1521 r., pocho­

dzącego z fundacji wojewody płockiego P ran-

doty Trzcińskiego: w tym samym czasie otrzy­

1 N in iejsza notatka o m a w ia prace z w ią z a n e z m a­

lo w id ła m i ścien n y m i. S p ra w o zd a n ie z prac p rzy o łta ­ rzow ym w y stro ju w n ętrza w przygotow an iu .

2 J. P r z e w o r s k a i M. W a l i c k i , S tr o p

X V I w . kościoła w B o g u szyca ch , W arszaw a 1929; M. W a l i c k i , D re w n ia n y k o śc ió ł m u ze u m , „O chrona Z ab ytk ów S ztu k i“, II, W arszaw a 1930— 31, s. 371— 380; M. W a l i c k i , P ie r w o w z o r y g ra fic zn e s z tu k i p o ls k ie j X V i X V I w ie k u , „S p raw ozd an ia z p osied zeń T o w a

-mał dekorację m alarską i w większości zacho­

wane do dziś, wyposażenie ołtarzowe. W okre­

sie swego istnienia kościół poddawany był pa­

rokrotnie remontom oraz renowacjom. W koń­

cu XVIII w. został oszalowany od zewnątrz

tarcicami. W XIX w. w nętrze całkowicie prze­

malowano (ściany), zamontowano lisice, oraz

wycięto okna w ścianach północnych nawy

i prezbiterium, niszcząc tym samym znaczne

partie oryginalnego malowidła. W czasie I woj­

ny światowej pocisk uszkodził kruchtę, ścianę

zachodnią i częściowo strop. W ykonano wów­

czas cały szereg prac remontowych w e wnętrzu,

rekonstruując między innym i n a nowo w sta­

wionych deskach zniszczone partie polichromii

stropu.

Kościół założony jest na planie prostokąta

o w ydłużonym prezbiterium , zam kniętym po­

ligonalnie. Nawy boczne, nieco niższe, oddzie­

rzyst/wa N a u k o w eg o W arszaw sk iego“ X X V II, z. 1—6,

W arszaw a 1935, s. 59—61, Tabi. X il. 4 o ra z T abi. X V II, il. 1, 2, 3, 4; W . K i e s z k o w s k i , I n w e n ta r z to p o ­ g ra fic zn y , p o w ia t ra w s k o -m a z o w ie c k i (Z ab ytk i S z tu ­ ki w P olsce), W arszaw a 1939, s. 30— 46; K a ta lo g Z a ­ b y tk ó w S z tu k i w P o lsc e II, w o j. łó d z k ie , W arszaw a 1954, s. 262— 264; P olski S ło w n ik B io g ra fic zn y II, K ra­ k ów 1936, s. 203.

lone są od nawy głównej czterema słupami.

W nętrze korpusu głównego robi jednak wraże­

nie w nętrza jednoprzestrzennego co odgrywa

zasadniczą rolę przy odczytywaniu przez widza

całości dekoracji malarskiej. Prezbiterium ot­

w iera się do naw y łukiem tęczowym, płasko

ściętym pośrodku. Od zachodu na dwóch słu­

pach w spiera się chór muzyczny.

PRACE KONSERW ATORSKIE W LATACH 1951 — 1957

Początkowo — przewidziany program prac

konserw atorskich3 miał obejmować jedynie

strop, gdyż ściany posiadające nową polichromię

nie budziły większego zainteresowania. Jednak­

że przy dem ontowaniu ołtarza w naw ie bocznej

natrafiono w narożu ścian pd. i wsch. n a nie-

zamalowane p artie oryginalnej

polichromii,

przedstawiającej Madonnę z Dzieciątkiem oraz

fragm enty sceny określonej jako „Ofiara Iza­

aka“. Powołana komisja konserwatorska, po

dokładnym zapoznaniu się z odkrytym i malo­

widłami, zleciła przebadanie dalszych partii

ścian oraz wykonanie prób usuwania przema-

lowań olejnych. Próby zdejmowania farby olej­

nej rozpuszczalnikami nie dały właściwych re ­

zultatów, gdyż jednocześnie uszkodzeniu ulega­

ło oryginalne malowidło. Zrezygnowano z tej

metody. Po wykonaniu szeregu dalszych prób

zdecydowano się na zastosowanie metody ciepl­

nej. Jedynie podgrzewanie żelazkiem niewiel­

kich, parocentymetrowych partii farby olejnej,

na gorąco zeskrobywanych, pozwalało na usu­

nięcie przemalowań bez uszkodzenia oryginału.

Powierzchnie polichromii stropu oczyszczono

chlebem i spryskano wodnym roztworem flu­

orku sodu w celu dezynfekcji oraz słabym roz­

tworem kazeiny wodnej z dodatkiem alkoholu,

w celu utrw alenia powierzchni malarskiej.

Usunięcie przemalowań oraz odczyszczenie

całości polichromii pozwoliło n a pobranie pró­

bek oraz poczynienie całego szeregu badań h

Stwierdzono, że bale, z których zbudowano

kościół, i deski stropu są sosnowe, zaprawa kre­

dowa — spoiwo białkowe, prawdopodobnie

kazeinowe, barw niki użyto następujące: zieleń

—

malachit,

minia

gruboziarnista

smal ta.

które związane były spoiwem

białkowym

(prawdopodobnie

chuda

tempera).

Szpary

większe między balami, zwłaszcza w tle kom­

pozycji, zaklejone były pasami grubo tkanego

płótna, k tó re zachowały się najlepiej na ścia­

nach prezbiterium .

Dalsze 'badania określiły stan zachowania

zabytku i jego dekoracji malarskiej.

S t r o p — odwrocia desek w miejscach za­

wilgoconych zaatakow ane były przez grzyb —

porzycę inspektow ą — poria vaporaria. Ogni­

ska skupiały się we wschodnich partiach stro­

pu nad nawam i bocznymi oraz w środkowym

segmencie nad naw ą główną przy zaskrzynie-

niu płn. Praw ie w szystkie deski zaatakowane

były przez larwy, zwłaszcza kołatka. Większe

skupiska drobnych otworów występowały na

deskach zagrzybionych,

liczne mechaniczne

uszkodzenia drew na spowodowane zostały od­

łamkami pocisków z okresu I w ojny światowej:

w belce stropu nad prezbiterium tkw ił czerep

szrapnela. Polichromia stropu, zwłaszcza w

prezbiterium, zachowana była na ogół dobrze.

Zaznaczały, się jednak w yraźnie żółtawo-brązo-

we zacieki, w ystępujące na złączeniach desek,

wzdłuż szpar. Niektóre partie polichromii łu ­

szczyły się. W nawie płn., przy chórze na sku­

tek przeolejenia desek powstał brązowy zaciek,

obejmujący około 2 m 2 powierzchni. Wszystkie

deski stropu w prezbiterium są oryginalne i po­

siadają oryginalną polichromię, jedynie w czę­

ści płn. bezpośrednio nad amboną wmontowa­

no deski pochodzące z innego wnętrza, podob­

nie zresztą jak to miało miejsce w części wsch.

nawy płn. oraz w naw ie płd. W naw ie głównej

w segmencie zachodnim i wzdłuż brzegów

:i P race k on serw a to rsk ie przeprow adzone b yły p rzez P ra co w n ie M alarstw a przy P racow n iach K on­ serw a cji Z ab ytk ów w W -w ie n a z le c e n ie C en traln e­ go Zarządu M u zeów i O chrony Z abytków ; prace pro­ w ad zili p la sty cy k onserw atorzy: J K rusiac i B ieniek.

W szedkie badania, z d ję c ia sp e c ja ln e w pozalio- le c ie i p o d czerw ien i ja k d m on taż top o g ra ficzn y stro p ów w y k o n a ło G łó w n e L aboratorium przy P.K .Z ., in ­ n e zd jęcia P ra co w n ia F otograficzna.

stropu w miejsce zniszczonych desek oryginal­

nych w montowano deski nowe, z prym ityw nie

zrekonstruowaną polichromią. Na stropie w

prezbiterium zachowało się 17 autentycznych

gałek zdobiących kasetony, natom iast w n a ­

wach jedynie dwie.

Ś c i a n y — stan zachowania polichromii

na ścianach przedstawiał się zupełnie inaczej

niż n a stropie, natom iast zniszczenie podłoża

drewnianego wyglądało podobnie. Grzyb (po­

rzyca inspektowa) zlokalizował się w m iej­

scach zawilgoconych na skutek złego stanu da­

chu, rynien, okien itd. Najbardziej zniszczone

przez grzyb były dwie górne belki w ścianie

nawy płd. ; mniejsze ogniska w ystąpiły przy

narożnikach ścian, pod amboną i w górnej bel­

ce ściany tęczowej. Belki, zwłaszcza w ścianie

płd., zostały silnie stoczone przez larw y spu-

szczela i kołatka, zaś n a całej powierzchni

ścian występowały mniejsze lub większe zagę­

szczenia kanałów w ydrążonych przez larwy

owadów.

Przed

zamalowaniem

polichromii

przeprowadzono szereg niewłaściw ych repe­

racji drewna: sciosano powierzchnie belek w y­

stających poza lico ś d a n (np. w łuku tęczo­

wym); większe szpary na składaniu bali w y­

pełniono listwami, ubytki flekowano. Zasadni­

czo została zmieniona gama kolorystyczna m a­

lowideł na skutek nasycenia powierzchni ścian

olejem przy ich przemalowywaniu — wszyst­

kie jasne kolory zbrązowiały, cienka warstw a

pobiał stała się przejrzysta a samo drew no

ściemniało. Wyobrażenie o pierw otnym wy­

glądzie polichromii n a ścianach dają obecnie

fragm enty malowideł, które zachowały się w

stanie pierw otnym n a ścianie tęczowej i płd.

oraz fragm ent napisu erekcyjnego nad płd w ej­

ściem.

Pom ijając zagadnienie zmian kolorystycz­

nych stan zachowania polichromii ścian w prez­

biterium określić można jako dość dobry.

Wszystkie kompozycje zachowały się czytelnie.

Zniszczona natom iast została praw ie całkowicie

dekoracja malarska dolnych partii ścian: pasy

z ornam entem ty p u kandelabrowego; ocalał je­

dynie mały fragm ent na ścianie płn., mniej

więcej n a osi okna. W naw ie natom iast poli­

chromia zachowała się w m iarę czytelnie: na

ścianie łuku tęczowego, zaskrzynieniach, w gór­

nych partiach ściany wsch. i zach. oraz na płd.

Na dużej płaszczyźnie ściany płn. pozostały

znikome resztki. Jedynie pod chórem zacho­

wała się w yraźna postać św. M arcina i przy

wsch. ścianie w połowie wysokości fragm enty

kompozycji figuralnej, u dołu zaś mało czy­

telna postać. Na ścianie zach., pod chórem z

dekoracji n ie pozostało już żadnych śladów.

PRACE KONSERW ATORSKIE W LATACH 1958— 1959

s

Na wstępie wykonano dokładny plan stro­

pów i ścian z zaznaczeniem układu polichromii,

na który naniesiono graficznie w szystkie rodza­

je i miejsca zniszczeń. Dokumentacja ta służy­

ła w trakcie prac do zaznaczania graficznie ro­

dzaju i miejsc wykonywanych czynności kon­

serwatorskich.

S t r o p — pierwsze czynności polegały na

zabezpieczeniu podłoża przed dalszym i znisz­

czeniami. Po dokładnym oczyszczeniu desek

stropu od strony strychu z b rudu i kurzu, przy­

stąpiono do odgrzybiania, sm arując miejsca za­

atakowane alfachloronaftalenem , specjalnie do

3 P race w ty m c z a sie z ra m ie n ia P.K .Z. p row a­

d ziła k<mserwr. J. P rosn ak ow a w r a z z k o n serw . J. G a­ dom sk im i zesp o łem p la sty k ó w k o n serw a to ró w w

tego celu oczyszczonym. Następnie nasączono od

strony strychu jak i od strony w nętrza kościo­

ła wszystkie otwory kanałów po larw ach lin­

danem z DDT, rozpuszczonym w trójchloroety­

lenie. Po odparowaniu rozpuszczalnika przystą­

piono do wzmacniania drew na, im pregnując od

strony strychu wszystkie zmurszałe deski. J a ­

ko środka wypełniającego użyto polim etakrylan

m etylu w roztworze toluenu, dla większej pe­

netracji z dodatkiem acetonu. Nasączanie po­

w tarzano kilkanaście razy przez szereg dni, za­

chowując daleko idącą ostrożność, aby preparat

nie w ypłynął kanałami po larwach n a lico

de-sk ład zie: W. M ilew de-sk a, N. R utkow de-ska, K . Som m ero- w a, J. Tiim im owa, J. W iderow a, M. W odzińska.

sek. Następnie przystąpiono do prac stolar­

skich; podciągnięto więc opuszczone deski i uzu­

pełniono drew nem większe uszkodzenia mecha­

niczne. Kawałki drewna, zabezpieczone subli­

matem, wklejono na klej fenolowo-formalde-

chydowy. Przesunięto tylko jedną deskę, orygi­

nalną, z przypadkowego miejsca w części płn.-

wsch. na właściwe miejsce w części płd.-wsch-

stropu naw y głównej, gdzie dotychczas były

deski pochodzące z rekonstrukcji. Zrezygnowa­

no z zamierzonych początkowo zmian w obec­

nym, niewłaściwym, jak już wspomniano ukła­

dzie desek stropu w naw ie północnej i połud­

niowej — gdyż nie dałoby się tego przeprow a­

dzić bez szkody dla oryginału. Usunięto rażąco

prym ityw ną rekonstrukcję ze stropu naw y

głównej, w miejsce której wykonano na nowo

rekonstrukcję

konserwatorską.

Odtworzono

układ kasetonów, dokomponowano rozety i or­

nam entację w ypełniającą pola m iędzy kaseto­

nami, które utrzym ano w charakterze oryginal­

nych motywów. Wyeliminowano natom iast kon­

tur, którym obrysowane były kasetony jak

i łączące je pasy. Całość rekonstrukcji w ykona­

no w kolorze jaśniejszym od otoczenia. Pozosta­

wiono natom iast rekonstrukcję bardziej n eu tral­

ną w segmencie zach. naw y głównej oraz bieg­

nącą wzdłuż zaskrzynienia płd. Jedynie na stro­

pie prezbiterium uzupełniano brakujące gałki,

wytaczając je i złocąc na wzór oryginalnych.

W naw ie pozostawiono otwory po gałkach ory­

ginalnych (zachowała się ich — jak już wspom­

niano — m inim alna ilość — 2 sztuki).

Po zakitow aniu uszkodzeń drew na trocina­

mi związanymi polioctanem w inylu polimery­

zowanym w em ulsji, usunięciu oleju z powierz­

chni malowidła w płd.-zach. części naw y płd.,

scalono polichromię, w ypełniając ubytki farby

drobnymi, rytm icznym i kreskam i w kolorze

najbliższego otoczenia, staw iając je wzdłuż

desek. '

Ś c i a n y — prace rozpoczęto podobnie jak

przy stropie od zabezpieczenia drew na od dal­

szych zniszczeń. Zastosowano te sam e metody

i środki. Miejsca zniszczone przez grzyb jak

i stoczone przez larw y impregnowano również

polim etakrylanem m etylu w rozpuszczalnikach.

Większe ubytki n a belkach uzupełniono suchy­

mi, drew nianym i flekami, nasączanymi subli­

matem i w klejonym i na klej fenolowo-formal-

dechydowy. W ymieniono daw ne w adliw e re­

peracje drew na, usunięto późniejsze listwy,

m askujące złączenia belek. Uzupełniono szero­

kie spękania 'belek, gdy w ystępowały w tle

czytelnej kompozycji m alarskiej, zakłócając jej

układ. Mniejsze ubytki drew na w yrów nano za­

barwionym kitem z trocin. Przed przystępie-

niem do scalania polichromii Główne Labora­

torium P. K. Z. przeprowadziło próby usunię­

cia oleju ze ścian i, tym samym, przywrócenia

pierwotnego kolorytu malowidłom. Próby te nie

dały właściwego rezultatu, gdyż olej wsiąkł

głęboko w belki, a usunięcie go osłabiało przy­

czepność w arstw y farb do podłoża, a tym sa­

mym zagrażało malowidłom. Pozostała więc

duża różnica kolorystyczna między stropem a

ścianami. Na stropie dom inuje jasne tło zapra­

wy, która przykryw a powierzchnię desek, n a­

tom iast na ścianach cienka w arstw a zaprawy

stała się całkowicie przejrzysta, przez oo uczy­

telnił się rysunek drew na (słoje, sęki itp.), któ­

ry niejednokrotnie zakłócał układ kompozy­

cyjny a naw et konkurow ał ze słabo czytelnymi

resztkami oryginału. Scalanie polichromii szło

więc po linii ogólnego uspokojenia ścian, na tle

których w ystąpić powinna oryginalna polichro­

mia. Ściany „punktowano“ tą samą metodą co

strop, a w ięc rytm icznym i kreskami, przysto­

sowanymi kolorem do otoczenia. W miejscach,

gdzie polichromia była lepiej zachowana, ko­

lor kresek dostosowano do najbliższego oto­

czenia, aby pogłębić czytelność kompozycji m a­

larskiej. Lisic, które zasłaniały fragm enty po­

lichromii ścian, n ie można było usunąć, gdyż

wzmacniają one konstrukcję kościoła. Przemalo­

wano je więc w ibrująco tem perą, aby dostoso­

wać kolorem do otoczenia. Litery napisów punk­

towano jedynie w miejscach ubytków, miesz­

czących się w granicach czytelnych konturów

liter.

O PIS M ALOW IDEŁ

Z u w agi n a iaikt, że B ogu szyce le ż ą n a uboczu od lo d o stęp n y m oraz w o b ec n iem o żn o ści repnodukow a-większycfh sz la k ó w kom u n ik acyjn ych , co czy n i tak n ia c a łe g o szereg u fo to g ra fii z e w zg lęd u n a słab ą in teresu ją cy obiekt, jak im jest o m a w ia n y kościół, m a- czy teln o ść n iek tórych p artii k om pozycji, w y d a je się

kon ieczn e p od an ie dość sz c z eg ó ło w eg o o p isu in w e n ­ taryzacyjn ego p oszczególn ych fra g m en tó w odk rytej polichrom ii.

C ałość odkrytych m a lo w id eł, z a ró w n o n a ścianach prezb iteriu m jak i n a w , p o d zielić m ożna — d la u czy­ teln ien ia opisu — n a trzy za sa d n icze grupy: p rzed sta­ w ien ia fig u ra ln e, p rzed sta w ien ia o rn a m en ta ln e i h er­ by, in sk ry p cje d o ty czą ce fu n d a c j ie.

P rze d s ta w ie n ia fig u ra ln e w p re z b ite r iu m :

1. n a śc ia n ie p ółnocnej p rezb iteriu m n a prze­

strzeni m ięd zy ścian ą tęczow ą, a p ierw szą lisicą z n a j­ d u je się, n a jlep iej m oże ze w szy stk ich k om p ozycji zachow ana, w ie lo fig u r a ln a scen a z p rzed staw ien iem n a w ró cen ia S za w ła n a drodze d o D am aszku. Kornpo- izycję tę, szerok o rozciągniętą w z d łu ż ścia n y m niej w ięcej n a p o ło w ie jej w ysok ości, um ieszczon o n a tle z a d rzew io n eg o krajobrazu z w a r o w n y m m ia ste m w głęb i, d ziś sła b iej w id o czn y m o d ca ło ści k om pozycji. N a sm u d ze św ia tła , p rzecinającej sk o śn ie k om p ozy­ cję w kierunku p ostaci S za w ła , b ieg n ie n a p is (od S za­ w ła w górę, d o w y ła n ia ją cej s ię z ch m u r postaci B o ­ ga), bardzo zatarty i n iek o m p letn y ; p ozostały jed y n ie fragm en ty p oszczególn ych w yra zó w : [...] TV D N [...] Q VID V IS [... ] FA C IA M . [.„1 S [...] L 7. N a sam ym skraju k om p ozycji, w p raw ym d o ln y m rogu, tuż pod zg ięty m i k olan am i k on ia S zaw ła, w id a ć ro zw in ięty zw ój lu b k a r tu s z 8, d a lej k u stro n ie p raw ej leżącego psa — charta.

2. Ś c is n ę p ó łn o cn ą -w sch o d n ią a b sy d y zajm u je

m on u m en taln a p ostać św . K rzysztofa — olbrzym a (częściow o zn iszczon a przez w y c ię c ie okna), z D zie­ cią tk iem na ram ionach, p od p ierającego s ię u lisin io - n y m konarem drzew a. P o sta ć św . K rzysztofa zw ró co ­ na je s t w k ieru n k u p rzeciw n y m o d ołtarza, ku n aw ie. Po lew ej stro n ie p rzed sta w ien ia św iętego, m ięd zy o k n em a lisicą, za ch o w a ła się d o ść w y ra źn ie p o p u n k ­ to w a n iu w id o czn a tk an in a z o b la m o w a n ie m brzegów , u d o łu zakończona fręd zlam i — k szta łtem sw y m p rzy­ p om in ająca w y so k i n am iot ®.

3. N a śc ia n ie p łd., p o ob u stron ach okna, u m ie­ szczo n o sto ją c e p o sta cie d w ó ch św ięty ch b isk u p ów

w strojach p on tyfik aln yoh : p o lew ej stro n ie św . S ta ­ n isła w a z P io tro w in em po praw ej zaś św . W ojciecha z w io słe m (fragm en t p o sta ci św . S ta n isła w a p rzysła­ nia lisica, an a lo g iczn a d o ścia n y p rzeciw leg łej).

P rze d s ta w ie n ia fig u ra ln e w n aw ach :

1. N a śc ia n ie tęczow ej w górnej p artii po stron ie ep isto ły zn a jd u je s ię w sp o m n ia n a już, za ch o w a n a w stan ie p ierw otn ym , sc e n a O fiary Izaaka. K lęcząca po­ stać Izaak a-m łod zień ca, z ręk am i w y su n ięty m i d o przodu, zw rócon a je s t ku stro n ie p raw ej, p o lew ej zaś n a p la n ie p ierw szy m A braham sto i przodem zw rócon y d o w id za , le w ą ręką p rzytrzym u jąc ram iona Izaaka, p ra w ą zaś, uzbrojoną w m iecz, w strzy m u je anioł, w y ła n ia ją c y s ię z o b łok ów . Po stro n ie le w e j, u dołu, w id a ć w śró d k rzew ó w g ło w ę jagn ięcia.

2. P o stro n ie p raw ej u d ołu ścia n y u m ieszczono postać św . Józefa (należącą do scen y n a śc ia n ie płd., p rzysłon iętą w p o ło w ie lisicą).

3. N a ścia n ie tęczow ej, po stro n ie e w a n g e lii, z a ­ c h o w a ły się je d y n ie relik ty (korona d rzew a) n a leżą ce d o znajd u jącej s ię tam z a p ew n e n ieg d y ś k om pozycji.

4. N a łuku tęczo w y m p o obu stron ach kru cyfik su um ieszczon o postaci d w ó ch proroków ; p o stro n ie le ­ w ej M ojżesza z tab licam i i ban d erolą z n a p isem : ET ERA T PEN D E N S V IT A T U A ET N O N CREDES VIT TUE 10, p o stro n ie praw ej p ostać Izajasza z k sięgą oraz banderolą z n ap isem : ET C UM IN IQ S D E P U T A T U S EST

5. N a ścia n ie płd., tuż m ię d z y o k n em a ścianą tęczow ą, zn a jd u je się , pod ob n ie jak „O fiara Izaak a“, za ch o w a n e w o ry g in a le p rzed sta w ien ie P ok łon u 3 K róli. Pośrodku u sytu ow an o grupę cen tra ln ą : siedząca postać M. B. z D zieciątk iem o raz klęcząca przed n im i postać króla, w g łęb i um ieszczon o pozostałe d w ie p o ­ sta c ie na tle ruin, zw ień czo n y ch d rew n ia n y m dachem (w ięźba); p o le w e j stro n ie z a M adonną p ostać św . J ó ­ zefa (na o m a w ia n ej w p. 2 ścia n ie tęczow ej).

6. Tuż pod o k n em u m ieszczon o p ostać św . M iko­

łaja w stroju p o n ty fik a ln y m z w ilk ie m u stóp , trzy ­ m ającym w p ysku koźlę

e P o zo sta łe ilu stra cje zo sta n ą o m ó w io n e przy o p i­ s ie p rzed staw ień figu raln ych .

7 In sk ryp cję tę od czytać by n a le ż a ło w ca ło ści

„Et tu D om ine Q vid v is ut m e fa cia m S a u le, S aule, quid m e p erseq u eris?“, D zieje A p o sto lsk ie IX , 6 1 4 :

od p ow ied ź S za w ła n a z a w o ła n ie B oga je s t parafrazą tekstu, k tó r y w o ry g in a le brzm i: „D om ine, quid v is m e fa c e r e “ cz ę ść druga jest p o w tó rzen iem d osłow n ym .

* T en fragm en t polich rom ii sz czeg ó ln ie d ok ład n ie zo sta ł p rzeb ad an y przez G łó w n e L aboratorium , gdyż podejrzew ano, ż e n a k a rtu szu m o g ła b y b y ć u m ie ­ szczo n a sygn atu ra m alarza. B a d a n ia te jed n a k dały w y n ik n eg a ty w n y . N ie za ch o w a ły s ię n a n im ślady n apisu.

a U m ieszczen ie w o m a w ia n ej sc e n ie n am iotu m o­ żn a rozum ieć w d w o ja k i sposób: a) jak o sy m b o l k a ­ plicy, przy której czek a p u steln ik p a tro n u ją cy c z y n ­ n ościom K rzysztofa, c o s ta je s ię p o p u la rn e w m a la r­ s t w ie eu rop ejsk im p ocząw szy od X V w ., por. L. R e a u X, Ico n o g ra p h ie de L ’a r t C h retien , III, Paris. 1958, s. 311; M. K ü n s t l e , Ik o n o g ra p h ie d e r C h ris t­ lic h e n K u n st, F reiburg 1926, s. 154 il. 6 6 i 67; z te ­

renu P olsk i np. k w a tera p o lip ty k u z B u k o w a Mor­ sk ieg o z pocz. X V I w ., oraz kw atei'a p olip tyk u z pocz. X V I w ., p ochodzącego z G óry n a Śląsku, H. B r a u ­ n e , E. W i e s e, S ch lesisch e M a le re i u n d P la s tik des M itte la lte r s , L ipsk b.r., s. 58, tab l. 120; b) jak o s y m ­ bol d om u św . K rzysztofa k tó ry za n a m o w ą p u stel­ n ik a „udał s ię [....] n ad rzekę, zb u d o w a ł tam sob ie m ieszk a n ie [...] m in ęło ju ż w ie le d n i, g d y raz s p o ­ czy w a ją c w sw o im dam ku u sły sza ł głos...“ J a k u b

d e V o r a g i n e , Z ło ta L egen da (tłum . J. P leziow ej). W arszaw a 1955, s. 353.

1 0 S k ró t w e r se tu D eutoronom ium , X X V III, 6 6,

który brzm i: ET ERIT V IT A T U A Q V A SI PE N D EN S A NTE TE TIM EBIS NOCTE ET DIE N O N CREDES VITAE TUA E.

n W erset z Ew. św . Ł ukasza X X II, 37.

1 2 P ostać św . M ikołaja z tow arzyszącym m u w il­

kiem , lu b w ilk ie m trzym ającym w p ysku ja g n ię (tu koźlę) je s t p rzed sta w ien iem często sp o ty k a n y m w sz tu c e lu d ow ej n a teren ie P o lsk i, N iem iec i w sch o d ­ n iej S ło w ia ń szczy zn y . G enezą teg o p rzed sta w ien ia są w ierzen ia lu d ow e, k tóre k reu ją św . M ik ołaja n a p a ­ trona w s z e lk ie g o dobytku, a szczeg ó ln ie o w iec i trzo­ dy, k tó re ś w ię ty te n broni p rzed w ilk a m i. P atrz K. P i w o с k i , D r z e w o r y t lu d o w y w P olsce, W -w a 1934, s. 56— 57 o raz M. P r z e ź d z i e c k a , N ie zn a n y d r z e ­ w o r y t lu d o w y , „Sztuka L u d ow a“ V I, 1953, s. 154— 158. Za p om oc w p oszu k iw a n iu a n a lo g ii o raz u d o stęp n ie­ n ie b ib lio g ra fii d z ięk u ję m gr A. K u czyń sk iej, która szerzej z a jm u je s ię za g a d n ien iem ik o n o g ra fii św . M i­ kołaja. N a m a rg in esie d odać n a leży , że typ p rzed sta­ w ien ia w id o c z n ie tk w ił w trad ycjach m iejsco w y ch gd yż w k o śc ie le w B oguszycach zn a jd u je s ię X V III- w ieczn y obraz (ob ecn ie w ołtarzu bocznym ), n a którym św . M ikołaj p rzed sta w io n y je s t z tra d y cy jn y m i atry­ butam i: 3 k u le n a o tw a rtej k sięd ze oraz troje d zieci w kadzi. W tle obrazu u m ieszczon o p rzed sta w ien ie w ilk a u g a n ia ją ceg o s ię n a łą ce za trzem a jagn iętam i, jed n o sch w y ta n e trzym a w pysku.

7. P o drugiej stro n ie portalu, n ieco niżej niż p rzed sta w ien ie św . M ikołaja, przy ch ó rze u m ieszczo­ no zn iszczon ą p raw ie c a łk o w ic ie p ostać Sam sona. O becnie w id o czn a jest jed y n ie g ło w a zw rócon a nieco w praw o, w kierunku ołtarza. P ostać tę id en ty fik u je naipis, który za ch o w a ł się w y ra źn ie: SA M SO N ; w po­ bliżu pod oknem fra g m en ty n ap isu : O M N IA MORS STERN I GVOD N [...] TIDIT, i w drugim w ierszu: [....] BEN E E [....] RT.

8. P o p raw ej stro n ie p ortalu za ch o w a ło s ię dość

n iezrozum iale p rzed staw ien ie; je s t to w y su n ię ta do ło k cia sp oza p ortalu ręka trzym ająca d łu g ą la sk ę pielgrzym ią (?), poniżej fra g m en ty n ap isu : M I NO R R EN O V ISSIA ETIN [....].

9. N a ścia n ie zach. po lew ej stro n ie organów um ieszczon o zach ow an y d o d z iś w całości n apis LA V D A E /I N T IM P A N O / L A V D A E EV /O R G A N O 13, 10. Na ścia n ie płn. p od ch órem zn a jd u je się p o­ stać św . M arcina n a koniu, z k lęczącym u dołu po praw ej str o n ie żebrakiem . U góry, tu ż pod belkam i p odtrzym ującym i chór, za ch o w a ły się resztk i nap isu należącego do tej kom pozycji: D ATE D A B IT U R [...1 REQN.

11. N a stęp n e p rzed sta w ien ia n a ścia n ie płn. u leg­ ły zn iszczeniu na sk u tek w y p ru cia o k ien o raz zostały p raw ie c a łk o w icie w y ta rte. Z p ozostałości odczytać m ożna p rzed sta w ien ie d w ó ch postaci konnych. W i­ doczna je s t je d y n ie uprząż oraz fra g m en ty szat. Po praw ej stro n ie m ięd zy o k n em a ścianą tęczo w ą z a ­ c h o w a ły się d w ie kom pozycje.

12. Jedna z n ich um ieszczon a n iżej — to postać św . Rocha w a rk ad ow ym obram ieniu, z id en ty fik u ­ jącym n ap isem : ROCHUS.

13. K om p ozycję znajdującą s ię p on ad p rzed sta­ w ien iem św ięteg o , zach ow an ą fragm en taryczn ie, n a­ leża ło b y od czytać ja k o „N a ig ra w a n ie“ ; p o praw ej stro n ie w id a ć sied zącą p ostać C hrystusa w ciern io w ej koronie z g ło w ą w sp artą n a ręku, a jed en z o p raw ców cią g n ie C hrystusa z a w ło sy . P o stron ie le w e j C hry­ stusa w id ać g ło w ę żołdaka plw ającego, obok n iego grupa zbrojnych.

14. N a zask rzyn ien iu n a w y płd. u m ieszczon o 5 m ed alion ów z p rzed sta w ien ia m i g łó w zn aczn iejszych królów żyd ow sk ich w ch ron ologiczn ym porządku ok reślon ych in sk ryp cjam i od le w e j: D A V ID U S REX SALO M O N R EX ' ROBO A M / E ZECH IA S/ [...] Z IA S "

P rze d s ta w ie n ia o rn a m en ta ln e:

C ałość figu raln ej d ek o ra cji m alarsk iej w k om p o­ now ana je s t w ilu zjo n isty czn e ram y, k tóre tw o rzy z e ­ spół form arch itek ton iczn ych i ornam en taln ych . G ór­ ną p artię ścian ob iega d o o k o ła ilu zjo n isty czn y fryz, bo­ g atszy i bardziej d ek o ra cy jn y w p rezb iteriu m i na za- sk rzyn ien iach n iż w n a w a ch . N a śc ia n ie p łn . i zach. zach ow ały s ię je d y n ie n ik le resztk i. F ryz ten to sz e ­ roka, m asyw n a b elk a ozdobiona m ięsistą dekoracją m alarską, na którą sk ła d a ją s ię w p rezb iteriu m e le ­ m en ty orn am en tu typu k a n d ela b ro w eg o o ra z m ed a ­ lio n y w y p e łn io n e m a lo w a n y m i głów k am i, p rzed sta­ w ion ym i z p ro filu i en face, a n a zask rzyn ien iach n aw w a łek z liśc i lau row ych , rytm iczn ie p rzew ią zy w a n y w stęgą. B elk a w sp iera s ię n a m ałych , sk ro m n ie p ro filo ­ w an ych krok sztyn ach , o raz n a w ięk szy ch trójd zielnych, których część środkow ą, zak oń czon o rozetą. K rokszty- n y łączą zw iesza ją ce się festo n y o w o c o w o -k w ia to w e. pośrodku p rzew ią za n e w stęgą z kokardą. Z niek tórych krok sztyn ów sp ły w a ją k iście k w ia to w e, d o n ie k tó - iy c h n a to m ia st u czep ion e są m ed a lio n y w postaci w ień có w lau row ych z u m ieszczon ym i p ośrodku herba­ mi. W p rezb iteriu m n a ścia n ie płn. um ieszczon o herb

1 3 P sa lm 150, który brzm i: „L audate eu m in ty m ­

pano e t choro; lau d ate eum in chordis, et organ o“ .

B oguskiego: R aw icz (który p ow tórzon o przy portalu prow ad zącym do zakrystii). N a śc ia n ie płd. znajdują się h erb y żony fu ndatora Izab elli S k oru cian k i; K or­ czak, o raz jej d ru giego m ęża J a n a G rabi: Grabie. Te sa m e herby zn a jd u ją się n a za sk rzy n ien iu n a w y pin. T am te ż u m ieszczo n o herb konsekratora k ościoła, A ndrzeja N osk ow sk iego: Ł ada z jeg o in ic ja ła m i. H er­ by fu n d atorów p o raz trzeci pow tórzon o n a strop ie w n a w ie płd. W ty m p a n o n ie p ortalu n a śc ia n ie płd. z n a jd u je s ię herb W ojciech a W endt ‘ogow sk i e g o : T rza­ ska, oraz p o le w e j str o n ie o k n a z a ry sy ta r c z y z m ało czy teln y m zn ak iem p rzyp om in ającym h erb S tr e tk o w - ski (3 tarcze).

O kna i p ortale p osiad ają ilu zjo n isty czn e, a rch i­ tek ton iczn e obram ienia. O kno w sc h o d n ie w p rezb ite­ rium , c z ę ścio w o za sło n ięte ołtarzem , o b ra m io n e jest listw ą , w zw ień czen iu p osiad a p ó łk o listy tym panon w y p ełn io n y m o ty w e m k a n d ela b ro w y m o ra z n a naroż­ n ik a ch rodzaj w a zo n ó w . O b a okna n a śc ia n ie pld. p rezb iteriu m u jęte s ą p ro filo w a n ą listw ą i d o d atk ow o pilastram i, zw ień czo n e p ó łk o listy m i tym p a n o n a m i z uproszczonym m o ty w em m u szli a po b ok ach posta­ cie p u ttó w sy p ią z rogów o b fito ści k w ia ty i o w oce. Okna w n a w ie p o siad ają p od ob n e o b ra m ien ia z tym , że w sk u tek z n a czn ie m n iejszej w y so k o ści śc ia n y okna p ozb aw ion e są tym p an on ów . P r o ste b e lk o w a n ie s ię ­ ga w ysok ości k ro k szty n ó w fryzu, sta n o w ią c jed en z jeg o elem en tó w . U dołu o k ien z w ie sz a ją s ię feston y kw iatow e. N ieco b ogaciej od o k ie n d e k o r o w a n e są portale. W p ołu d n iow ym , ob ra m ien ia b oczn e — z a ­ p e w n e p ila s t iy — u leg ły p ra w ie c a łk o w ite m u z n i­ szczeniu; z a ch o w a ło się je d y n ie tró jd zieln e z w ie ń c z e ­ nie. Pośrodku tym p an on z a m k n ię ty p ó łk o lem z h er­ bem , p o bokach ć w ie r ć k o liste gzy m sy z orn am en tem m usalow ym , z w ie ń c z o n e w a zo n em . W p rezb iteriu m portal d o zakrystii posiada w zw ie ń c z e n iu p ó łk o listy tym panon, w y p e łn io n y m o ty w em kan d elab row ym .

Inskrypcje, d otyczące fu n d a cji kościoła, u m ie­ szczono w n a w ie środ k ow ej n a zask rzyn ien iach , oraz nad p ortalem n a ścia n ie płd.

1. za sk rzy n ien ie pin.;

N O B IL IS AC [.] ENEROSI [,]LBERTI [.J O [..] SK I [...] N I [...] REM [...] EN SA CR E M IIS . EGIE IN D V C A TU /M A ZO W IE T EZ A V R A R II . A DK O V IEN [J TROMECE [..] PR EFEC T O PERA ET SV M PTV HE DOMO ED1FIC ATA ET D EO ORATA E T NEC NO V NO AC EODE A N O QVO EC T IA C O STRV CTA E PER REVERDEM A N D R E A M N O SK O W /SK I E P IS- COPV PLO CENSEM IPSO D IE IN N O C EN TV C O N ­ SECR ATA A N N O D O M IN I M D L V IIl/

2. za sk rzy n ien ie pld.:

SI QVEM SC IRE IV V A T TEM PLV QV IS C O N D ID IT IST V D / H INC BREV ITER D ISC A T M O X P IA V ER ­ BA SO N E T / A LB E R T U S B O G V SK I M A G N O HOC C O N D ID IT AER E/ [...] CET HIC HERES V IR PIV S ATQV B O N V S / E LBERTV S W ENDROGOW SK1

3. n a śc ia n ie płd. nad p ortalem :

SCIRE CVI H V IO S HV [..] QVI ST R V X E R IT EADEM [..] /R [.] CTE [..] RE H IS PRE [..] D IG N A V ID E / P j...] P [...] VS [...] I A F [..] T [..] DE R V SIA CLARE [...] D [..] E PRZE [...] G LO R IA R VI CHRA V [.] RI tVM F VIT IN M A ZO W IN T H SZ A V R A R IV S DEM'

14 O statnie im ię n a leży odczytać JO ZIA S, por.

IV K sięga K rólew ska, X X I.

68

PR IN C IP IS A V G V 5T I QVI FV IT A NTE BO N A E / NEC N O N PREFEC TVS. GO SCZIN BĄ D K O W O STROM IECZNO /H O C R [.1 G [..] D ED IT N O M IN E DICTA B O N A / N O SSE С Г- l S TA N D EM QVIS

PRESVL DE [.] ICAT /N O SK O W SK I PLO CIVS DED IC AT ILLE D O M VM / ALBERTO W [...] OGO [....]

4. n a tę c z y p o p raw ej stro n ie krucyfiksu: [...] T IIT [..] AD. 155 П

UWAGI KOŃCOWE

Nie jest zamierzeniem autorek przeprow a­

dzanie szczegółowej analizy i wyciąganie sze­

rokich wniosków z przytoczonych powyżej

ia k tó w 15, w ypada jednak poczynić parę uwag

i podać kilka w yjaśnień jakie nasunęły obser­

wacje malowideł po zakończeniu prac konser­

watorskich.

O dkryte inskrypcje, o bardziej zresztą fak­

tograficznym niż panegirycznym charakterze,

posiadają dla nas w artość jako źródło — do­

kum ent historyczny, stanow iący m ateriał do

konfrontacji ze źródłami znanym i dotych­

czas. Inskrypcje te nie wnoszą chyba do za­

gadnień historii budow y kościoła jakichś no­

wych faktów ; podają znaną już z innych źró­

deł datę fundacji kościoła — 28 grudnia

1558 r. 16 — nazwisko fundatora oraz konsek-

r a tor a kościoła .

Powtórzenie pod dwoma inskrypcjam i na­

zwiska Wojciecha Wendrogowskiego, bez żad­

nych zresztą bliższych określeń, którego po­

wiązania z Boguszycami nie były dotąd znane,

i umieszczenie w miejscu eksponowanym jego

herbu jest niezaprzeczalnym stwierdzeniem

udziału Wendrogowskiego w fundacji Bogu-

skiego i prowadzi wprost, jak się wydaje, do

źródeł jej inspiracji treściowych. W osobie

Wojciecha W endrogowskiego17 — w ykształ­

conego hum anisty, profesora, poety i moraliza-

tora, piszącego dzieła w języku polskim i ła­

cińskim (między innymi elem entarny skrót bi­

blii n a użytek studentów, wierszowany kate­

chizm i inne), określające ściśle krąg jego zain­

teresowań — upatryw ać można tw órcę pro­

gram u ikonograficznego malowideł boguszyc-

kich oraz au to ra inskrypcji.

W osobie Wojciecha Boguskiego natom iast

— sumiennego urzędnika, skrupulatnie w ypeł­

niającego swe obowiązki najpierw w k an­

celarii gospodarczej Bony, potem jako podskar­

bi dóbr mazowieckich królowej, a następnie ja ­

ko podskarbi i generalny ekonom mazowiecki,

— posiadającego liczne zdolności i zalety prede­

stynujące go na te stanowiska — upatryw ać by

należało przede wszystkim inicjatora i „głów­

nego inw estora“, jakbyśm y to dziś mogli okre­

ślić finansującego to poważne przedsięwzięcie.

Odkrycie w prezbiterium i na zaskrzynie-

niu naw y płn. herbów fundatorów pozwala

na dość dokładne określenie czasu trw ania prac

dekoratorskich w kościele boguszyckim. Istot­

ne znaczenie będzie tu miało trzykrotne w y­

stępowanie herbu Jana Grabi — drugiego m ę­

ża Izabelli Boguskiej, którego poślubia w

1569 r. co każe przypuszczać, że w roku tym

trw ały jeszcze prace, a, być może, przeciągnęły

się i nieco dłużej.

Do czasu ostatnich odkryć znane były m a­

lowidła stropu. Szczegółowe opracowanie J.

Przeworskiej i M. W alickiego18 określiło w y­

soką rangę artystyczną tych malowideł, sprecy­

zowało późnorenesansowy, barokizujący

charak-,s N ad za g a d n ien iem B ogu szyc k o n tyn u u je prace M. W alicki.

1 6 „ D ie In n o cen tu m “ — D zień N ie w in ią te k — 28

grudzień, por. T. W i e r z b o w s k i . V a d em ecu m , W ar­ szaw a 1908, s. 19.

1 7 W ojciech W en d rogow sk i v e l W ęd rogow sk i, syn

M ich ała z W ęd rogow a k. R a w y M azow ieck iej, p iszący się p o ła c in ie A lb ertu s V en d rogovivs, w stę p u je na U n iw e r sy te t K ra k o w sk i w 1542 r., w 1547 uzysk u je m istrzostw o sztu k w y zw o lo n y ch , d o 1552 r. sp ra w u je ob ow iązk i sen iora B u rsy Jero zo lim sk iej. W 1549 r. w ch od zi d o K o leg iu m M niejszego. P o 1572 r. osiada n a w s i S id z ie n ie , n a leżn ej m u ty tu łem u p osażen ia K oiegiatu ry M niejszej, gd zie rezy g n u je c a łk o w ic ie z

kariery n a u k o w ej i litera ck iej; u m iera w 1584 r. P isze m ięd zy in n y m i w języku łaciń sk im : E pitam e totiu s v eteris e t n o v i testa m en ti ca rm in e e le g ia c o co n se- ripta, w y d a n e w K ra k o w ie w 1561 r., o ra z w tym sam ym roku: C ath ech ism u s elem en ta p ie ta tis C hri­ stian ae co n tin en s : por. К . E s t r e i c h e r , B ib lio g ra ­ fia p o lsk a X X X II, s. 279— 280; H. B a r y c z , H istoria U n iw e r s y te tu J a g iello ń sk ieg o w epoce h u m an izm u , K raków 1935, s. 371; A. J o c h e r, O b ra z lite r a tu r y i n au k w P olsce, K rak ów 1873, poz. 2868, n o ta 2426. Za p om oc w od cy fro w a n iu herbu W endrogow skiego dzięk u ję d r Henrykowo R utkow skiem u

te r stylow y jak też wskazało na powiązania ze

zitalizowanymi wzorami m alarstw a niemiec­

kiego oraz na ich m onum entalny zakrój, każą­

cy autorom malowideł stropu sięgać do zapo­

życzeń dekoracji stiukowej architektury m u­

rowanej. Omówienie przez M. W alickiego1!<

tryptyków , zachowanych w kościele boguszyc-

kim, wykazało ich zależność od późnogotyekiej

grafiki niemieckiej i kranachowską prow enen-

cję artystyczną.

Zarówno stw ierdzenia w stosunku do malo­

wideł stropu jak i ołtarzy daje się w całej roz­

ciągłości zastosować do dekoracji ścian. Pobież­

na choćby analiza formalna, nie mówiąc już

o spraw ach warsztatowych, w ykazuje daleko

idące zbieżności. Podnoszona już była sprawa

wspólnego autorstw a skrzydeł tryptyku m i­

strza I. S. z przedstawieniam i apostołów i nie­

których partii malowideł stropu. Tę samą rę­

kę odnaleźć można w malowidłach zdobiących

ściany, zestawiając np. postać św. Krzysztofa

z przedstawieniem św. Jan a Chrzciciela z re­

wersów skrzydeł tryp tyk u m istrza I. S. Zesta­

wienia tak ie można czynić z pomyślnym re­

zultatem i w stosunku do ołtarza .Tana Jan

-'* Tam że.

tasa 20, m alarza warszawskiego, (którego sygna­

turę odkryto w czasie ostatnio przeprowadza­

nych prac konserw atorskich przy w ystroju w nę­

trza kościoła, a które to odkrycie uważać trze­

ba za najważniejsze jakiego dokonano w Bo-

guszycach), np. zestawienie Pokłonu Trzech

Króli z górnej kw atery skrzydła praw ego we­

wnętrznego ołtarza Jan tasa z analogicznym

przedstawieniem na ścianie naw y płd.

Na zakończenie tych luźnych uwag zazna­

czyć należy, że wiele la t trw ające, żmudne

i w prym ityw nych w arunkach prowadzone

prace zespołu konserwatorów, przyniosły w Bo-

guszycach odkrycia nader interesujące, które

aczkolwiek n ie rozwiązują całkowicie, lecz rzu­

cają dużo już światła na niejasne wciąż jeszcze

zagadnienie sztuki mazowieckiej i sztuki na

Mazowszu i m ają pierwszorzędne znaczenie dla

problemu ku ltu ry artystycznej XVI wieku

w Polsce.

art. kons. J. P rosn ak ow a m gr M. P u ciata

P ra co w n ie K on serw acji Z abytków W arszaw a

2 0 S zczeg ó ło w iej sp ra w y od k ry cia sy g n a tu ry J a n ­

tasa zostan ą o m ó w io n e w II cz. spraw ozdania.

Ryc. 1. B o g u szy ce, k o śc ió ł p a r a fia ln y , ścian a pn. p rezb iteriu m , scen a n a w r ó c e n ia S za w ła — stan po k o n se n v a c ji. (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

Ryc. 2. Fragm ent sceny naw rócenia Szawła w toku konserwacji — usuw anie przemalowań (fot. Pracow nie Konserwacji Zabytków)

Rye. 3. Prezbiterium, ściana pd., św. Wojciech — stan po konserwacji, (fot. Pracownie Konserwacji Zabytków)

Ryc. 4. N a w a pd., scen a ofiary Izaaka — stan po k onserw acji, (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

R ye. 5. P rezb iteriu m , ścian a pd., św . S ta n isła w — stan po k o n serw a cji. (fot. P ra co w n ie K o n serw a cji Z abytków )

Ryc. 6. P rezb iteriu m , ściana pn., św . K rzysztof — stan

Ryc. 7. N a w a pn., św . M arcin — w toku k on serw acji po zak itow an iu i w k le je n iu flek ów . (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

Ryc. 10 Nawa pd., św. Mikołaj — stan po konserwacji, (fot Pracownie Konserwacji Zabytków)

Rye. 9. N aw a głów n a, fragm en t tęczy, prorok Izajasz — stan po k on serw acji, (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

-Кус. 11. N aw a pd., in sk ryp cja nad portalem — w toku k on serw acji, c z ę ścio w o u su n ięte p rzem alow an ie. (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

Ryc. 13. Z ask rzyn ien ie pn., fragm en t inskrypcji — stan p o kon serw acji, (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

Ryc. 14 Z a sk rzy n ien ie pn., herby G rabie i K orczak — stan p o k o n serw a cji, (fot. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

Ryc. 15. P rezbiterium , fragm en t stropu — stan po k on serw acji z w id o czn y m p u n k tow an iem k reseczk ow ym . U'°t. P ra co w n ie K on serw acji Z abytków )

Ryc. 16. N a w a pd., p ortal — sta n po kon serw acji, (fot. P ra co w n ie K onserw acji Z abytków )