B. Bieniewska
Województwo warszawskie
(1955-1957)
Ochrona Zabytków 10/4 (39), 279-284
K R O N I K A
P R AC E KONSERWATORSKIE WOJEWÓDZTWO W ARSZAW SKIE (1955— 1957) *
Podjęte w r. 1955 zadanie uporządkowania miast i osiedli po zniszczeniach wojennych oraz ich akty wizacja gospodarcza i kulturalna wiąże się ściśle z zagadnieniami konserwatorskimi i ochroną za bytków. Nakłada ono na służbę konserwatorską obowiązek współdziałania w wykonaniu tych zadań i kontroli właściwej ich realizacji, zgodnej z po stulatami konserwatorskimi.
W tym celu w r. 1955/56 wykonane zostały plany 43 miast województwa warszawskiego (obej mujące przede wszystkim rynki z przyległą siecią ulic), na których oznaczono obiekty zabytkowe i zespoły zabudowy nie podlegające rozbiórce. Ma teriał ten okazał się jednak niewystarczający dla planów zagospodarowania przestrzennego miast, przygotowywanych przez Woj. Zarząd Arch. Bud. W związku z tym w r. b. dla 18 miast województwa1 opracowano — w oparciu o kartografię i materiały historyczne -—• ekspertyzy i wytyczne konserwator skie, których załącznikiem jest plan terenu obję tego ochroną konserwatorską. Głównym postula tem wysuwanym w ekspertyzach jest zachowanie historycznego układu urbanistycznego miast oraz w miarę możności pierwotnych funkcji poszczegól nych jego elementów (np. lokalizowanie usług w par terach zabudowy pierzei rynkowych). Słusznym natomiast wydaje się wprowadzanie — w miastach nie posiadających większych zespołów zabudowy zabytkowej — architektury nowoczesnej, pod wa runkiem zachowania odpowiedniej skali wysoko ściowej i istniejących obiektów historycznych. Przy kładem takiego rozwiązania jest zatwierdzony ostat nio do realizacji (eksperymentalny na terenie woj. warsz.) projekt obudowy rynku w Mińsku Maz. *. Drugim istotnym postulatem, dotyczącym miast leżących na liniach tranzytowych komunikacji pań stwowej, jest projektowanie obwodnic drogowych poza zabytkowym centrum miasta. W przeciwnym bowiem wypadku powstają projekty poszerzania ulic, wlotów na rynek i w konsekwencji wyburzanie położonych przy nich obiektów zabytkowych, jak to np. miało miejsce w Płońsku, gdzie w ten spo sób „usunięto" zabytkową synagogę, jedyny poza kościołem obiekt architektury monumentalnej w tym mieście.
Ryc. 307. Głuchy, pow. Wołomin — dwór.
Ryc. 308. Żelechów, pow. Garwolin — sukiennice,
Ryc. 309. Kobyłka, pow. Wołomin — elewacja północna kościoła w czasie prac konserwatorskich.
* S p r a w o z d a n i a za l a t a 1945— 1954 z a m i e s z c z o n e eą w „ O c h r o n i e Z a b y t k ó w “ 1952, n r 2 , e. 126 i 1955, nr 1, a. 57. 1 D ę b l i n , G o s t y n in , G r ó j e c , G a r w o l in , G r o d z i s k , J e z i o r n a , Ł o s i c e , M ł a w a, M sz c z o n ó w , O s t r ó w M a z . , P r z a s n y s z , P ł o ń s k , R ó ż a n , R y k i , R a d z y m i n , S i e r p c , W o ł om in , Ż u ro m i n . D ła P u ł t u s k a i W ęg ro w a — m i as t p o s i a d a j ą c y c h b o g a t e i w y s o k i e j w a r t o ś c i z e s p o ł y z a b y t k o w e o p r a c o w y w a n e są st u d i a u r b a n i st y c z n o - h i st o - ry cz ne ( P u ł t u a k —- inż. W. K a l i n o w s k i , W ę g ró w — m g r A. C z a p s k a i m g r J . K a z i m i e r s k i ) . 2 O p r a c o w a n y p r z e z inż. inż. B o r a w s k i e g o i N o w a k a .
279
Prace konserwatorskie prowadzone w okresie 1955—57 r. stanowiły częściowo kontynuację robót rozpoczętych w latach poprzednich, a częściowo objęły nowe obiekty.
B u d o w n i c t w o m i e j s k i e
S i e d l c e — D o m przy ul. 1 Maja, d. Gim nazjum im. Królowej Jadwigi, pochodzący z pierw szej połowy X IX w. Po odbudowie w stanie suro wym budynek przeznaczony na Ognisko Muzyczne przekazano użytkownikowi, który prowadzi roboty wykończeniowe wnętrz.
P u ł t u s k — D o m y w Rynku. Na podstawie wykonanego uprzednio projektu pierzei rynkowych opracowano dalsze fazy dokumentacji dla poszcze gólnych kamieniczek. Prace konserwatorskie obej mujące wymianę stolarki, przebudowę dachu z wpro wadzeniem lukarn oraz tynki elewacji, zrealizowano w kamieniczce nr 15. Otynkowano również ele wację budynku nr 37 (Sąd Powiatowy).
Ż e l e c h ó w , pow. Garwolin. S u k i e n n i c e z pocz, X IX w. Budynek usytuowany pośrodku
rynku, jednopiętrowy, na planie kwadratu z we wnętrznym dziedzińcem, kryty dachem jednospa dowym. Zrujnowany na skutek braku remontów. Zabezpieczony w stanie surowym przez przemuro- wanie ścian wewnętrznych dziedzińca, zakotwienie odspojonej ściany północnej, założenie stropów ogniotrwałych nad I piętrem oraz dachu.
P ł o c k — G m a c h Gimnazjum im. Mała chowskiego, d. kolegiata zamieniona w XV I w. na kolegium jezuickie, a po kasacie zakonu na gim nazjum, przebudowana w końcu X V III w. oraz w 1843 r. przez Corazzi’ego. Prace konserwatorskie objęły częściowy remont dachu i stropów.
D o m „Pod Opatrznością", siedziba Muzeum w Płocku. Klasycystyczny z łat 20-tych X IX w. Rozpoczęte w 1957 r. prace konserwatorskie konty nuowane będą w r. 1958. Obecnie przystąpiono do robót elewacyjnych, rekonstruując brakujące frag menty wystroju sztukatorskiego.
D o m „Pod Trąbam i" zbudowany prawdopo dobnie w XV w., na skarpie dzisiejszej ulicy Mo stowej; przebudowany w 2-giej połowie XV III w. Rye. 310. Liw, pow. Węgrów — elewacja północna zamku, przed konserwacją.
Ściana szczytowa wsparta masywnymi skarpami wykazuje spękania podłużne, które stwarzają nie bezpieczeństwo obsunięcia się tej części budynku, zwiększone jeszcze usytuowaniem go na zboczu ulicy o dużym nasileniu ruchu kołowego. W wyniku szczegółowych badań architektoniezno-konstrukcyj- nych i wstępnych badaniach gruntu (wiercenia) przygotowano do realizacji w r. b. projekt zabez pieczenia, polegający na założeniu wieńców żelbe towych na wysokości stropów parteru i I-go piętra, związanych dodatkowo poprzecznymi ściągami sta lowymi ukrytymi w stropach. Występujące tu za grożenie obiektu nie jest jednak zjawiskiem od osobnionym; wiąże się ściśle z zagadnieniem ruchów skarpy płockiej, które od wieków stwarzają nie bezpieczeństwo dla położonego na niej miasta i spo wodowały już olbrzymie straty w najwartościow szych zespołach zabytkowych Płocka. Istotną więc zarówno dla uratowania jednego z najcenniejszych historycznych ośrodków miejskich, jak i dla przy szłego rozwoju miasta, staje się sprawa generalnego zabezpieczenia skarpy płockiej. Wykracza to jednak poza możliwości i kompetencje konserwatora i wy maga interwencji władz państwowych3.
Z a m k i , p a ł a c e i d w o r y
L i w — pow. Węgrów, z a m e k ks. Mazo wieckich, zbudowany w XIV w. podwyższany i roz budowany w X V i XVI w. W X VIII w. na fun damentach zniszczonego w części zach. muru zam kowego wybudowano dworek-siedzibę starosty. Po przeprowadzeniu szczegółowych badań archeolo- giczno-architektonicznych i archiwalnych rozpo częto obecnie prace nad odbudową dworku przezna czonego na bibliotekę i świetlicę. Prace konserwa torskie obejmą wr roku przyszłym również zabezpie czenie części średniowiecznej zamku. Drugi z a- m e i książąt Maz. w C i e c h a n o w i e wyma gający zabezpieczenia w formie trwałej ruiny objęty zostanie pracami konserwatorskimi dopiero w r. 1958 mimo projektowania ich już w r. 1955. Skompliko wane zagadnienia konstrukcyjne wymagały prze prowadzenia pełnych badań i obserwacji szczególnie posadowienia fundamentów, poziomu wód grun towych itp. 4.
W B r o k u , pow. Ostrów Maz. zabezpieczono ruinę „baszty" pozostałej z dawnego Z a m k u Firlejów. Wstępne prace zabezpieczające objęły
również Z a m e k w S z r e ń s k u pow. Mława (X V I w.) przeznaczonego do odbudowy.
O p i n o g ó r a , pow. Ciechanów, romantyczny z a m e c z e k Krasińskich odbudowywany obecnie na bibliotekę i lapidarium pamiątek po Zygmuncie Krasińskim, który w nim mieszkał i tworzył (grób poety znajduje się w krypcie kościoła w Opinogórze).
R a d z i e j o w i c e , pow. Grodzisk Maz. — P a ł a c i z a m e c z e k (X V I— X IX w.). Zespół zabudowań wraz z parkiem przeznaczony jest na Dom Pracy Twórczej Stow, Hist. Sztuki. Prace konserwatorskie prowadzone od 1956 r. objęły częściową wymianę pokrycia dachowego, usunięcie zniszczonych stropów, odbudowę klatki schodowej oraz przemurowanie zagrożonych partii ścian i gzym sów. Kontynuowane będą również w 1958 i 59 r.
R u d n o , pow. Mińsk Maz. — p a ł a c klasy- cystyczny z X IX w .5, zdewastowany na skutek złego użytkowania i braku remontów. Obecnie za bezpieczony przez założenie stropów ogniotrwałych i pokrycie dachu oraz częściowo adaptowany na potrzeby szkoły.
D ę b i n к i, pow. Wołomin, klasycystyczny z e s p ó ł p a ł a c o w y , obecnie Zakład Wycho wawczy dla Nieletnich. Prowadzone od szeregu lat przez użytkownika prace nad odbudową budynke'w zespołu dobiegają końca. Pałac i jedna z oficyn bocznych cą już w pełni użytkowane, drugą odbu dowano w stanie surowym w7 1957 r.
W J a b ł o n n i e, powr. Nowy Dwór, Polska Akademia Nauk prowadzi roboty wykończeniowe w n ę t r z p a ł a c o w y c h oraz generalny remont Dużej Oficyny. Oficyna Mała, pawilony i korde gardy zostały już całkowicie odbudowane i oddane do użytku.
Zabiegom konserwatorskim polegającym na wy mianie więźby i pokrycia gontowego poddano dwór w G ł u c h a c h , pow. Wołomin, w którym urodził się Cyprian Kamil Norwid, oraz dwór w T r ą
b-3 Z a g a d n ie n ie to było ju ż p o d e j m o w a n e w la ta ch u b i e g ł y c h , je d n a k ze w zg lę du na o lb r z y m ie ko sz ty s a m e j ty lk o d o k u m e n t a c j i (nie m ó w ią c j u ż o re a l iz a c j i) z o s t a ł o z a n i ec h a n e . 4 B a d a n i a i p r o j e k t o p a c o w u j ą Z a k ł a d Ar cb . P o l sk ie j i Z a k ł a d K o n s t r u k c j i D re w n. P o li t e c h n . tTars z. 5 P o r . М. В e n к o. M ał o z n an e k l a s y c y st y c z n e b u d o w le d w o rs k ie pow . m i ń s k ie g o , „ O c h r . Z a b . “ , 1957, n r 3, s. 158 —1 Cl.
Ryc. 312. Liw — elewacja zachodnia, pro jekt odbudowy (opr. PKZ).
Ryc. 313. Płock — dom „Pod Trąbam i", elewacja południowa.
Ryc. 314. Piaseczno— elewacja wschodnia kościoła, po konserwacji.
к а с h, pow. Garwolin. Dwór w H u s z l e w i e , pow. Łosice, zdewastowany przez miejscową lud ność otrzymuje ogniotrwałą więźbę dachową i po zakończeniu prac oddany zostanie do użytku Szkole Rolniczej. Instytut Chopina przeprowadził bieżący remont dworku w Ż e l a z o w e j W o l i , pow. Sochaczew, a użytkownik XVlII-wiecznego dworku w L i p k o w i e , pow. Pruszków, zabezpieczonego w latach poprzednich, prowadzi roboty wykończe niowe wnętrz.
Prace konserwatorskie objęły również kilka spo śród rozrzuconych po terenie województwa budyn ków dawnych z a j a z d ó w ( S t a r a M i ł o s n a , pow. Otwock, N a d a r z y n , pow. Pruszków), p o c z t ( J a b ł o n n a , pow. Nowy Dwór) i k u ź n i ( P a p r o t n i a , pow. Sochaczew).
B u d o w n i c t w o s a k r a l n e Spośród wielu obiektów sakralnych konserwo wanych w latach 1955— 57 w znakomitej większości staraniem użytkowników przy częściowej tylko po mocy finansowej konserwatora zasługują na uwagę przede wszystkim te, w których odkryto elementy architektoniczne ich pierwotnego wystroju. W XIV- wiecznym kościele w S z r e ń s k u , pow. Mława wydobyto spod tynków żebrowanie gotyckiego sklepienia prezbiterium; w K r a j k o w i e , pow. Sierpc — profilowany gotycki łuk tęczowy. W ko ściele par. w P i a s e c z n i e (XVI w.) oczysz* czono elewację wschodnią ukazując bogatą deko rację szczytu kościoła i zakrystii. Obecnie usuwa się tynki z elewacji pd. W P ł o ń s k u podjęto ponownie prace i zrekonstruowano od strony wnę trza prezbiterium odkryte w 1954 r. okna gotyckie 6. Z prac prowadzonych na większą skalę i będących kontynuacją z lat poprzednich wymienić należy zespół gotycki warowny w K ł e c z k o w i e , pow. Ostrołęka, gdzie po całkowitej odbudowie kościoła prowadzi się konserwację zachowanych murów obronnych i rekonstrukcję wikarówki wchodzącej w skład zespołu. W S t a n i s ł a w o w i e , pow. Mińsk Maz. po badaniach przeprowadzonych w 1955 r . 7 przystąpiono do odbudowy kościoła par. na XVI-wiecznych fundamentach.
W kościele w K o b y ł c e , pow. Wołomin, projektowanym przez Guida Longhi z Vt enecji, ukończonym przez Jakuba Fontanę w 1763 r. — jednym z nielicznych przykładów architektury ro- coca, dobiegają końca roboty elewacyjne fasady frontowej, posiadającej bogaty wystrój architekto niczny. Wzmocniono również zastrzykami kopułę nad prezbiterium, przytwierdzając odparzone tynki pokryte malowidłami. Dodatkowe zabezpieczenie konstrukcyjne kopuły jest w trakcie opracowania. W najbliższym etapie prac przewidziana jest wy miana więźby dachowej i pokrycia oraz konser wacja malowideł. W 1958 r. dalsze prace elewa cyjne oraz oczyszczenie z farby olejnej barwnych stiuków na filarach międzynawowych.
в P o r. „ O c h r . Z a b .“ , 1955, n r 1, в. 60.
7 Wyniki b a d a ń p u b l i k o w a n e były w ,, Oc b r. Z a b . “ ,
W S i e r p c u prowadzi się odbudowę wnętrz klasztoru PP . Benedyktynek, spalonego w 1944 r. Wykonano kapitalny remont dachu kościoła. Wo bec występowania — analogicznie do Płocka — zjawiska pękania ściany szczytowej kościoła usy tuowanego na wysokiej skarpie, w r. 1958 projek towane jest wykonanie konstrukcyjnego zabezpie czenia zbocza.
Poza omówionymi wyżej pracami wykonano szereg drobnych zabezpieczeń w kościołach w Za- k r o c z y m i u , K n y c h ó w k u , W ę g r o w i e (par. ewang.-augsb.) i. i. oraz prace wykończeniowe w kaplicy pd. kościoła w C z e r w i ń s k u (mensa piaskowcowa).
B u d o w n i c t w o d r e w n i a n e Ml a w a — d. s p i c h r z (XV III w.) kryty dachem łamanym, polskim. Obecnie budynek mieszkalny. Prace konserwatorskie polegały na czę- ciowej wymianie podwaliny, uzupełnieniu bali ścien nych i poszycia oraz wymianie stolarki, jak również oczyszczeniu układu wnętrza z późniejszych ścianek działowych. Tego samego typu d. s p i c h r z w S i e r p c u znajduje się obecnie w trakcie prac. Usunięta została późniejsza, szpecąca obiekt przy budówka. N o w a W i e ś , pow. Wyszków, c h a t a z podcieniem na słupach w ścianie szczytowej. Wzmocniono ściany, wymieniono ich zniszczone elementy, dokonano częściowej wymiany więźby da chowej i pokryto nową strzechą.
Dla XVII-wiecznego s p i c h r z a w G ó r z n i e , pow. Garwolin, posiadającego bogaty, dwu-kondy- gnacjowy podcień wsparty na profilowanych słu pach, wykonano projekt niezależnej konstrukcji słupowej, odciążającej nadwątlone ściany. Prace konserwatorskie w toku.
P a r k i
K r a s n e , pow. Ciechanów, p a r k o powierz chni ok. 20 ha założony przez Dobrogosta Krasiń skiego wg. projektu F. Szaniora. Jeden z najświet niejszych przykładów XIX-wiecznych założeń par kowych. Co roku przeprowadzane są tu drobne zabiegi konserwatorskie, niewspółmierne jednak do potrzeb i skali obiektu.
M a l a r s t w o i r z e ź b a
Pracownia Malarstwa PKZ kontynuowała w okre sie 1955— 57 r. zabezpieczanie polichromii kościoła w C z e r w i ń s k u . Po przeprowadzeniu badań gotyckiej polichromii w Skarbczyku malowidła za bezpieczono, wzmocniono zastrzykami, wykonano szczegółową ich inwentaryzację, usunięto pobiały, założono kity. Wykonano również dokumentację naukową. Pracownia Architektury wykonała projekt zabezpieczenia fresków w absydzie przed zawilgo ceniem, przez zastosowanie odpowiednich urządzeń wentylacyjnych.
W R y b i e n к u, pow. Wyszków prowadzi się dalsze prace nad zabezpieczaniem XVIII-wiecznej polichromii pałacu, obecnie w sali „błękitnej".
W pałacu w J a b ł o n n i e poddano zabiegom konserwatorskim XVIII-wieczne malowidła pokry wające dwie wnęki odkryte w 1954 r. w sali, będącej
283
Ryc. 315. Cieksyn, pow. Płońsk — figura Chrystusa z belki tęczowej kościoła parafialnego.
Ryc. 316 i 317. Cieksyn — figury M. Boskiej św. Jana z belki tęczowej kościoła parafialnego.
Ryc. 318. Krasne, pow. Ciechanów — park.
dawniej Ogrodem Zimowym (późniejszej Maury- tańskiej). Prace polegały na oczyszczeniu i zabez pieczeniu polichromii oraz na uzupełnieniu kompo zycji w miejscach znacznych ubytków. Część do- projektowaną oddzielono cienką białą linią od autentyku. Polichromię X IX w. pokrywającą ściany i sklepienia piwnic pałacu zabezpieczono stosując zastrzyki i kity, a polichromię klatki schodowej w Małej Oficynie oczyszczono z późniejszych prze- malowań i uzupełniono.
Zespół r z e ź b z belki tęczowej kościoła w С i e- k s y n i e, pow. Płońsk przewieziono do pracowni PKZ celem przeprowadzenia prac konserwatorskich. W kościele par. w Z a k r o c z y m i u , pow. Nowy Dwór zestawiono, niewłaściwie złożone podczas dawnych remontów renesansowe epitafium, usu wając jednocześnie pokrywającą piaskowiec farbę olejną.
P r a c e b a d a w c z e i i n w e n t a r y z a c y j n e Brak inwentaryzacji obiektów woj. warszawskiego w postaci katalogów zabytków sztuki wydawanych przez PIS 8 oraz słabe opracowanie naukowe terenu Mazowsza, stwarza konieczność prowadzenia przez Konserwatora prac badawczych i inwentaryzacyj nych niezbędnych do wykonania jego zadań.
Oprócz dokumentacji historycznych poszczegól nych zabytków, czy ich zespołów, opracowywana jest od r. 1956 systematycznie bibliografia, ikonografia i kartografia historyczna dotycząca obiektów i miast terenu Mazowsza. Wykonywana jest również in wentaryzacja pomiarowa obiektów wg ich podziału rzeczowego (np. zamków, kościołów gotyckich itd.).
Doceniając konieczność uratowania najwarto ściowszych obiektów ginącego w szybkim tempie budownictwa drewnianego, Prezydium W. R. N. zgodnie z propozycją Ministerstwa Kult. i Szt., utworzyło przy Woj. Konserwatorze Zabytków Pra cownię Badawczo-Architektoniczną dla zbadania te renu województwa i opracowania zebranych mate riałów. W roku 1958 przewidziane jest przystąpienie do wstępnych opracowań projektowych — mają cego powstać na terenie województwa warszawskie go — skansenu.
Po przeprowadzeniu wstępnych sondaży w r. 1956 Konserwator wspólnie z I. H. К. M. PAN rozpoczął w r. 1957 badania zespołu d. Opactwa pobenedyktyń- skiego i Zamku w Płocku, które kontynuowane będą w zwiększonym zakresie w roku 1958.
W ramach „Tygodnia Ochrony Zabytków" w r. 1956 urządzona została w Płocku Wystawa Konserwatorska Woj. Warszawskiego, »łająca prze gląd zabytków tego terenu i obrazująca przebieg i metody prowadzonych prac konserwatorskich. W r. 1957 z okazji Sesji W. R. N. poświęconej aktywizacji miast woj. warsz. opracowano wystawę pt. „Aktywizacja miast — aktywizacją zabytków". T r u d n o ś c i , o s i ą g n i ę c i a , p o s t u l a t y
Do głównych trudności jakie napotyka konser wator w chwili obecnej na terenie woj. warsz. (poza ogólnie występującym zjawiskiem braku remontów, funduszów' u użytkowników, nietypowych materia łów budowlanych itp.) należą przede wszystkim: 1) rozbiórki obiektów zabytkowych — szczególnie wiejskich — niemal z reguły towarzyszące rozwią zaniu Spółdzielni Produkcyjnej, lub PGRu, 2) brak zastępczych mieszkań w dyspozycji Gosp. Komu nalnej, dla wykwaterowania lokatorów z obiektów przewidzianych do generalnego remontu, co unie możliwia wykonanie prac i doprowadza do usu nięcia ich z planu (np. Dom przy ul. Grodzkiej 2 i Opactwo pobenedyktyńskie w Płocku), 3) niechęć inwestorów do przejmowania obiektów zabytkowych nawet w wypadkach finansowania przez konserwa tora prac do stanu surowego (W ydz. Zdrowia P. W. R. N. od roku odwleka decyzję odbudowy zamku w Szreńsku na ośrodek zdrowia i unie możliwia opracowanie dalszej dokumentacji i pro wadzenie prac).
Do pozytywnych wyników należy zaliczyć nie wątpliwie fakt, że w r. 1957 organizację Tygodnia Ochrony Zabytków przejęły z władnej inicjatywy placówki terenowe Wydz. Kultury i P T T K , co świadczy o żywszym niż dotychczas zainteresowaniu zabytkami w terenie (zorganizowano Wystawę Za bytków pow. płońskiego w Domu Kultury w Płoń sku, Wystawę w Muzeum P T T K w Warce, Wy stawę sztuki ludowej Mazowsza Płockiego w Płocku, konkurs fotograficzny zabytków pow. sochaczew- skiego, pogadanki przez radiowęzły w Płońsku, Gostyninie, Sochaczewie itp.).
Główne postulaty, które należałoby zrealizować w najbliższym okresie to: 1) uregulowanie spraw prawnych — szczególnie przejmowania obiektów za bytkowych i odpowiedzialności za ich użytkowanie, 2) zmuszenie użytkowników (resorty) do planowania w budżecie sum koniecznych na remonty zajmo wanych obiektów, 3) przeprowadzenie szerokiej akcji inwentaryzacyjnej, wobec szybko postępują cego niszczenia zabytków.
B. Bieniewska
8 M a te ri a ł do K a t a l o g ó w Z a b y tk ó w S z t u k i w o j. w a r sz a w s k i eg o p o s i a d a n y p r ze z P I S , z e b r a n y w la ta ch 1946— 1949 j e s t n i e p e ł n y , n i e a k t u a l n y w zn ac z n e j czy ści.
