Mariusz Szmajdziński
Ideał kapłana w Księdze Ozeasza
Verbum Vitae 17, 69-105
V erbum Vitae 17 (2010), s. 69-105
IDEAŁ KAPŁANA
W KSIĘDZE OZEASZA
Ks. Mariusz Szmajdziński
T y tu ł a r ty k u łu m o ż e w y d a w a ć się n ie c o d z iw n y . W K s ię d z e O z e a s z a n ie m a b o w ie m a n i je d n e j p o z y ty w n e j w y p o w ie d z i n a te m a t k a p ła n ó w . P r z e c iw n ie , s ą ta m b a r d z o o s tre s ło w a , k tó r e z a p o w ia d a ją n a w e t c a łk o w ite ic h o d r z u c e n ie . G d z ie z a te m ó w id e a ł? P r z y jr z e n ie się p o s ta w ie k a p ła n ó w , ta k b a r d z o k r y ty k o w a n y c h , p o z w o li z o b a c z y ć z a c o z o s ta li o n i o s k a r ż e n i p r z e z p r o r o k a , a d z ię k i te m u b ę d z ie m o ż n a d o tr z e ć d o o b r a z u id e a ln e g o k a p ła n a . O w o p o s z u k iw a n ie r o z p o c z n ie się o d id e n ty f ik a c ji p o c h o d z e n ia in s ty tu c ji k a p ł a ń s t w a i s a m y c h k a p ła n ó w w K r ó le s tw ie P ó łn o c n y m (1 ), n a s tę p n ie z o s ta n ą o m ó w io n e te k s ty , w k tó r y c h O z e a s z o s k a r ż a k a p ła n ó w (2 ) o ra z k o n f r o n ta c ja z te k s te m p r o g r a m o w y m o k a p ła ń s tw ie (3 ), a ż d o p r ó b y o d p o w ie d z i n a p r o b le m w y z n a c z o n y ty tu łe m a r ty k u łu (4). 11. K
a p ł a ń s t w o wK
r ó l e s t w ieP
ó ł n o c n y m P o ś m ie r c i S a lo m o n a b a r d z o s z y b k o n a s tą p ił p o d z ia ł p a ń s tw a n a d w a k r ó le s t w a ( p ó łn o c n e i p o łu d n io w e ) . O b o k w s z e lk ic h p r z e m ia n p o lity c z n y c h i s p o łe c z n y c h , ja k i e o n p r z y n ió s ł z e s o b ą , n a s tą p ił ta k ż e r o z d z ia ł r e lig ijn y . J e r o b o a m (9 2 4 -9 0 4 ) , p ie r w s z y k r ó l iz r a e ls k i, u m o c n ił s w o jąw ła d z ę n ie ty lk o p r z e z p o w o ła n ie a d m in is tr a c ji i w s z e l k ic h s tr u k tu r p o lity c z n y c h , a le ta k ż e p o p r z e z u s ta n o w ie n ie n o w y c h m ie js c k u ltu . To w ła ś n ie p o s u n ię c ie m ia ło z a p e w n ić c a łk o w itą n ie z a le ż n o ś ć . P o d z ia ł w ię c p o lity c z n y p o c ią g n ą ł z e s o b ą ta k ż e re lig ijn y , d o p r o w a d z a ją c d o s c h i z m y .1 D o k o n a ło się to p r z e z e r e k c ję d a w n e g o s a n k tu a r iu m z w ią z a n e g o j u ż z t r a d y c j ą p a tr ia r c h ó w - B e te l. Z o s ta ło o n o p o d n ie s io n e d o r a n g i ś w ią ty n i k r ó le w s k ie j (p o r. A m 7 ,1 3 , g d z ie j e s t o n o n a z w a n e : m iq d a š m e le k - „ s a n k tu a r iu m k r ó l a ” i b e t m a m la k â - „ ś w i ą ty n i ą k r ó le s t w a ” ). O p ró c z n ie g o p o w s ta ły ta k ż e in n e m ie js c a k u ltu , d o k tó r y c h p ie lg r z y m o w a li m ie s z k a ń c y K r ó le s tw a P ó łn o c n e g o : D a n , G ilg a l, B e e r - S z e b a . W a rto z a u w a ż y ć , ż e s ą o n e r o z m ie s z c z o n e w r ó ż n y c h c z ę ś c ia c h p a ń s tw a (o d p ó łn o c y d o p o łu d n ia ) , c o s ta n o w iło w i e l k ą d o g o d n o ś ć d la p ie lg r z y m ó w . T e m ie j s c a k u ltu z o s ta ły w y p o s a ż o n e w z ło te g o c ie lc a i o łta r z e , n a k tó r y c h s k ła d a n o o fiary . Z o s ta ły u s ta n o w io n e ta k ż e ś w ię ta (p o r. 1 K rl 1 3 ,3 2 ).1 2 P o w s ta je u z a s a d n io n e p y ta n ie o in s t y tu c ję k a p ł a ń s t w a w K r ó le s tw ie P ó łn o c n y m , g d y ż w o b e c ty c h w ła ś n ie k a p ła n ó w w y s tę p u je p r o r o k O z e a s z z o s tr ą k r y ty k ą . W d e u te r o n o m is ty c z n y m o p is ie p a n o w a n ia k r ó la Je - r o b o a m a I j e s t w s p o m n ia n e , ż e u s ta n o w ił o n k a p ła n ó w z lu d u i ż e n ie b y li o n i s y n a m i L e w ie g o (por. 1 K rl 1 2 ,3 1 -3 2 ; 1 3 ,3 3 ). T ra d y c ja k r o n ik a r s k a p o n a d to d o d a je , ż e p r a w o w i
1 Por. R. Klein, Jeroboam ’s Rise to Power, JBL 89 (1970) s. 217 -218; E. Mullen, The Sins o f Jeroboam: A Redactional Assessment, CBQ 49 (1987) s. 212-232; T. Brzegowy, Jeroboam I - fundator Królestwa
Izraela, STV 33 (1995) z. 1, s. 17-42; W. Toews, Jeroboam, w: New Interpreter’s Dictionary o f the Bible, t. 1, red. K. Doob Saknfeld, Na
shville 2008, s. 241-245. Gruntowne studium na temat biblijnej tradycji o Jeroboamie I zostało przeprowadzone w monografii: T. Tułodziecki,
Jeroboam I - reformator religii Izraela. Studium egzegetyczno-teolo giczne 1 Krl 11,26-14,20, RSB 14, Warszawa 2004.
2 Por. T. Brzegowy, Izrael pielgrzymujący, TST 9 (1983) s. 37-51; tenże, Początki sanktuarium królewskiego w Dan, w: Studium Scrip
turae anima theologiae, red. J. Chmiel - T. Matras, Kraków 1990,
s. 21-32; B. Poniży, Pierwsze sanktuaria Izraela, w: Życie społeczne
c i k a p ła n i i le w ic i p r z e s z li d o J e ro z o lim y , p o n ie w a ż z o s ta li o n i o d s u n ię c i p r z e z J e r o b o a m a I o d k a p ł a ń s t w a (p o r. 2 K rn
1 1 ,1 3 -1 5 ). A u to r z y b ib lijn i n a d a li te m u w y d a r z e n iu t e o l o g ic z n ą w y m o w ę , s tw ie rd z a ją c , ż e „ ta k ie p o s tę p o w a n ie s ta ło się d la d o m u J e r o b o a m a s p o s o b n o ś c ią d o g r z e c h u i p o w o d e m u s u n ię c i a g o i z g ł a d z e n ia z p o w ie r z c h n i z ie m i” (1 K rl 1 3 ,3 4 ). W 2 K rn 15,3 z n a jd u je się n a w e t s tw ie r d z e n ie : „ P r z e z d łu g i c z a s b y ł I z r a e l b e z B o g a p r a w d z iw e g o i b e z k a p ł a n a n a u c z y c ie la , i b e z P r a w a ” . T e k s ty te p o z w a l a j ą d o tr z e ć d o n a tu r y k a p ł a ń s t w a iz ra e ls k ie g o .
S tw ie r d z e n ie , ż e u s ta n a w ia n ie k a p ła n ó w s ta ło się „ s p o s o b n o ś c ią d o g r z e c h u i p o w o d e m u s u n ię c i a ” m a b a r d z o o g ó ln y c h a ra k te r. W a rto w ty m m ie js c u z w r ó c ić u w a g ę , ż e tr a d y c ja p r o r o c k a ( p is a r z y i n ie p is a r z y ) n ie k w e s tio n u je k a p ł a ń s t w a iz r a e ls k ie g o . „ M ą ż B o ż y z J u d y ” , ta je m n ic z y p r o r o k z c z a s ó w J e r o b o a m a I, n ie w y p o w ia d a się w o g ó le n a te n te m a t, a s ło w a sw o je j k r y ty k i k ie ru je je d y n ie p o d a d r e s e m k r ó le w s k ie g o s a n k tu a r iu m w B e te l (por. 1 K rl 1 3 ,2 -3 ).3 P o d o b n ie p o s tę p u je A m o s w s w o im s ta rc iu z A m a z ja s z e m . P r o r o k n ie n e g u je le g a ln o ś c i je g o k a p ła ń s tw a , a je d y n ie k r y ty k u je b r a k s łu c h a n ia i p r z y j ę c i a s ło w a B o ż e g o . J e s t to b a r d z o w a ż n e s p o s trz e ż e n ie w ty m p r z y p a d k u , p o n ie w a ż A m a z ja s z z a k w e s tio n o w a ł p r a w d z iw o ś ć j e g o p r o r o c k ie g o p o s ła n n ic tw a , tz n . z p o w o ła n ia B o ż e g o , w id z ą c w A m o s ie je d y n ie z a w o d o w e g o p r o r o k a (p o r. A m 7 ,1 0 - 1 7 ) .4 N a le ż y p r z y p u s z c z a ć , ż e sa m A m o s w ta k im k o n f lik c ie ty m b a r d z ie j z w r ó c iłb y u w a g ę
3 Por. J. Gray, I & I I Kings. A Commentary, OTL, London 1980, s. 324-332; T. Brzegowy, Les prophéties contre la sanctuaire royal
de Béthel, Roma 1975, s. 17-51; S. Devries, 1 Kings, WBC 12, Dal
las 1985, wersja elektoroniczna, komentarz do 1 Krl 13,1-10; J. Łach,
Księgi 1-2 Królów. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - eks- kursy, PŚST IV/2, Poznań 2007, s. 278-287; M. Sweeney, I & II Kings. A Commentary, OTL, Louisville 2007, s. 178-182.
4 Por. M. Szmajdziński, Amos - pasterz i prorok (Am 1,1; 7,14n), w: Stworzył Bóg człowieka na swój obraz. Księga pamiątkowa dla Bi
skupa Profesora Mariana Gołębiewskiego w 65. rocznicę urodzin, zebr.
n a n ie le g a ln o ś ć u r z ę d u k a p ła ń s k ie g o A m a z ja s z a . W o b e c te g o n a le ż y u z n a ć , ż e d la p r o r o k ó w k a p ła n i u s ta n o w ie n i p r z e z J e r o b o a m a I, j a k r ó w n ie ż ic h n a s tę p c y , u c z e s tn ic z ą w p r a w o w ie r n y m k a p ła ń s tw ie B o ż y m i m o g ą s p r a w o w a ć le g a ln y k u lt. N a ty m tle w y p o w ie d z i D e u te r o n o m is ty i K r o n ik a r z a n a b i e r a ją w y ją tk o w e j o s tr o ś c i. P ie r w s z y z n ic h s tw ie r d z a , ż e k o ś c i k a p ła n ó w w y ż y n z o s t a n ą s p a lo n e n a o łta r z u ś w ią ty n i w B e te l (p o r. 1 K rl 13,2 ; ta k ż e 2 K rl 2 3 ,2 0 ). T ę w y p o w ie d ź n a le ż y r o z u m ie ć j a k o u s ta n ie in s ty tu c ji o w e g o k a p ła ń s tw a , a ta k ż e c a łk o w ite z b e z c z e s z c z e n ie o w e g o m ie js c a k u ltu , a ż d o j e g o o s ta te c z n e g o u p a d k u . K ilk a k r o t n ie p o w ta r z a ją c e się o k r e ś le n ie „ k a p ła n i w y ż y n ” (k ô h à n ê
h a b b â m ô t) z e s ta w ia ic h n a te j sa m e j lin ii, c o k a p ła n ó w
k a n a n e js k ic h (por. 1 K rl 1 2 ,3 2 ; 1 3 ,2 .3 3 ). N ie n a l e ż ą o n i z a te m d o p r a w o w ite g o , tz n . le w ic k ie g o , k a p ła ń s tw a . K r o n ik a r z n a t o m ia s t p ię tn u je n ie ty lk o f a k t w y p ę d z e n ia „ s y n ó w A a r o n a i L e w ie g o ” z K r ó le s tw a P ó łn o c n e g o , a le p o n a d to k u p c z e n ie ty m u r z ę d e m z a p r z y s ło w io w e c ie lc e i b a ra n y . O s ta te c z n ie w ię c n ie s ą o n i k a p ła n a m i J a h w e (p o r. 2 K r n 1 3 ,9 -1 0 ). T o p o tę p ie n ie z n a jd u je się z a te m w p ó ź n ie js z y c h tr a d y c ja c h .5 S k ą d z a te m te n r o z d ź w ię k ? G łó w n y p r o b le m , o d n o ś n ie o m a w ia n e g o z a g a d n ie n ia , p o le g a ł n a ty m , ż e s a m J e r o b o a m I u s ta n a w ia ł k a p ła n ó w 1 to w d o d a tk u te g o , k to te g o c h c ia ł (por. 1 K rl 1 3 ,3 3 ). T a k a p o s ta w a m o g ła w y n ik a ć z f a k tu , ż e k r ó l u w a ż a ł się z a p r a w n e g o w ła ś c ic ie l a u f u n d o w a n e g o i u s ta n o w io n e g o p r z e z s ie b ie s a n k tu a r iu m . O n te ż p r z e w o d z ił c z y n n o ś c io m k u lty c z n y m w ta k im m ie js c u , a ta k ż e b y ł o d p o w ie d z ia l n y z a j e g o p e r s o n e l. T a k w ła ś n ie p o s tę p o w a ł D a w id (por. 2 S m 8 ,1 5 .1 7 - 1 8 ; 2 0 ,2 5 -2 6 ) i S a lo m o n (p o r. 1 K rl 1 ,2 7 .3 5 ; 4 ,1 -2 .4 ). N a lis ta c h p o w o ła n y c h n a u r z ą d k a p ła ń s k i, i to w o b r ę b ie Ś w ią ty n i w J e r o z o lim ie , z n a jd u ją s ię o s o b y n ie - m a ją c e le w ic k ie g o r o d o w o d u , j a k n a p r z y k ła d s y n o w ie D a w id a . P o s tę p o w a n ie J e r o b o a m a I w ty m p r z y p a d k u n ie j e s t w ię c c z y m ś o d o s o b n io n y m .
5 Por. T. Brzegowy, Nielewickie kapłaństwo Królestwa Izraela, RBL 30 (1977) s. 230-231.
S a m f a k t u s ta n a w ia n ia k a p ła n ó w p r z e z J e r o b o a m a I z o s ta ł o d d a n y p r z e z z w r o t m ille ’ ’e t - j a d - (d o s ł.) „ n a p e ł n ić r ę k ę ” . W S T p o ja w i a się o n 16 r a z y .6 J e s t to s ta ro te - s ta m e n to w y te r m in u s te c h n ic u s n a o z n a c z e n ie k o n s e k r a c ji k a p ła ń s k ie j. N a p e łn ie n ie r ę k i o d n o s i się d o r y tu a łu , p o p r z e z k tó r y k a p ła n z o s ta ł d o p u s z c z o n y d o s p r a w o w a n ia s w o je g o u r z ę d u . B e z w ą tp i e n ia b o w ie m n ie c h o d z i tu o p r o s t ą c z y n n o ś ć w ło ż e n ia d o r ą k p r z y s łu g u ją c e j p r a w n ie c z ę ś c i ofiar. W y n ik a to b e z p o ś r e d n io z o p is u „ ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h ” w K p ł 8 -9 , s k ą d w ia d o m o , ż e o d m o m e n tu n a p e łn ie n ia r ą k (por. K p ł 8 ,3 3 ) d o z ł o ż e n ia p ie rw s z e j o fia ry m u s ia ło u p ły n ą ć s ie d e m d n i (p o r. K p ł 9 ,1 -8 ). P o tw ie r d z a to ta k ż e te k s t W j 2 9 ,3 5 , w k tó r y m j e s t m o w a , ż e „ p r z e z s ie d e m d n i b ę d z ie tr w a ło w p r o w a d z a n ie w c z y n n o ś c i k a p ła ń s k ie ( d o s ł. n a p e łn ia n ie r ą k ) ” . T e n o b r z ę d o b e jm o w a ł r y t k r w i, p r z y d z ia ł m ię s a o f ia r n e g o i w s p ó l n ą u c z tę d la w y b r a n y c h (tz n . w p r o w a d z a n y c h w c z y n n o ś c i k a p ła ń s k ie ) . O s ta te c z n ie w ię c r z e c z o w n ik j a d w o m a w ia n y m z w r o c ie m o ż e o z n a c z a ć „ m o c ” , c z y li m ille ’ ’e t - j a d m o ż n a r o z u m ie ć j a k o id io m , k tó r y o z n a c z a „ n a p e łn ić m o c ą B o ż ą ” , k tó r a u z d a ln ia d o w y k o n y w a n ia c z y n n o ś c i k a p ła ń s k ic h ( s k ła d a n ie o fiar, b ło g o s ła w ie n ie lu d u , o p ie k a n a d s a n k tu a r iu m , o c z y s z c z a n ie z g r z e c h ó w , n a u c z a n ie , u d z ie la n ie w y r o c z n i, r o z s tr z y g a n ie s p o r ó w ) .7 T a k b o g a te z n a c z e n io w o w y r a ż e n ie D e u te r o n o m is ta u ż y ł n a u s ta n a w ia n ie k a p ła n ó w p r z e z J e r o b o a m a I w s w o ic h iz r a e ls k ic h s a n k tu a r ia c h . J e s t to s iln e r o z r ó ż n ie n ie m ię d z y ‘a s â k o h a n îm ( „ u c z y n ić k a p ła n ó w ” ) w 1 K rl 1 2 ,3 1 . T ru d n o j e s t j e d n a k j e d n o z n a c z n ie s tw ie rd z ić , ż e w 1 K rl 13,33 c h o d z i o te n s a m o b r z ę d
6 Zob. Wj 28,41; 29,9.21.33.35; 32,29; Kpł 4,5 (LXX); 8,33(2x); 16,32; 21,10; Lb 3,3; Sdz 17,5.12; 1 Krl 13,33; 2 Krn 13,9; 29,31. Por. J. Homerski, Kapłaństwo w Starym Testamencie, RT 41 (1994) nr 1, s. 23; A. Tronina, „Napełnić rękę". U podstaw teologii święceń, CzST 31 (2003) s. 211-215.
7 Por. E. Gersternberger, Leviticus. A Commentary, OTL, Louisvil le 1996, s. 107-112; A. Tronina, „Napełnić rękę ”, s. 214; tenże, Księga
Kapłańska. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz, NKB.ST III,
„ ś w ię c e ń ” , c o w W j 2 9 ,3 5 i K p ł 8 ,3 3 (i p a r a le ln e ) . C h o ć z a te m s tw ie r d z a się n e g a ty w n e n a s ta w ie n ie D e u te r o n o m i- s ty d o f a k tu u s ta n a w ia n ia k a p ła n ó w p r z e z J e r o b o a m a I, to je d n a k n o m e n k la tu r a , k t ó r ą w o b e c n ic h o n s to s u je , p o z o sta je w z g o d z ie u r z ę d o w y m k a p ła ń s tw e m .8 P r o b le m a ty c z n y m j e d n a k w p r z y p a d k u J e r o b o a m a I p o z o s ta je fa k t, ż e m ia n o w a ł o n k a p ła n ó w „ s p o ś r ó d (d o sł. z k r a ń c ó w ) lu d u ” (p o r. 1 K rl 1 2 ,3 1 ; 1 3 ,3 3 ). W y r a ż e n ie
m iq c ö t h a ‘a m n a s tr ę c z a k ło p o tu z w ła ś c iw y m j e g o z r o z u
m ie n ie m . O w e „ k r a ń c e ” s ą c z a s a m i r o z u m ia n e j a k o n a j n iż s z e w a r s tw y s p o łe c z n e . W ó w c z a s k a p ła ń s tw o iz ra e ls k ie m ia ło b y b a r d z o n i s k ą p r o w e n ie n c ję . C ię ż k o to j e d n a k p o g o d z ić z f a k te m , ż e k a p ła n e m u s ta n a w ia n o te g o , k to p r z y c h o d z i „ z m ło d y m c ie lc e m i s ie d m io m a b a r a n a m i” (por. 2 K rn 1 3 ,9 ), b o to a k u r a t ś w ia d c z y ło o z a m o ż n o ś c i d a n e j o so b y . P o n a d to , r y w a liz a c ja m ię d z y P ó łn o c ą a P o łu d n ie m , j a k a r o z p o c z ę ł a się p o p o d z ia le , p o z w a la p r z y p u s z c z a ć , że J e r o b o a m I d o k o n y w a ł o w e j o r d y n a c ji w s p o s ó b p o lit y c z n ie s tra te g ic z n y . K a p ła n i m ie li s ta n o w ić z a p le c z e n ie t y l k o r e lig ijn e , a le i p o lity c z n e .9 N ie r z a d k o to o n i d e c y d o w a li 0 s p r a w a c h p a ń s tw a i p o d e jm o w a li d e c y z ję w im ie n iu k r ó la . P r z y k ła d e m m o ż e p o n o w n ie p o s łu ż y ć t u k o n f lik t A m o s a z A m a z ja s z e m . N a r r a c j a A m 7 ,1 0 -1 3 w y ra ź n ie s u g e ru je , ż e k a p ł a n p o d e jm u je d e c y z ję b e z n a k a z u k r ó la 1 z w ła s n e j in ic ja ty w y o z n a jm ia j ą p r o r o k o w i. W y r a ż e n ie
m iq c ö t h a ‘a m m o ż n a z a te m r o z u m ie ć j a k o „ z w y ż s z y c h
k r ę g u lu d u ” .10 P o w o ła n i k a p ła n i s ta n o w ilib y w te n s p o só b r ó w n ie ż in te le k tu a ln e z a p le c z e n o w e g o p a ń s tw a . T a k ie r o z u m ie n ie w y d a je się p o tw ie r d z a ć p o d o b n y z w r o t w S d z 1 8,2, g d z ie p le o n a s ty c z n e m iq c ô ta m d o p r e c y z o w u
8 Por. B. Halpern, Levitic Participation in the Reform Cult o f Je
roboam, JBL 95 (1976) s. 31-40.
9 Por. A. Tronina, Kapłaństwo w Jerozolimie w okresie monarchii, w: Życie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1999, s. 169. Autor wskazuje, że zaliczanie kapłanów do administracji państwowej w Izra elu mogło być zapożyczone z Egiptu.
j e d z i e ln o ś ć w y b r a n y c h w y s ła n n ik ó w ( V lg - v ir i f o r t i s s i m i). P o d o b n e u ż y c ie w y s tę p u je ta k ż e w R d z 4 7 ,2 . K o le jn y z a r z u t, j a k i p o ja w i a się p r z y u s ta n a w ia n iu n o w y c h k a p ła n ó w p r z e z J e r o b o a m a I j e s t to , ż e n ie b y li o n i s p o ś r ó d s y n ó w L e w ie g o (p o r. 1 K rl 1 2 ,3 1 ). Z n a m ie n n e j e s t to , ż e L e w ic i w o k r e s ie k r ó le w s k im w s p o m n ia n i są , o p r ó c z o m a w ia n e g o te k s tu , z a le d w ie tr z y r a z y i to z a w s z e w k o n te k ś c ie p r z e n o s z e n ia A r k i P rz y m ie rz a : 1 S m 6 ,1 5 ; 2 S m 1 5 ,2 4 ; 1 K rl 8,4. D w a o s ta tn ie te k s ty w y r a ź n ie o d r ó ż n ia ją ic h o d k a p ła n ó w . P o d o b n ie j a k b y ło w p r z y p a d k u s a m o d z ie ln e g o u s ta n a w ia n ia k a p ła n ó w p r z e z k r ó ló w (D a w id , S a lo m o n ) , ta k s a m o b y ło z n ie le w ic k im p o c h o d z e n ie m o s ó b p e łn ią c y c h c z y n n o ś c i k a p ła ń s k ie : s y n M ik i (p o r. S d z 1 7 ,5 ), S a m u e l (p o r. 1 S m 2 ,1 8 ; 7 ,9 ), D a w id i j e g o s y n o w ie (2 S m 6 ,1 3 ; 1 8 ,1 8 ; 2 4 ,2 5 ), S a d o k (p o r. 2 S m 1 5 ,2 4 -2 9 ; 1 K rl 2 ,3 5 ) ,11 I r a J a ir y t a (p o r. 2 S m 2 0 ,2 6 ), S a lo m o n (por. 1 K rl 3 ,4 ; 8 ,5 ), A c h a z (p o r. 2 K rl 1 6 ,1 2 -1 8 ). P o w o ły w a n ie k a p ła n ó w s p o z a s y n ó w L e w ie g o n ie b y ło z a te m j e d y n ie p o s u n ię c ie m J e r o b o a m a I. P o m ija ją c s p o r a d y c z n ie p o ja w ia ją c e się p r o p o z y c je , ż e k r ó l te n w z o r o w a ł się n a f u n k c jo n u ją c y m n ie le w ic k im k a p ła ń s tw ie je r o z o lim s k i- m , 11 12 m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e w n o w o p o w s ta ły c h o ś r o d k a c h iz r a e ls k ic h z n a la z ły s c h ro n ie n ie s z e r e g i k a p ła ń s k ie o d s u n ię te o d c z y n n o ś c i k u lty c z n y c h p r z e z S a lo m o n a (por.
1 K rl 2 ,2 6 -2 7 ) . N a p o tw ie r d z e n ie m o ż n a p r z y w o ła ć te k s t 2 K r n 1 3,9, w k tó r y m j e s t m o w a o w y g n a n iu „ k a p ła n ó w J a h w e , s y n ó w A a r o n a , i le w i tó w ” . M u s ie li się w ię c ta m u p r z e d n io z n a le ź ć . W ta k im p r z y p a d k u k u lt b y łb y le g a l ny. P o z o s ta w a łb y je d y n ie p r o b le m m ie js c a . N a s tę p n ie k r y z y s p o g o r s z y ł się z c h w ilą u s ta n o w ie n i a k u ltu c ie lc a s a m a r y ta ń s k ie g o , a ta k ż e u m o c n ie n i a p o z y c ji J e r o b o a m a I j a k o k a p ł a n a (p o r. 1 K rl 1 3 ,1 ).13 O d m ie n n a w iz j a k a p ł a ń
11 Dopiero Kronikarz włączył Samuela i Sadoka w genealogię Le wiego (por. 1 Krn 5,29-34; 6,18-23.35-38).
12 Por. E. Nielsen, Shechem. A Tradition-Historical Investigation, Copenhagen 1955, s. 198.
13 Jeroboam I zainaugurował kult złotego cielca wezwaniem: „Izra elu, oto Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej!” (1 Krl
s tw a m o g ła s ta ć się p r z y c z y n ą o d s u n ię c ia „ s y n ó w L e w ie - g o ” o d c z y n n o ś c i k a p ła ń s k ic h , a z a r a z e m u s ta n o w ie n ia w s p o s ó b tr w a ły k a p ł a ń s t w a n ie le w ic k ie g o w K ró le s tw ie P ó łn o c n y m .14 O n o w ła ś n ie r e k r u to w a ło b y się z m ie js c o w e j a r y s to k r a c ji. W ó w c z a s w y b ó r B e te l m a s w o ją s z c z e g ó l n ą w y m o w ę . W ią z a ło się o n o z t r a d y c j ą P a tr ia rc h ó w , w c z a s a c h k tó r y c h s ta n o w iło j u ż c e n tr u m r e lig ijn e (por. R d z 12,8 ; 2 8 ,1 0 -2 2 ; 3 5 ,1 -7 ), a p o n a d to s z c z y c iło się u m ie j s c o w ie n ie m A r k i P r z y m ie r z a , p r z y k tó r e j s p r a w o w a li k u lt k a p ła n i A a r o n ic i (por. S d z 2 0 ,2 6 -2 8 ) . T o le g ity m iz o w a ło k a p ła n ó w K r ó le s tw a P ó łn o c n e g o j a k o k a p ła ń s tw o s ta r o ż y tn e , s ię g a ją c e c z a s ó w W y jś c ia , w p r z e c iw ie ń s tw ie d o S a d o k itó w ( ó w c z e s n y c h k a p ła n ó w w J e r o z o lim ie ) , k tó r z y z o s ta li u s ta n o w ie n i z a p a n o w a n ia D a w id a . N ie j e s t w ię c d z iw n e , ż e tr a d y c je p r o r o c k ie n ie k w e s tio n o w a ły le g a ln o śc i k a p ł a ń s t w a iz r a e ls k ie g o ,15 le c z je d y n ie s p o s ó b p o s tę p o w a n ia i b r a k o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a lu d . W tę w ła ś n ie tr a d y c ję w p is u je się O z e a s z - p r o r o k d z ia ła ją c y w V I I I w ., a w ię c w c z a s ie p r z e jś c io w e j p o m y ś ln o ś c i p o lity c z n e j i d o b r o b y tu m a te r ia ln e g o , a le i z a r a z e m n a r a s ta ją c e g o u p a d k u r e lig ijn e g o w K r ó le s tw ie P ó łn o c n y m z a J e ro b o - a m a II (7 8 5 -7 4 5 ) .
2,28). Nie oznacza to intronizacji cielca jako nowego bożka, ale jest to rodzaj przedstawienia boskości. To sugerowałby tekst 2Krl 10,28-29, w którym jest mowa, że kiedy król Jehu niszczył posągi Baala, to zacho wał złote cielce, prawdopodobnie nie uważając je za przedmiot kultu bałwochwalczego. Prorocy z IX w. nie potępiają kultów bałwochwal czych w Gilgal czy Betel. Przeciwnie, według 1 Krl 13,11 i 2 Krl 2,2 istniały wspólnoty prorockie, z którymi powołani przez Boga prorocy (m.in. Eliasz i Elizeusz) mieli kontakty. Samo wystąpienie przeciwko kapłanom Baala miało miejsce w innych ośrodkach niż Gilgal czy Be tel: Karmel (wystąpienie Eliasza, por. 1 Krl 18,46) i Ramot w Gileadzie (działalność Jehu, por. 2 Krl 9,1.16; 10,10-17).
14 Por. T. Brzegowy, Nielewickie kapłaństwo..., s. 235-236. Autor uważa przejście Jeroboama I z Sychem do Penuel (por. 1 Krl 12,25) za ucieczkę spowodowaną silną opozycją Lewitów, którzy mieli mocną pozycję w pierwszym z wymienionych ośrodków.
15 Nielegalność kapłaństwa izraelskiego stwierdzają tradycje deu- teronomistyczna i kronikarska. Jest to jednak oczywiste, ponieważ re prezentują one środowisko jerozolimskie.
2. O
skarżeniaO
zeaszawobec kapłanówO z e a s z (V I I I w .) j e s t p r o r o k ie m , k tó r y w s p o s ó b s z c z e g ó ln ie o s tr y i s y s te m a ty c z n y p o d e jm u je z d e c y d o w a n ą p o le m ik ę z k a p ła n a m i. W ś w ie tle sw o je j k s ię g i p r e z e n tu je się j a k o c z ło w ie k g łę b o k o r e lig ijn y i w ie r n ie s łu ż ą c y B o g u J a h w e . J e s t c a łk o w ic ie p o d p o r z ą d k o w a n y J e g o w o li, n a w e t w ó w c z a s , g d y d o ty k a o n a b a r d z o o s o b is ty c h o b s z a r ó w j e g o ż y c ia r o d z in n e g o . P o le m i k a p r o r o k a z k a p ła n a m i p o k a z u je , j a k i e b y ło n a s ta w ie n ie lu d z i w o b e c k a p ła n ó w i ja k i e b y ły ic h o c z e k iw a n ia .16 P o d u w a g ę z o s t a n ą w z ię te te k s ty O z e a s z a , k tó r e p r z e d s ta w ia ją k o n f r o n ta c ję p r o r o k a z k a p ła n a m i w c a łe j sw o je j o s tro ś c i.
16 Na podstawie księgi trudno jest jednoznacznie stwierdzić, kim był Ozeasz przed swoim powołaniem: rolnikiem, lewitą, kapłanem (?). W polemice z kapłanami Ozeasz wykazuje się niezwykle dokładną zna jomością przepisów o kapłaństwie, co pozwala przypuszczać, że był jednym z nich (tak uważa m.in. S. Cook, The Social Roots o f Biblical
Yahwism, SBL 8, Atlanta 2002, s. 234-245). Powiązania z Psalmami
oraz odniesienia do kultu mogą z kolei sugerować, iż był lewitą (tak uważa m.in. M. Buss, The Psalms o f Asaph and Korah, JBL 82 [1963] s. 382-392; M. Szmajdziński, „Ogień pożerający” ( ’eš + ’akal) w Zbio
rze Dwunastu Proroków, SBP 5, Częstochowa 2008, s. 135). W końcu
niewykluczone, że był on osobą świecką (tak uważa m.in. H. Simian- Yofre, La "Chiesa” d e ll’Antico Testamento : Costituzione, crisi e spe
ranza della comunità credente d ell’Antico Testamento, Bologna 1997,
s. 68-69). Ta ostatnia propozycja jest interesująca, ponieważ byłaby to polemika laika z kapłanami, a więc swego rodzaju inicjatywa oddolna. Można to stwierdzić na podstawie nielicznych danych, które ukazują osobę proroka i dramatyczne losy jego rodzinny (niewierna żona, dzie ci nierządu). Z drugiej strony nie ma żadnej wskazówki, żeby postawić Ozeasza w szeregu kapłanów (Jeremiasz, Ezechiel). Nie jest on także prorokiem dworskim (Izajasz) czy świątynnym (Habakuk). Wnikliwie studium na temat tożsamości Ozeasza, stwierdzając ostatecznie, że był on „kapłanem-lewitą ze szczepu Asafowego, którego potomkowie peł nią funkcję śpiewaków i układają psalmy tzw. Asafowe w Sychem”, przeprowadził J.M. Chun Yean Choong, W poszukiwaniu tożsamości
2 .1 O z 4 ,4 - 1 4 17
J e s t to n a jo s tr z e js z a i n a jb a rd z ie j s z c z e g ó ło w a p o le m ik a O z e a s z a p r z e c iw k o k a p ła n o m w ca łe j K się d z e . D la te g o p o ś w ię c o n e je j b ę d z ie w ię c e j m ie js c a , a p o z o s ta łe te k s ty b ę d ą r o z p a try w a n e w o d n ie s ie n iu d o tej w ła ś n ie w y ro c z n i.
P rz e d e w s z y s tk im z w r a c a u w a g ę fa k t, ż e to s a m B ó g z a b ie r a tu ta j g ło s j a k o o s k a rż y c ie l. T e k s t te n s ta n o w i b o w ie m w i e l k ą m o w ę J a h w e , k tó r y o s k a r ż a p o s z c z e g ó ln e s ta n y lu d u w y b r a n e g o , w ty m ta k ż e k a p ła n ó w . W z w ią z k u z ty m o k r e ś la się g o j a k o „ p r o r o c k ą m o w ę o s k a r ż y c ie ls k ą ” (p o r. I z 2 2 ,1 5 -2 5 ; J r 2 0 ,1 -6 ; E z 1 7 ,1 1 -2 1 ; A m 1 ,3 -2 ,1 6 ). M o w y te g o t y p u w S T ( z w ła s z c z a w t e k s ta c h p r o r o c k ic h ) z a lic z a się d o g a tu n k u lite r a c k ie g o z w a n e g o ta k ż e „ p r o c e s e m s ą d o w y m ” ( rîb ) . C h a r a k te r y z u ją się o n e ty m , że s ą w y p o w ia d a n e w m o w ie n ie z a le ż n e j. O s k a r ż e n ie j e s t w n ic h b a r d z o r o z b u d o w a n e i w y m ie n io n y j e s t w n im c a ły s z e r e g w y k r o c z e ń . M o ż e b y ć r ó w n ie ż z a p o w ie d z ia n a k a ra . B ó g w ty c h m o w a c h w y s tę p u je j a k o o s k a r ż y c ie l i z a r a z e m j a k o e g z e k u to r w y m ie r z o n e g o w y r o k u , a p o z w a n y m i s k a z a n y m j e s t n a r ó d , k tó r y d o p u ś c ił się z b r o d n i. B a rd z o c z ę
17 Wyrocznię komentują (podaję jedynie dostępne komentarze): W. Harper, A Critical and Exegetical Commentary on Amos and Hosea, ICC, Edinburgh 1910, s. 252-262; W. Rudolph, Hosea, KAT XIII/1, Gütersloh 1966, s. 95-112; J. Drozd, Księga Ozeasza. Wstęp - prze
kład - komentarz - ekskursy, w: Księgi Proroków Mniejszych, PŚST
XII/1, Poznań 1968, s. 74-77; H. Wolff, Hosea, BKAT XIV/1, Neu- kirchen-Vluyn 19763, s. 87-111; J.L. Mays, Hosea. A Commentary, OTL, London 19783, s. 65-76; F. Andersen - D. Freedman, Hosea.
A New Translation with Introduction and Commentary, AB 24, New
York 1980, s. 342-371; D. Stuart, Hosea-Jonah, WBC 31, Waco 1987, s. 77-84; G. Davies, Hosea, NCBC, Sheffield 1992, s. 117-127; A. Ma cintosh, A Critical and Exegetical Commentary on Hosea, ICC, Edin burgh 1997, s. 134-161; J. Jeremias, Osea. Traduzione e commento, tłum. F. Ronchi, AT 24/1, Brescia 2000, s. 85-99; M. Sweeney, The
Twelve Prophets, t. 1, BO, Collegeville 2000, s. 45-49; T. McComiskey, Hosea, w: The M inor Prophets. An Exegetical and Expository Com mentary, red. tenże, Grand Rapids 2009, s. 59-68.
sto n a ś w ia d k ó w w ty m p r o c e s ie b y ły p o w o ły w a n e n ie b o i z i e m i a .18 W O z 4 J a h w e p r z e m a w ia w te n s p o s ó b , a b y w y d o b y ć c a ł ą g r z e s z n o ś ć k a p ła n ó w I z r a e la n a ś w ia tło d z ie n n e . T o n w y p o w ie d z i j u ż o d p ie r w s z y c h s łó w p r z y b ie r a c h a r a k te r o s k a rż y c ie ls k i: „ S k o r o n ik t n ie p r o w a d z i s p o r u ( ja r e b ) i n ik t o s k a rż a , to z t o b ą J a w s z c z y n a m s p ó r ( m er îb ê ), k a p ł a n ie ” (O z 4 ,4 ). W p o c z ą tk o w e j c z ę ś c i w y p o w ie d z i, p o u ja w n ie n iu z ła o b e c n e g o w ś r ó d m ie s z k a ń c ó w k r a ju , s łu c h a c z e m o g lib y u z n a ć się z a z a p r o s z o n y c h d o s z u k a n ia o d p o w ie d z ia ln e g o , n a k o g o m o ż n a b y ło b y z r z u c ić w in ę z a c a łe z ło (O z 4 ,1 -3 ). K a ta lo g g r z e c h ó w w O z 4 ,2 , s ta n o w ią c y p r a w d o p o d o b n ie j a k ą ś p ie r w o tn ą f o rm ę D e k a lo g u (por. J r 7 ,9 ), o b e j m u je r ó ż n e w y k r o c z e n ia : „ P r z e k lin a ją , k ła m ią , m o r d u ją i k r a d n ą , c u d z o ło ż ą , p o p e ł n ia j ą g w a łty , a z b r o d n ia id z ie z a z b r o d n ię ” . P o s z u k iw a n ia w in n e g o n ie c z y n i je d n a k p r o ro k , le c z o d d a je o n g ło s B o g u . O d O z 4 ,4 s a m J a h w e p r z y s tę p u je d o o s k a rż e n ia . C h o ć o s k a rż e n ie j e s t s k ie r o w a n e d o j e d n e g o k a p ła n a , to j e d n a k b e z w ą tp i e n ia c h o d z i tu o p e w n ą z b io r o w o ś ć - n ie ty le c a ły s ta n k a p ła ń s k i, c o r a c z e j ty lk o k a p ła n i, k tó r z y s łu c h a li te j m o w y .19
18 Por. B. Gemster, The Rîb or Controversy Pattern in Hebrew
Mentality, VTS 3 (1955) s. 124-137; L.R. Stachowiak, Spór między Jahwe a Izraelem, RBL 15 (1962) s. 72-85; J. Harvey, Le ‘rib-Pattern ’. Requisitore prophétique sur la rupture de l ’alliance, Bib 43 (1962) s.
172-196; M. Buss, The Prophetic Word o f Hosea, BZAW 111, Berlin 1969, s. 89-92; M. de Roche, Yahweh s rîb against Israel: A Reassess
ment o f the So-Called "Prophetic Lawsuit” in the Preexilic Prophets,
JBL 102 (1983) s. 563-574; P Bovati, Ristabilire la giustizia, AnB 110, Roma 1986, s. 21-33.
19 Por. N. Lohfink, Zu Text und Form von Os 4,4-6, Bib 42 (1961) s. 305-308; H. Simian-Yofre, La "Chiesa” d ell’Antico Tes
tamento, s. 71. Natomiast H. Wolff (Hosea, s. 94) uważa chodzi tu o
jednego kapłana, a dokładnie o Amazjasza z Betel, znanego ze sporu z Amosem (por. Am 7,10-17). Jest to jednak odosobniona hipoteza. Czas wystąpienia obu proroków, pomimo, że jest zbliżony, pozwala wykluczyć taką możliwość.
Pierwszy zarzut w obec kapłanów jest bardzo ogólny:
„Ty się potykasz
(yfkäsalta)
w e dnie i w nocy, wraz z tobą
potyka się
(vfkäsal)
prorok. D o zguby prowadzisz matkę
swoją” (Oz 4,5).
Czasownik
käsal
(62 razy w ST) oznacza „potykać
się”, „chwiać się”, „odpadać”. M oże odnosić się do czyn
ności fizycznej, np. potykania się (por. Iz 59,10), chwiania
się od zachowywania postu (por. Ps 109,24) lub pod cięża
rem drzewa (por. Lm 5,13). Jednak bardzo często oznacza
potknięcie lub upadek w znaczeniu duchowym, jak także
nieszczęście na skutek sądu B ożego. W formie
h iß
m oże
także oznaczać doprowadzenie kogoś do upadku lub sprze
niewierzenia się (por. M l 2,8). Ten rzeczownik ostatecznie
w ięc odnosi się do sytuacji grzechu.20 W przypadku Oz 4,5
potykanie m oże oznaczać w szelkie wykroczenia moralne
(grzechy) lub - co bardziej prawdopodobne - stopniowe
odpadanie od kapłaństwa, czyli od wypełniania swojego
przeznaczenia i misji. To prowadziło do upadku życia du
chow ego w narodzie, który jest tu nazwany matką. W ten
sposób kapłani zamiast go umacniać, a w sytuacji kryzysu
dźwigać poprzez słow o i przykład, ostatecznie przyczy
niali się do jego odstępstwa od B oga (por. Jr 2,8; 6,13; Mi
3,11; M l 1,6-2,9). Nazwanie Izraela „matką” jest w tym
przypadku bardzo wym ow ne. Prawo nakazywało szacu
nek w obec własnych rodziców, a grzechy w obec nich były
oceniane jako bardzo ciężkie i surowo karane (por. Wj
20,12; Pwt 5,16). Wykroczenia kapłanów w obec własnej
„matki” domagały się zatem kary.
Jest tu także oskarżenie skierowane przeciwko proroko
wi. Pomimo, że użyty jest tu rzeczownik
nâbî’,
to bez wąt
pienia chodzi w tym przypadku o proroków świątynnych,
którzy pozostawali na usługach króla i jego sanktuarium.
N ależy jednak zaznaczyć, że w obec stałego wystąpienia
20 Por. F. Brown, The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon with an appendix containing the Biblical Aramaic, Peabo dy 1999, s. 505-506; L. Koehler, W. Baumgartner, J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, t. 1, red. nauk. pol. wyd. P. Dec, Warszawa 2008, s. 473-474.
p r z e c iw k o k a p ła n o m , o d n ie s ie n ie d o p r o r o k ó w w O z 4 ,5 w y d a je się b y ć m a r g in a ln e . O z e a s z n ie w ie le u w a g i p o ś w ię c a p r o r o k o m (p o r. O z 6 ,5 ; O z 9 ,7 -8 ; 1 2 ,1 1 .1 4 ). W K s ię d z e O z e a s z a s ą r ó ż n e o s k a r ż e n ia , k tó r e o d n o s z ą się p r z e d e w s z y s tk im d o k a p ła n ó w tr a k to w a n y c h k o le k ty w n ie . W O z 4 ,6 k a p ł a n z o s ta je u z n a n y o d p o w ie d z ia ln y m z a b r a k „ z n a jo m o ś c i P a n a ” p r z e z c z ę ś ć lu d u . „ N a ró d m ó j g in ie z p o w o d u b r a k u w ie d z y ( h a d d a ‘at): p o n ie w a ż t y o d r z u c iłe ś w ie d z ę ( h a d d a ‘a t) , d la te g o J a c ię o d r z u c ę o d m e g o k a p ła ń s tw a . O p r a w ie B o g a tw e g o ( tô r a t ’ë lo h e jk a ) z a p o m n ia łe ś , w ię c J a z a p o m n ę te ż o s y n a c h tw o ic h ” . O z e a s z o s k a r ż a k a p ła n ó w o z a n ie d b a n ia w d a w a n iu w s k a z ó w e k lu d o w i, c o p o z w a la ło b y p o z n a ć P ra w o B o g a i j e z a c h o w y w a ć w c o d z ie n n y m ż y c iu . B y li o n i d o te g o z o b o w ią z a n i w ła ś n ie n a m o c y s a m e j T o ry , w ś w ie tle k tó re j o p r ó c z c z y n n o ś c i k u lty c z n y c h ( s k ła d a n ie o fia r) m ie li t a k ż e n a u c z a ć „ n a k a z ó w i p r a w ” (p o r. P w t 3 3 ,1 0 ).
P o z n a n ie (d a ‘a t) w u ję c iu b ib lijn y m n ie j e s t c z y n n o ś c ią c z y s to e m p ir y c z n ą c z y in te le k tu a ln ą . W ią z a ło się b o w ie m z z a w a r c ie m r e la c ji o s o b o w y c h , n ie r z a d k o p r z e c h o d z ą c y c h w in ty m n ą s fe rę (p o r. R d z 4 ,1 ). O b e jm u je z a te m c a łe g o c z ło w ie k a : w ła d z e p o z n a w c z e i s fe rę u c z u c io w ą . W o d n ie s ie n iu d o B o g a p o z n a n ie o z n a c z a ło p r z y ję c ie J e g o p r z y k a z a ń w y r a ż o n y c h w P ra w ie , a le je d n o c z e ś n ie s z c z e r e p r a g n ie n ie r e a liz o w a n ia ic h w s w o im c o d z ie n n y m ż y c iu , b y w ła ś n ie w te n s p o s ó b tr w a ć w e w ła ś c iw e j r e la c ji z s a m y m B o g ie m , a ta k ż e d r u g im c z ło w ie k ie m . J e s t w ię c o n o p o d s ta w ą m ił o w a n ia J a h w e i b y c i a M u w ie r n y m . W k o n s e k w e n c ji o d r z u c e n ie p o z n a n ia to o d r z u c e n ie m ił o śc i i w ie r n o ś c i, a w ię c b r a k j a k ie j k o lw ie k r e la c ji z N im .21
21 Por. I. Ambanelli, Il significato d e ll’espressione da‘at ’elohîm
nel profeta Osea, RevB 21 (1973) s. 119-145; M. DeRoche, Structu re, rhetoric, and meaning in Hosea iv 4-10, VT 23 (1983) s. 191-193.
H. Wolff, Hosea, s. 97 - autor wiąże rzeczownik da ‘at z tradycją kul- tyczną. Podobnie uważa E. Holt, Prophesying the Past. The Use o f
Israel’s History in the Book o f Hosea, JSOTSS 194, Sheffield 1995,
O g ło s z o n a p r z e z B o g a k a r a w y n ik a w p r o s t z p o s ta w y k a p ła n a . J e s t n i ą o d r z u c e n ie i z a p o m n ie n ie . C z a s o w n ik
m a ’a s (73 r a z y w S T ) o z n a c z a „ o d m a w ia ć ” , „ o d r z u c ić ” ,
a ta k ż e „ g a r d z ić ” .22 M o ż e o d n o s ić się d o o d r z u c a n ia m a te r ia ln y c h r z e c z y p r z e z c z ło w ie k a (p o r. Iz 7 ,1 5 ; P s 1 1 8 ,2 2 ), b o ż k ó w (por. Iz 3 1 ,7 ), j a k i o g ó ln ie d o o d r z u c a n ia z ł a (por. Iz 7 ,1 6 ; 3 3 ,1 5 ), a n a w e t ż y c ia (p o r. H i 9 ,2 1 ). U ż y w a n y j e s t o n n a o z n a c z e n ie r e la c ji m ię d z y lu d z k ic h , n a jc z ę ś c ie j w z n a c z e n iu p o g a r d z a n ia d r u g ą o s o b ą (p o r. S d z 9 ,3 8 ; J r 4 ,3 0 ; H i 1 9 ,1 8 ). P rz y j e g o p o m o c y b a r d z o c z ę s to j e s t ta k ż e o p is a n a le k c e w a ż ą c a , c z y w r ę c z g a r d z ą c a , p o s ta w a I z r a e litó w w o b e c B o g a : n a p u s ty n i (por. L b 11,2 0 ; 1 4 ,3 1 ; P s 1 0 6 ,2 4 ), c z y j a k o K r ó l a (por. 1 S m 1 0 ,1 9 ); r ó w n ie ż w o b e c J e g o P r a w a (p o r. I z 5 ,4 ; J r 6 ,1 9 ; A m 2 ,4 ), s ło w a (p o r. Iz 3 0 ,1 2 ; J r 8 ,9 ), p r z y k a z a ń i n a k a z ó w (p o r. K p ł 2 6 ,1 5 .4 3 ; E z 5 ,6 ; 2 0 ,1 3 ), p r z y m i e r z a (p o r. 2 K rl 1 7 ,1 5 ), k a r c e n ia (por. P rz 3 ,1 1 ). O d n o s i się ta k ż e d o c z y n n o ś c i o d r z u c e n ia /p o - g a r d z e n ia c z ło w ie k a p r z e z B o g a (p o r. 2 K rl 1 7 ,2 0 ; J r 2 ,3 7 ; 7 ,2 9 ; 1 4 ,1 9 ; 3 1 ,3 7 ; P s 5 3 ,6 ; 7 8 ,5 6 ; H i 10,3 ; L m 5 ,2 2 ), a w d a ls z e j k o le jn o ś c i d o J e r o z o lim y i Ś w ią ty n i (p o r. 2 K rl 2 3 ,2 7 ). P o d o b n a k a r a , j a k w O z 4 ,6 , z n a jd u je się w w y ro k u n a S a u la - sk o ro o n w z g a rd z ił B o g ie m , to r ó w n ie ż B ó g n im w z g a rd z i (por. 1S m 1 5 ,2 3 .2 6 ).23 T ak ie w y m ie rz e n ie k a r y m o ż e b y ć r o z u m ia n e ja k o z a s to s o w a n ie iu s ta lio n is. C z a s o w n ik m a ’a s w y s tę p u je p o n a d to w O z 9 ,1 7 . J e s t to z a p o w ie d ź , ż e B ó g o d rz u c i sw ój lu d z te g o p o w o d u , ż e n ie G o n ie słu c h a n o . M o ż n a w ty m w id z ie ć k o n ty n u a c ję , lu b rac zej k o n s e k w e n c ję , o s k a rż e n ia w O z 4,6. B ra k s łu c h a n ia m ó g ł w y n ik a ć n ie ty lk o z u p o r u Iz ra e litó w , a le r ó w n ie ż z p o w o d u z a n ie d b a n ia sw o ic h o b o w ią z k ó w p r z e z k a p ła n ó w .
O d rz u c e n ie o d B o ż e g o k a p ł a ń s t w a w O z 4 ,6 o z n a c z a p o z b a w ie n ie g o d n o ś c i i p r z y w ile jó w , a p r z e d e w s z y s tk im
22 Por. F. Brown, The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English
Lexicon..., s. 549; L. Koehler, W. Baumgartner, J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski..., t. 1, s. 508-509.
23 N. Lohfink, Zu Text und Form von Os 4,4-6, s. 323 - autor poda je odniesienia do innych tekstów.
u tr a tę s z c z e g ó ln e g o w y b r a ń s tw a . B ę d z ie to się w ią z a ło ta k ż e z u t r a t ą a u to r y te tu w ś r ó d lu d u , a ta k ż e p ły n ą c y c h z n ie g o k o r z y ś c i m a te r ia ln y c h . W d a ls z e j k o le jn o ś c i j e s t m o w a o z a p o m n ie n iu , c o z o s ta ło w y r a ż o n e p r z e z c z a s o w n ik s a k a c h (1 0 2 r a z y w S T ). O d s tę p s tw o L u d u W y b r a n e g o o d J a h w e i J e g o P r a w a j e s t c z ę s to o k r e ś la n e w S T j a k o z a p o m n ie n ie o B o g u .24 W y r a ź n ie z a k a z y w a ło te g o P ra w o (p o r. P w t 4 ,2 3 ; 8 ,1 4 ) i z a p o w ia d a ło o n o z a to k a r ę (p o r. P w t 8 ,1 9 ). N a jg o r s z ą f o r m ą z a p o m n ie n ia o J a h w e b y ło b a łw o c h w a ls tw o (por. S d z 3 ,7 ), k tó r e p r o r o c y ST, a z w ła s z c z a O z e a s z , o k r e ś la li m ia n e m c u d z o łó s tw a (p o r. E z 16; O z 1-3). B y ło to p r z e k r o c z e n ie p ie r w s z e g o p r z y k a z a n i a D e k a lo g u . B ó g w t a k ic h s y tu a c ja c h n ie p o z o s ta w a ł o b o ję tn y i, p o w o d o w a n y s w o ją ś w ię tą z a z d r o ś c ią (p o r. P w t 4 ,2 4 ; J o z 2 4 ,1 9 ), z s y ła ł k a ry , n a jc z ę ś c ie j w p o s ta c i n ie p r z y ja c ie ls k ic h n a ja z d ó w (por. 1 S m 12 ,9 ). G r z e c h z a p o m n ie n ia b y ł c z ę s to w s p o m i n a n y p r z e z p r o r o k ó w .25 R z e c z ą c h a r a k te r y s t y c z n ą j e s t to , ż e c z a s o w n ik a s a k a c h c z ę s to u ż y w a ją o n i w m o w ie n ie z a le ż n e j, k tó r a j e s t w y p o w ie d z ią B o g a (p o r. J r 2 ,3 2 ; 1 3 ,2 5 ; 1 8 ,1 5 ; 2 3 ,2 7 ; E z 2 2 ,1 2 ; 2 3 ,3 5 ; O z 4 ,6 ; 1 3 ,6 ). W ś w ie tle O z 4 ,6 k a p ła n i iz r a e ls c y z a p o m n ie li o P r a w ie , c o j e s t r ó w n o z n a c z n e z z a p o m n ie n ie m o B o g u , i p r z e z to n ie s p e łn ia li s w e g o p o s ła n n ic tw a . J e d n y m z g łó w n y c h ic h z a d a ń b y ło b o w ie m n a u c z a n ie i o b ja ś n ia n ie P r a w a (por. K p ł 1 0 ,1 1 ). M ie li g o o n i s tr z e c j a k o n a jc e n n ie js z e j w ie d z y , k tó re j p o s z u k iw a ł u n ic h lu d (p o r. M l 2 ,7 ). N ie w y p e łn ie n ie te g o o b o w ią z k u s p r a w ia ło , ż e g in ą ł I z r a e l. K a r ą d la o w y c h k a p ła n ó w i ic h sy n ó w , c z y li n a s tę p c ó w , b y ło z a p o m n ie n ie p r z e z J a h w e , tz n . p o z b a w ie n ie ic h g o d n o ś c i k a p ła ń s k ie j.
24 Por. F. Brown, The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English
Lexicon..., s. 1013; L. Koehler, W. Baumgartner, J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski..., t. 2, s. 477-478.
25 Czasownik sakach 37 razy odnosi się do zapomnienia (względ nie do niezapomnienia) o Bogu. Stanowi to ponad 1/3 wszystkich wystąpień tego czasownika w ST. W księgach prorockich pojawia się on 12 razy, zawsze jako grzech: Iz 17,10; 51,13; Jr 2,32; 3,21; 13,25; 18,15; 23,27; Ez 22,12; 23,35; Oz 4,6; 8,14; 13,6.
T e k s t O z 13,6 w je s z c z e w ię k s z y m s to p n iu u k a z u je z ło g r z e c h u w y r a ż a ją c e się w z a p o m n ie n iu o J a h w e . J e s t tu b o w ie m m o w a o w y ją tk o w e j n ie w d z ię c z n o ś c i I z r a e la w z g lę d e m s w e g o B o g a : „ g d y n a p a s tw is k u s w o im b y li, to n a s y c ili się , le c z g d y n a s y c ili się , to u n io s ło się p y c h ą ic h s e rc e , ta k ż e z a p o m n ie li o m n ie ” . W s p o m n ia n e p a s tw i s k a to Z ie m ia O b ie c a n a , k t ó r ą B ó g d a ł s w o je m u lu d o w i. D w u k r o tn ie u ż y ty c z a s o w n ik n a s y c ić się ( ś a b a ‘) w s k a z u je n a B o g a j a k o p a s te r z a . J a h w e b y ł n a z y w a n y „ P a s te r z e m I z r a e la ” (p o r. R d z 4 8 ,1 5 ; 4 9 ,2 4 ; P s 2 3 ,2 ; 8 0 ,2 ).26 M ia ło to w y r a ż a ć p r z e d e w s z y s tk im J e g o c z u ło ś ć i tr o s k liw o ś ć w z g lę d e m L u d u W y b r a n e g o (p o r. Iz 4 0 ,1 1 ). B y ł O n p a s te r z e m s p r a w ie d liw y m , k tó r y p o tr a f ił w s w o im g n ie w ie r o z p r o s z y ć s ta d o , a le ta k ż e z e b r a ć j e z p o w r o te m w e w ła ś c iw e m ie js c e (por. J r 3 1 ,1 0 ). W te n s p o s ó b b y ł p r z e c iw ie ń s tw e m p r z y w ó d c ó w p o lity c z n y c h i r e lig ijn y c h , k tó r z y n ie ty lk o z a n ie d b y w a li s w o je o b o w ią z k i, a le ś w ia d o m ie d o p u s z c z a li się z ł a w o b e c p o w ie r z o n e g o s ta d a . W z w ią z k u z ty m s p o ty k a li się o n i z e z d e c y d o w a n ą k r y t y k ą z e s tr o n y p r o r o k ó w z a g łu p o tę i n ie k o m p e te n c je w s p r a w o w a n iu r z ą d ó w (por. J r 2 3 ,1 -4 ; E z 3 4 ,1 -1 0 ; Z a 1 1 ,4 -1 7 ). W K s ię d z e O z e a s z a J a h w e j e s t u k a z a n y p r z e d e w s z y s tk im j a k o w ie r n y i c ie r p liw y O b lu b ie n ie c , a z a te m j a k o T en , k tó r y m iłu je s w o ją j e d y n ą o b lu b ie n ic ę ( Iz ra e la ) p o m im o je j c ią g łe j n ie w ie r - n o ś c i.27 W O z 13,6 J e g o m iło ś ć w y r a ż a się w n a s y c e n iu s w e g o lu d u . T e n z a ś k o r z y s ta z ty c h d a ró w , a le c a łk o w ic ie o d w r a c a się o d s w e g o B o g a , c o p r o r o k n a z y w a z a p o m n ie n ie m . D o te g o d o p r o w a d z iła I z r a e la p y c h a j e g o s e rc a .28
26 Oprócz Ps 23 i Ez 34, gdzie Jahwe został najpiękniej ukazany jako pasterz, podobne wypowiedzi wprost lub aluzje znajdują się w: Ps 28,9; 74,1; 77,21; 78,52-53; 95,7; 100,3; 121,3-8; Iz 40,11; 49,9-10; Jr 23,1-4; 31,10; 49,19-20; 50,17-19; Mi 4,6-8; 7,14.
27 Por. T. Brzegowy, Oblubieńcza miłość Boga do człowieka w na
uczaniu proroka Ozeasza, TST 11 (1992) s. 53-69; E. Sujecka, Sym bolika małżeństwa w Księdze Ozeasza, w: Studia z biblistyki, t. 7, red.
R. Bartnicki, Warszawa 1994, s. 241-315; M. Szmajdziński, Etos życia
małżeńskiego w nauczaniu proroków Starego Testamentu - w druku.
28 Por. P. Pieniężny, Czy Jahwe będzie pasł Izraela? Analiza egze
B y ł to ty m c ię ż s z y g r z e c h , g d y ż I z r a e lic i, w ty m p r z e d e w s z y s tk im i k a p ła n i, p o w in n i p a m ię ta ć o s w o im B o g u i o ty m , c o M u z a w d z ię c z a ją (p o r. P w t 4 ,2 3 ; 8 ,1 4 .1 9 ). C a łk o w ity b r a k w d z ię c z n o ś c i, p y c h a i z a p o m n ie n ie o J a h w e s ą s z c z e g ó ln ie p o d k r e ś lo n e w te k ś c ie O z 8 ,1 4 , w k tó r y m j e s t m o w a o b u d o w a n iu n o w y c h ś w ią ty ń i w a r o w n i, a ta k ż e - p o ś r e d n io - o z a w ie r a n iu s o ju s z y w b re w w o li B o ż e j (por. O z 8 ,9 -1 0 ). T o s ta n o w i p r z y c z y n ę z e s ła n ia n a L u d W y b r a n y „ o g n ia p o ż e r a ją c e g o ” .* 29 W d a ls z e j c z ę ś c i O z 4 ,4 - 1 4 k a p ła n i s ą o s k a rż e n i 0 z d o b y w a n ie s w o je g o u tr z y m a n ia p o p r z e z „ g r z e c h lu d u ” , to z n a c z y z n ie le g a ln y c h o fiar, k tó r e s a m i a p r o b u ją (por. O z 4 ,8 ). C z ę ś ć o f ia r s k ła d a n y c h p r z e z w ie r n y c h b y ł a p r z e w id z ia n y m p r z e z p r z e p is y p r a w n e w y n a g r o d z e n ie m k a p ła n ó w - z n ic h m ie li to , c o k o n ie c z n e d o ż y c ia . N a le ż y p r z y p u s z c z a ć , ż e im w ię c e j s k ła d a n o o fiar, ty m w ię c e j z y s k iw a li d o c h o d ó w . S ta n g r z e s z n o ś c i o d p o w ia d a ł z a te m k a p ła n o m i z a p e w n e n ie n a w o ły w a li d o p o p ra w y . B ó g je d n a k s tw ie rd z a , ż e j e s t to „ je d z e n ie g r z e c h u ” . W y r a ż e n ie „ k a r m ić się g r z e c h e m lu d u ” ( c h a th th a ’t ‘a m m î j ô ’k ë lû ) 30 m o ż e m ie ć w ty m p r z y p a d k u z n a c z e n ie p r z e n o ś n e (p ra g n ie n ie z a s p o k a ja n ia sw o je j z m y s ło w o ś c i w k u lc ie b a ł w o c h w a l c z y m p r z e z k o r z y s ta n ie z u s łu g p r o s ty tu te k ś w ią ty n n y c h ) 1 w ła ś c iw e ( o tr z y m y w a n ie p r o fitó w m a te r ia ln y c h , n p . ż y w n o ś ć ). T e d w a te m a t y s ą o b e c n e w O z 4 ,1 0 , g d z ie j e s t m o w a ta k ż e o k a r z e z a o w o „ k a r m ie n ie s ię ” . Z a r z u t ś w ia d c z y o s o lid a r n o ś c i w z łu i p o n o s z e n iu z a n ie p e łn e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i. W ta k ie j s y tu a c ji k a r a s p o tk a z a r ó w n o k a p ła n ó w , j a k i lu d . B ę d z ie n i ą u b ó s tw o i s ta n c ią g łe g o n ie d o s y tu . W s z e lk ie p r ó b y p o m n a ż a n ia d ó b r (w e w s z y s t k ic h w y m ia r a c h ) s p e łz n ą n a n ic z y m (p o r. O z 4 ,9 - 1 0 ) .31
zapłatę” (Prz 12,4b). Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Józefa Homerskiego, Tarnów 1999, s. 234-242.
29 Por. M. Szmajdziński, „Ogień pożerający”..., s. 155-161.266-268. 30 Należy zwrócić uwagę na emfatyczne ustawienie dopełnienia czasownika ’akal.
31 Por. M. DeRoche, Structure, rhetoric, and meaning..., s. 197; R. Patterson, Portraits from a Prophets Portfolio: Hosea 4, BS 165 (2008) s. 307.
B a rd z ie j z d e c y d o w a n a p o le m ik a z n a jd u je się w d r u g ie j c z ę ś c i a n a liz o w a n e g o f ra g m e n tu , p o c z ą w s z y o d O z 4 ,1 2 . K a p ła n i z o s ta li t u o s k a r ż e n i o r a d z e n ie się d r e w n a i r ó ż n y c h id o li d r e w n ia n y c h , p r o s z ą c ic h o o tr z y m a n ie o d p o w ie d z i i p o m o c w s k ła d a n iu o f ia r n a w z g ó r z a c h i p o d d r z e w a m i liś c ia s ty m i: „ L u d m ó j z a s ię g a r a d y u s w o je g o d r e w n a , a j e g o k ij d a je m u w y r o c z n ię ; b o g o d u c h n ie r z ą d u o m a m ił. O p u ś c ili B o g a s w o je g o , a b y c u d z o ło ż y ć ” (O z 4 ,1 2 ). P r a k ty k a p o z n a w a n ia w o li b ó s tw a p o p r z e z z a d a w a n ie p y ta ń k a p ła n o m b y ła s z e r o k o r o z p o w s z e c h n io n a n a s ta r o ż y tn y m B lis k im W s c h o d z ie . S p o ty k a n a b y ła ta k ż e w b ib lijn y m I z r a e lu . W ta k im p r z y p a d k u u ż y w a n o m ię d z y in n y m i u r im i tu m m im (p o r. P w t 3 3 ,8 ; L b 2 7 ,3 0 ; 1 S m 2 8,6; S y r 4 5 ,1 0 ). Z w r a c a n o się w ó w c z a s w p ie r w s z y m r z ę d z ie d o k a p ła n ó w , a b y u n ic h u z y s k a ć ra d ę . W o b lic z u k u ltó w b a łw o c h w a lc z y c h d o c h o d z iło je d n a k d o g r z e c h u ta k ż e w te j d z ie d z in ie . O d n ie s ie n ie d o d r e w n a i k ija o z n a c z a w r ó ż e b n e p r a k ty k i s p o ty k a n e n a s ta r o ż y t n y m B lis k im W s c h o d z ie . W d a ls z e j k o le jn o ś c i p o d a j ą ta k ż e b a r d z o o s tr e s ło w a 0 z e p s u c iu k o b ie t iz r a e ls k ic h (p o r. O z 4 ,1 3 -1 4 ) . N ie c h o d z i tu ta j ty lk o o p r o s ty tu c ję c z y c u d z o łó s tw o w s e n s ie p r z e n o ś n y m , c z y li o b a łw o c h w a ls tw o , a le o f a k ty c z n e s to s u n k i s e k s u a ln e , o d b y w a ją c e się p o d p r e te k s te m a k tó w r e lig ij n y c h . P r o s ty tu c ja k u lto w a , z n a n a u n a r o d ó w s ta ro ż y tn y c h (p o r. H e r o d o t, D z ie je 1 ,1 9 9 ), d la I z r a e la b y ła z łe m , z k tó r y m p r z y s z ło w a lc z y ć p r z e z w ie le w ie k ó w . L ic z n e te k s ty z tr a d y c ji d e u te r o n o m is ty c z n e j (p o r. 1 K rl 1 4 ,2 3 -2 4 ; 1 5 ,1 2 ; 2 2 ,4 7 ; 2 K rl 2 3 ,7 ) p o z w a la j ą z a u w a ż y ć , ż e w a lk a z te g o ty p u p r a k ty k a m i t r w a ła o d c z a s u R o b o a m a (X w .) a ż d o c z a s ó w J o z ja s z a ( V I I w .). T e k s t O z 4 ,1 4 o s k a r ż a k a p ła n ó w o s e k s u a ln e k o n ta k ty 1 w s p ó ln e p o s iłk i z e ś w ią ty n n y m i p r o s ty tu tk a m i (te sa m e te r m in y s ą u ż y w a n e w tr a d y c ji d e u te r o n o m ic z n e j) . W ty m k o n te k ś c ie r o z u m ie się w z m ia n k ę o „ c ó r k a c h i s y n o w y c h ” . J e ż e li te te r m in y z o s ta ły tu ta j u ż y te w e w ła ś c iw y m z n a c z e n iu , to p r o r o k p r z e d s ta w ia w s tr z ą s a j ą c ą s y tu a c ję , k ie d y r o d z ic e p r z e z n a c z a ją w ła s n e c ó r k i d la ty c h ry tu a łó w , k tó
-re m ia ły b y z n a c z e n ie ś w ię te j in ic ja c ji. O z e a s z k o ń c z y to o s k a r ż e n ie z a p e w n ie n ie m , ż e lu d z o s ta ł s p r o w a d z o n y n a z ł ą d r o g ę p r z e z u p o d o b a n ie w p r o s ty tu c ji. T a ż ą d z a o g a r n ę ł a ta k ż e k a p ła n ó w , o d d a la ją c ic h o d P a n a i s p r a w ia ją c , ż e lu d te ż o d d a l a się o d N ie g o .32 A tr a k c y jn o ś ć p r a k ty k te g o ty p u s p r a w ia ła , ż e s z u k a n o c o r a z to b a r d z ie j r o z w ią z ły c h p r a k ty k , k tó r e z a p o ż y c z a n o z k a n a n e js k ic h r e lig ii. W s a n k tu a r ia c h iz r a e ls k ic h z a c z y n a ły m ie ć m ie js c e o b r z ę d y o c h a r a k te rz e n a tu r a lis ty c z n y m c z y w r ę c z n ie m o - r a ln y m .33
2.2 Oz 5,1-7
34T e k s t O z 5 ,1 -7 j e s t je d n y m z tr u d n ie js z y c h te k s tó w w c a łe j K s ię d z e . S k ła d a się o n z r ó ż n y c h k ilk u w y p o w ie d z i, k tó r e z d a n ie m w ię k s z o ś c i e g z e g e tó w n ie t w o r z ą je d n o ś c i lite r a c k ie j. T a m o w a j e s t s k ie r o w a n a d o w ie lu o d b io r c ó w : k a p ła n ó w , c a łe g o I z r a e la i d o m u k r ó le w s k ie g o (w. 1), d o o d s tę p c ó w i n ie w ie r n y c h (w. 2 ), d o E f r a im a i I z r a e la (w. 3 .5 -7 ) , p r z y w ó d c ó w lu d u (w. 4 ). S ą je d n a k p e w n e r a c je , a b y w y p o w ie d z i w O z 4 ,1 -2 .4 u z n a ć z a o s k a r ż e n ia s k ie ro w a n e g łó w n ie ( a m o ż e n a w e t w y łą c z n ie ? ) p o d a d r e s e m k a p ła n ó w K r ó le s tw a P ó łn o c n e g o . N a p o c z ą tk u te k s tu s ą b o w ie m w s p o m n ia n e tr z y g ru p y : k a p ła n i, d o m I z r a e la 32 33 34
32 Por. J. Lundbom, Contentious Priests and Contentious People in
Hosea I V 1-10, VT 36 (1986) s. 52-70.
33 Por. T. Brzegowy, Prorocy Amos i Ozeasz w walce o czysty kult, w: Dzieci jednego Boga, red. W. Chrostowski, Warszawa 1991, s. 94 -126; G. Witaszek, Prorocy VIII wieku przed Chrystusem wobec dewia
cji kultowych, RT 42 (1995) nr 1, s. 29n.33n.
34 Zob. W. Harper, A Critical andExegetical Commentary on Amos
and Hosea, s. 266-272; W. Rudolph, Hosea, s. 115-122; J. Drozd, Księ ga Ozeasza, s. 78-80; H. Wolff, Hosea, s. 119-130; J.L. Mays, Hosea,
s. 79-85; F. Andersen - D. Freedman, Hosea, s. 380-398; D. Stuart,
Hosea-Jonah, s. 87-96; G. Davies, Hosea, s. 135-145; A. Macintosh, A Critical and Exegetical Commentary on Hosea, s. 175-192; J. Jere
mias, Osea, s. 102-110; M. Sweeney, The Twelve Prophets, s. 52-59; T. McComiskey, Hosea, s. 74-79.
i d o m k r ó le w s k i, a n a s tę p n ie u w a g a z d a je się k o n c e n tr o w a ć ty lk o n a je d n e j g r u p ie , to z n a c z y n a k a p ła n a c h . P r o ro k , p o s łu g u ją c się p o r ó w n a n ia m i w z ię ty m z ś r o d o w is k a ło w ie c k ie g o , w y m ie n ia tr z y m ie js c a z w ią z a n e z k u lte m re lig ijn y m : M is p a , T a b o r o r a z S z ittim (p o r. O z 5 ,1 - 2 ) .35 P ie r w s z e z n ic h n a le ż a ło d o S a m a rii, w k tó re j O z e a s z r o z w in ą ł s w o ją d z ia ła ln o ś ć . T a m b y ło sta re s a n k tu a r iu m J a h w e , w s p o m n ia n e w S d z 1 1 ,1 1 .2 9 -4 0 . T a b o r b y ł r ó w n ie ż o ś r o d k ie m k u ltu w d a w n y c h c z a s a c h . S z ittim n a to m ia s t b y ło m ie js c e m w ie lk ie g o o d s tę p s tw a L u d u W y b r a n e g o n a p u s ty n i. T a m I z r a e lic i o d d a li się p o w s z e c h n e m u c u d z o łó s tw u z M o a b itk a m i (p o r. L b 2 5 ,1 -6 ) . Z n a c z ą c ą ro lę w c a ły m ty m in c y d e n c ie o d e g r a ł k a p ła n P in c h a s (por. L b 2 5 ,7 -1 3 ) . T e k s t O z 5 ,1 -2 łą c z y z a te m o b s z a r r e lig ijn y ( d a w n e k u lty = M is p a i T a b o r) z w y k r o c z e n ia m i w d z ie d z in ie se k s u a ln e j ( r o z w ią z ło ś ć = S z ittim ). Te m o ty w y p o z o s ta j ą w w y r a ź n ej r e la c ji z k o n te k s te m p o p r z e d z a ją c y m , o k tó r y m b y ła m o w a p o p r z e d n io (p o r. O z 4 ,1 3 -1 4 ) . To u k ie r u n k o w a ło b y o s k a r ż e n ie n a s a m y c h k a p ła n ó w . W o b e c k a p ła n ó w z o s ta ł s k ie r o w a n y z a r z u t, ż e j e s t w n ic h „ d u c h n ie r z ą d u ” ( r û ac h z en û n î m ; O z 5 ,4 ). T o w y r a ż e n ie j e s t o b e c n e ta k ż e w O z 4 ,1 2 . In n e p o d o b ie ń s tw o w z g lę d e m p o p r z e d n ie g o f r a g m e n tu to s tw ie r d z e n ie , ż e n ie z n a ją o n i J a h w e . J a k o g r z e c h k a p ła n ó w z o s ta ło o n o p o p r z e d n io s f o r m u ło w a n e w O z 4 ,6 . R ó ż n ic a n a to m ia s t p o le g a n a ty m , ż e w y r o c z n i a O z 5 ,1 -7 n ie j e s t w y p o w ie d z ią B o g a , le c z O z e a s z a . P r o r o k j e s t ty m , k tó r y w ie , j a k ie z ło u c z y n ił E f r a im i I z r a e l ( „ z n a m E f r a im a i I z r a e l n ie u k r y j e się p r z e d e m n ą ” , O z 5 ,3 ). D o s w o ic h s łu c h a c z y b e z p o ś r e d n io z w r a c a się o n p o p r z e z w e z w a n ie d o s łu c h a n ia : š im ‘û - z o ’t - „ s łu c h a jc ie t e g o ” . T e n z w r o t p o ja w i a się u p r o r o k ó w S T (p o r. Iz 4 8 ,1 ; Jl 1,2; A m 8 ,4 ) i j e s t z w r ó c e n ie m u w a g i, ż e z o s ta n ą w y p o w ie d z ia n e b a r d z o w a ż n e s ło w a
35 Lekcja Szittim jest krytycznie niepewna w Oz 5,2. Zostaje ona jednak wprowadzona przez licznych egzegetów na podstawie paraleli- zmu z poprzednim wersetem, gdzie także występują nazwy własne. Por. J. Drozd, Księga Ozeasza, s. 79; H. Wolff, Hosea, s. 119; J.L. Mays,
( n a jc z ę ś c ie j o s k a rż e n ie ). D la p o d k r e ś le n ia , ż e p o c h o d z ą o n e o d B o g a t a p r o s ta f o r m u ł a j e s t c z ę s to k r o ć r o z s z e r z o n a , n p .: š im ‘û d eb a r j h w h - „ s łu c h a jc ie s ło w a J a h w e ” (p o r. Iz 1,1 0 ; J r 2 ,4 ; E z 2 5 ,3 ; O z 4 ,1 ), š im ‘û ’e t- h a d d a b a r - „ s łu c h a jc ie s ło w a ” (por. J r 10,1 ; A m 3 ,1 ). W te n s p o s ó b w y r o c z n i a O z 5 ,1 -7 p r z e d s ta w ia się ja k o s p ó jn y te k s t, w k tó r y m p r o r o k z w r a c a się d o k a p ła n ó w , a w d a ls z e j k o le jn o ś c i d o w ła d c ó w i c a łe g o I z r a e la , n a k tó r e g o s p a d a ją k o n s e k w e n c je ic h d z ia ła ń . J a k o g r z e c h k a p ła n ó w w ty m p r z y p a d k u p o d a je się fa k t, ż e s ta li się o n i o g ó ln o n a r o d o w ą p u ła p k ą d la L u d u W y b r a n e g o : „ s id łe m ” , „ s ie c ią ” , „ d o łe m ” (p o r. O z 5 ,1 -2 ). W ie lk o ś ć o w y c h p u ła p e k j e s t r o s n ą c a , c o m o ż e s u g e ro w a ć , ż e z a k a ż d y m ra z e m j e s t s c h w y ta n a c o r a z w ię k s z a z w ie r z y n a . N a le ż y p r z e z to r o z u m ie ć p r o w a d z e n ie n a r o d u k u c o r a z w ię k s z e m u b a ł w o c h w a ls tw u . L u d z ie , n ie m a ją c d o s ta te c z n e j w ie d z y n a te m a t je d y n e g o i p r a w d z iw e g o B o g a o r a z o d n o ś n ie k u ltu k u J e g o c z c i, p o d ą ż a j ą z a p r z y k ła d e m s w o ic h r e lig ijn y c h p r z y w ó d c ó w . C i n a to m ia s t c a łk o w ic ie o d p a d li o d J a h w e , p o c ią g a ją c z a s o b ą c a ły n a r ó d . T a k w ię c s ą o n i o w y m s i d łe m i s ie c ią . P r o r o k s y m b o lic z n ie n a z y w a to r o d z e n ie m „ s y n ó w n ie r z ą d u ” (b a n îm z a r îm ) . O w o s c h w y ta n ie w p u ła p k ę s ta ło się j u ż ta k d a le c e z n ie w a la ją c e , ż e j e ż e li n a w e t k a p ła n i ( u k a z a n i j a k o „ p y c h a I z r a e la ” , p o r. O z 5 ,5 ) p ó jd ą n a p o s z u k iw a n ie B o g a z e s w o im i s ta d a m i i tr z o d a m i, to G o n ie z n a jd ą (p o r. O z 5 ,6 ). S a m k u lt, k tó r e m u p o ś w ię c ili o n i w s z y s tk ie s w o je w y s iłk i, o b r a c a się p r z e c iw k o n im .36
2.3 Oz 6,7-10
37 T e n te k s t p o d a je n o w e e le m e n ty w o s k a r ż e n iu k a p ł a n ó w , g d z ie d o m in u ją c y m z a r z u te m j e s t p r z e m o c . W c a - 36 3736 Por. H. Simian-Yofre, La "Chiesa” d ell’Antico Testamento, s. 69-70.
37 Zob. W. Harper, A Critical andExegetical Commentary on Amos
andHosea, s. 287-291; W. Rudolph, Hosea, s. 140-146; J. Drozd, Księ ga Ozeasza, s. 84-85; H. Wolff, Hosea, s. 154-156; J.L. Mays, Hosea,
ły m k a ta lo g u z o s ta ło w y m ie n io n e : z ła m a n ie p r z y m ie r z a , s p r z e n ie w ie r z e n ie się B o g u , p r z e s tę p s tw a p o z o s ta w ia ją c e ś la d y k r w i, m o r d e r s tw a i n ie rz ą d . W e w s z y s tk ic h t y c h w y k r o c z e n ia c h u c z e s tn ic z y li k a p ła n i.
P rz y m ie rz e w ią z a ło I z r a e la z J a h w e w sp o s ó b w y ją t k o w y , c z y n ią c z n ie g o s z c z e g ó ln ą w ła s n o ś ć B o g a . D z ię k i te m u s ta ł się o n lu d e m w y b ra n y m (por. W j 19 ,5 -6 ). R y t k r w i w o b r z ę d z ie z a w a r c ia p r z y m ie r z a n a S y n a ju w ią z a ł śc iśle I z r a e la z e s w o im B o g ie m (por. W j 2 4 ,6 -8 ). T a w ię ź m ia ła w y ra ż a ć się w z a c h o w y w a n iu P ra w a , k tó re J a h w e w ó w c z a s n a d a ł. Iz ra e l je d n a k b a r d z o c z ę s to ła m a ł to p r z y m ie rz e , z w ła s z c z a w te d y , g d y „ c u d z o ło ż y ł” z o b c y m i b o g a m i. D o tej s y tu a c ji n a w ią z u je p r o ro k w O z 6 ,7 -1 0 . P o n o w n ie j e s t tu w y m ie n io n y sz e re g m ie js c o w o ś c i, k tó re m o g ły w ią z a ć się z p r a k ty k a m i b a łw o c h w a lc z y m i w K r ó le stw ie P ó łn o c n y m : A d a m , G ile a d , S y c h e m i B e te l. P o d c z a s g d y p ie r w s z a n a z w a j e s t p r o b le m a ty c z n a i b r a k w y ra ź n e g o p o tw ie rd z e n ia w B ib lii n a ta k ie p r a k ty k i w o w e j m ie j s c o w o ś c i,38 to k o le jn e m ie js c a s ą o ś r o d k a m i k u ltu , a w ię c i d z ia ła ln o ś c i k a p ła n ó w . W p r z y p a d k u G ile a d u j e s t m o w a o c z y n ią c y c h n ie p ra w o ś ć , p o k tó re j z o s ta ją śla d y k rw i. N ie w y k lu c z o n e , że j e s t to a lu z ja d o s k ła d a n ia o f ia r z d z ie c i.39 B y ła to p o g a ń s k a p r a k ty k a , k tó r a p r z e n ik n ę ła d o z w y c z a j ó w L u d u W y b ra n e g o , p o le g a ją c a b a r d z o c z ę s to n a p a le n iu d z ie c i w o fie rz e . P ra w o S T z d e c y d o w a n ie z a k a z y w a ło te g o ty p u p r a k ty k (por. K p ł 18,2 1 ; P w t 1 8 ,1 0 ). P o tę p ia li to ta k ż e p r o ro c y S T (por. J r 3 2 ,3 5 ; E z 2 0 ,3 1 ; 2 3 ,3 6 -3 9 ).
s. 99-110; F. Andersen, D. Freedman, Hosea, s. 432-443; D. Stuart, Ho-
sea-Jonah, s. 110-112; G. Davies, Hosea, s. 171-177; A. Macintosh, A Critical and Exegetical Commentary on Hosea, s. 236-247; J. Jere
mias, Osea, s. 129-1136; M. Sweeney, The Twelve Prophets, s. 73-76; T. McComiskey, Hosea, s. 94-97.
38 TM ma lekcję k adam („jak człowiek/Adam”). Jest ona po twierdzona przez starożytne przekłady: LXX (hös anthröpos), Vlg
(sicut Adam), Peš ( ’ajk barnošo ’). Liczni egzegeci przyjmują jednak
poprawkę na be adam („w Adam”). Adam to miejscowość nad Jorda nem. Właśnie tam zatrzymały się wody płynące z góry, gdy Izraelici przechodzili na teren Kanaanu (por. Joz 3,16).
