Shoshana Ronen
Żyd piszący po hebrajsku w
Warszawie - dlaczego?
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 185-190
2009
Żyd piszący po hebrajsku w Warszawie - dlaczego?
O d p o ło w y X IX w ie k u do la t 20. w ie k u X X W arszaw a b y ła n ie ty lk o c e n tr u m H a s k a li, tu ta j ro z w ija ła się b o w ie m d z ia ła ln o ś ć s y jo n isty c z n a i ró w n ie ż to m ia sto b y ło o ś ro d k ie m n o w o czesn ej li te r a tu r y h e b r a js k ie j1. P rzy czy n y u p a d k u lite r a tu r y h e b ra js k ie j w P o lsce w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m i n ie są p rz e d m io te m teg o r e f e ra tu , p is a li z re s z tą ju ż o ty m C h o n e S h e m ru k , H a n a n H e v e ra i in n i2. Z d e c y d o w a ła m się b liż e j p rz y jrz e ć się h e b r a js k im c z a s o p is m o m w y d a w a n y m w W arszaw ie p o d k o n ie c X IX i n a p o c z ą tk u X X w ie k u . Są to: „ H a a s if ” (ro c z n ik ) 1884-1889 i 1893 p o d re d a k c ją N a h u m a S okolow a; „ L u a c h A c h ia s a f ” (ro czn ik ) 1893-1904 re d a g o w a n y p rz e z ró ż n y c h re d a k to ró w m .in . M o sh e L e ib L ilie n b lu m a i Jo s e p h a K la u z n e ra ; „ H a d o r ” (ty g o d n ik ) 1901-1904 p o d re d a k c ją D a v id a F ris z m a n a ; „Se- fe r H a s z a n a ” (ro czn ik ) 1900-1906 p o d re d a k c ją N a h u m a S okolow a; „ R e s z a fim ” (u k azy w ał się n ie r e g u la r n ie ) 1909 p o d re d a k c ją D a v id a F ris z m a n a . P oza ty m czy ta ła m k ilk a n u m e r ó w „ H a s z ilo a h ” (m ie s ię c z n ik ) z la t 1901-1905 p o d re d a k c ją A h a d a H a a m a , J o s e p h a K la u z n e ra i H a im a N a h m a n a B ia lik a . W a rto p o d k re ś lić ,
1 P rz e g lą d h e b ra js k ic h c z a s o p ism w E u ro p ie Ś ro d k o w ej zob: A. H o ltz m a n
H ebrew L itera ry J o u r n a l, w: The Y IV O Encyclopedia o f J e w s in E astern E urope, ed. b y G .D . H u n d e r t, vol. I, Yale U n iv e r s ity P re ss, N e w H a v e n 2008, s. 1057-1064. N a te m a t h e b ra js k ie j lite r a tu r y w P o lsce zob. Sz. W e rse s H ebrajska literatura
w Polsce - czasy i zn a k i drogowe, w: Istnienie i kryzys. Ż y d z i w Polsce p rz e z pokolenia,
red . I. B a rta l, I. G u tm a n , J e ro z o lim a 2 001, s. 161-190.
2 C h . S h m e r u k H ebrew - Yiddish - Polish. A Trilingual J e w ish C ulture, The J e w s o f Poland B etw een Two World Wars, ed . b y I. G u tm a n e t al., U n iv e r s ity P re ss o f N e w E n g la n d , H a n o v e r - L o n d o n 1989, s. 285-311; H . H e v e r Producing the M odern Hebrew
Canon. N a tio n B u ild in g and M in o rity D iscourse, N e w Y ork U n iv e r s ity P re ss, N e w Y ork
2002, s. 67-100.
18
18
6
O p in ie
że w ty m czasie b y ły w W arszaw ie p u b lik o w a n e ró w n ie ż d z ie n n ik i h e b ra js k ie , k tó re m ia ły c h a r a k te r lite r a c k i, ja k n a p rz y k ła d „ H a c fir a ” i „ H a c o fe ”, ale w m o ic h ro z w a ż a n ia c h n ie b ę d ę się do n ic h o d n o siła .
L e k tu ra w s p o m n ia n y c h c z a so p ism m o że być d o b ry m p u n k te m w y jścia do a n a liz y ró ż n y c h k w e stii, z a ró w n o lite r a c k ic h , ja k i h is to ry c z n y c h . D la m n ie n a p rz y k ła d ciek a w e jest p y ta n ie o z w ią z k i o d ro d z e n ia języ k a i li te r a tu r y h e b ra js k ie j z p o w s ta n ie m n a ro d o w o śc i ży d o w sk iej. P o n a d to c h c ia ła m zn a le ź ć w ty c h c z a so p ism a c h „w ątek p o ls k i” . C zy a u to r z y p is z ą c y p o h e b ra js k u o d n o s ili się do m ie js c a , w k tó ry m ży li, do języ k a , k tó r y sły szeli w o k ó ł sie b ie , do lite r a tu ry , k tó r a ic h o taczała? O d r a z u m u s z ę zazn aczy ć, że n ie z n a la z ła m n a te n te m a t zb y t w iele. J e d n a k je st to m a te ria ł m o im z d a n ie m n a ty le ciekaw y, że w a rto go p rz e d s ta w ić .
T ra k tu ję w sz y stk ie c z a so p ism a jak o całość, p o n ie w a ż - a b y ło to d la m n ie n ie zw ykle ciek a w e o d k ry c ie - p o m im o is to tn y c h ró ż n ic m ia ły on e p e w n ą w sp ó ln ą k o n c e p c ję . K ażd e z n ic h łącz y ło ró ż n e d y scy p lin y , ale n a jw ię c e j u w ag i p o św ięcały l ite r a tu r z e i to z a ró w n o p ro z ie , ja k i p o e z ji. D u ż a ic h część o d n o siła się do n a r o dow ości ż y d o w sk iej, z a w ie ra ły a rty k u ły p re z e n tu ją c e id e e i sp o ry p o m ię d z y ró ż n y m i id e o lo g a m i sy jo n isty c z n y m i, ja k n a p rz y k ła d A h a d H a a m , M a x N o rd a u i T eo d o r H e rz e l. D w aj o s ta tn i b y li tłu m a c z e n i z języ k a n ie m ie c k ie g o sp e c ja ln ie d la ty c h c zaso p ism . I n n e a rty k u ły ob ecn e w ty c h c z a so p ism a c h to n a p rz y k ła d sp ra w o z d a n ia z K o n g resó w S y jo n isty c z n y c h i r e p o r ta ż e z ro z w o ju o sa d n ic tw a ży d o w sk ieg o w P a le s ty n ie . Poza ty m p u b lik o w a n o eseje n a ta k ie te m a ty , ja k języ k h e b ra js k i, h is to ria , filo z o fia , m y śl ż y d o w sk a, p o lity k a św iato w a, n a u k a , re la c je z p o d ró ż y i o m ó w ie n ia sy tu a c ji Ż y d ó w w m ia s ta c h i re g io n a c h E u ro p y W sc h o d n ie j i Ś rodkow ej.
J a k z a z n a c z y ła m , p rz e d e w s z y stk im p ró b o w a ła m z n a le ź ć w ty c h c z a so p ism a c h w ą tk i p o lsk ie . W te k s ta c h p isa rz y , d z ie n n ik a rz y , u c z o n y c h i id eo lo g ó w s z u k a ła m z w iązk ó w z m ie js c e m , w k tó r y m ży li, i z li te r a tu r ą p is a n ą w ty m c zasie p o p o ls k u (ró w n ież p rz e z a u to ró w ży d o w sk ieg o p o c h o d z e n ia , ja k A lfre d N o ssig czy B olesław L e ś m ia n ). J e d n a k o b ecn o ść z e w n ę trz n e g o św ia ta , n ie ż y d o w sk ie g o , n ie h e b r a js k ie - go i n ie s y jo n isty c z n e g o , je st ta m m a r g in a ln a . O czyw iście, n ie sz u k a ła m zw iązk ó w z P o lsk ą, k tó r a w te d y jak o p a ń stw o n ie is tn ia ła , ale k u ltu ro w y c h p u n k tó w sty cz n y c h m ię d z y a u to r a m i p is z ą c y m i p o h e b r a js k iu i k u lt u r ą p o ls k ą . T rzeb a p o d k r e ślić, że c h o c ia ż in te re s u ją c e n a s c z a so p ism a u k a z y w a ły się w W arszaw ie, to n ie w szy scy a u to r z y w n ic h p u b lik u ją c y m ie s z k a li n a d a w n y c h z ie m ia c h p o ls k ic h . N ie k tó r z y z n ic h ży li w o d leg ły ch o śro d k a c h E u ro p y W sch o d n iej i Ś ro d k o w ej, a n a w et w P a le s ty n ie , i być m o że jest to je d e n z pow odów , dla k tó ry c h p o ls k i w ą te k je st w o m a w ia n y c h p is m a c h ta k sła b o obecny.
W b a d a n y c h p e rio d y k a c h b a rd z o m a ło u k azy w ało się p rz e k ła d ó w lite r a tu ry , a je d y n y m r e g u la rn ie tłu m a c z o n y m p o e tą b y ł H e in r ic h H e in e . W „ L u a c h A h ja- s a h ” tłu m a c z o n o ró w n ie ż B y ro n a, w „S efer H a s z a n a ” - P u s z k in a , a w „ R e s z a fim ” u k a z a ło się w o d c in k a c h Tako rzecze Z a ra tu stra N ie tz s c h e g o . P o ls k ic h a u to ró w m o ż n a p o liczy ć n a p a lc a c h je d n e j rę k i. W „ H a a s if ” p rz e tłu m a c z o n o dw a d łu g ie u tw o ry z języ k a p o lsk ie g o . W 5 n u m e r z e 1889 ro k u Iz r a e l F ra n k e l p rz e ło ż y ł Ester-
(1897). J a k p is z e o n im C h o n e S h m e ru k : „ P ro b le m n a d a n ia p rz y w ile jó w Ż y d o m p o ls k im p rz e z K a z im ie rz a [...] z a jm u je m ie js c e c e n tr a ln e . K ozłow ski [...] o p o w ia d a się za tą w e rsją leg en d y , w e d le k tó re j K a z im ie rz zerw ał z E s te r k ą ” 3.
W k o le jn y m i o s ta tn im n u m e rz e , k tó ry u k a z a ł się c z te ry la ta p ó ź n ie j, w 1893 ro k u , o p u b lik o w a n o d o k o n a n e p rz e z A ba R akow skiego tłu m a c z e n ie o p o w ia d a n ia E lizy O rzeszkow ej M irta l, o p isu jąceg o życie Ż ydów w R zy m ie w czasie zn iszczen ia św iąty n i. N a w ia se m m ów iąc, n ie jest to je d y n y p rz e k ła d teg o u tw o ru n a język h e b ra js k i, n a s tę p n e p o jaw iły się w la ta c h 40. i 50. X X w ie k u w Iz ra e lu . Z re sz tą E liza O rzeszkow a b y ła c h ę tn ie tłu m a c z o n a zaró w n o n a język h e b ra js k i, ja k i jidysz. T ak ja k w p rz y p a d k u tłu m a c z e n ia d ra m a tu K ozłow skiego, c z y te ln ik n ie zn a pow odów , d la k tó ry c h a k u ra t te te k s ty zo stały w y b ran e do tłu m a c z e n ia p r z e k ła d u - p rzecież n ie n a le ż ą on e do n ajw y ższy ch o siąg n ięć lite r a tu r y p o lsk iej. P o d ejrzew am , że pow o d e m b y ł te m a t - w o b u u tw o ra c h p o ru s z a n a jest p ro b le m a ty k a żydow ska.
In n e tłu m a c z e n ie z języ k a p o ls k ie g o u k a z a ło się w „S efer H a s z a n a ” . J e s t to p o e m a t A d a m a M ic k ie w ic z a Farys. W a rto zau w aży ć, że b y ł to c z w a rty ju ż p rz e k ła d teg o p o e m a tu , i tłu m a c z , H a im B e rn s te in z W arszaw y, o m aw ia p ra c e sw oich p o p rz e d n ik ó w . Z a p e w n ia , iż w o d ró ż n ie n iu o d n ic h , jego w e rsja je st tłu m a c z e n ie m w ie rn y m . Z d ecy d o w ał się n a to w s e tn ą ro c z n ic ę u ro d z in M ic k ie w ic z a i w sie d e m d z ie s ią tą ro c z n ic ę u k a z a n ia się p o e m a tu . W n a s tę p n y m n u m e r z e „S efer H a s z a n a ” z n a la z ły się w ie rsz e K a z im ie rz a P rz e rw y -T e tm a je ra : M ojżesz i P od m artw ą
skałą w tłu m a c z e n iu M o sze H a jk in a . Je s t to p ie rw sz y p rz y p a d e k , k ie d y re d a k c ja
p o d a ła ty tu ły o ry g in ałó w , co z n a c z n ie u ła tw iło ic h id e n ty fik a c ję , w p o p rz e d n ic h p rz y p a d k a c h b y ło to u tr u d n io n e p rz e z fa k t, iż tłu m a c z e n ie ty tu łó w n ie b y ło d o słow ne. W la ta c h 20. X X w ie k u tłu m a c z o n o T e tm a je ra w W iln ie n a jid y sz ale n ie n a h e b ra js k i.
W „ L u a c h A h ja s a c h ” n ie o p u b lik o w a n o ż a d n e g o tłu m a c z e n ia z li te r a tu r y p o l skiej i w ą te k p o ls k i w y raża się ty lk o , b y ta k rzec, w sp o só b p ra k ty c z n y , m ia n o w ic ie w z a m ie sz c z a n y c h re k la m a c h . W a rto d o d a ć , iż je d y n y m e le m e n te m w sk a z u ją c y m n a to , iż p is m o b y ło p u b lik o w a n e w W arszaw ie, o p ró cz a d re s u , są w ła śn ie re k la m y , n a p rz y k ła d n u m e r d ru g i z 1892 r o k u p o św ię c ił im 75 s tro n . W ię k sz o ść z n ic h b y ła p o p o ls k u , p o ja w ia ły się te ż re k la m y d w u ję z y c z n e - jid y sz -p o lsk i - i rz a d k o p o ro s y js k u i h e b ra js k u . S ąd zę, że ch o c ia ż b y ło to c z a so p ism o w ję z y k u h e b r a j sk im i jego a d re s a te m b y ł c z y te ln ik h e b ra js k i, to w ty m c zasie sa m języ k h e b ra js k i n ie b y ł jeszcze d o sto so w a n y do języ k a re k la m . M o ż n a w n ic h p rz e c z y ta ć o s k le p a c h , z a k ła d a c h rz e m ie ś ln ic z y c h i ró ż n y c h u s łu g a c h w W arszaw ie. N a p rz y k ła d : „T ow arzystw o P rz e m y s ło w o -L e ś n e , u l. M a rs z a łk o w s k a 154”, lu b „ K o n s e rw a to r w łosów , ul. L e sz n a 4 ” . N a jc ie k a w sz e są re k la m y c z a so p ism p o ls k ic h , n a p rz y k ła d : „ P rz y ja c ie l D z ie c i” - „ p is m o ty g o d n io w e ilu s tro w a n e , n a u c e i ro zry w ce m ło d z ie ży p o św ię c o n e ” ; „S ło w o ” - „ d z ie n n ik p o lity czn y , sp o łe c z n y i lite r a c k i” ; „G azeta H a n d lo w a ” - „ je d y n a p o ls k a c o d z ie n n a g a z e ta p o św ięco n a sp e c ja ln ie p ra w o m h a n
C h . S h m e r u k Legenda o Esterce w literaturze jid y sz i polskiej, O fic y n a N a u k o w a ,
W a rsz a w a 2000, s. 32- 36.
18
18
8
O p in ie
d lu i e k o n o m ii” . P o śró d n ic h w y ró ż n ia się re k la m a „ G a z e ty P o ls k ie j”, w k tó re j m o ż n a p rzeczy tać: W o d c in k a c h d r u k u je „ G a z e ta P o lsk a ” p o w ieść H e n ry k a S ie n k ie w ic z a p .t. „ R o d z in a P o ła n ie c k ic h ” . N ie b a w e m po u k o ń c z e n iu d r u k u tej p o w ieści z a c z n ie „ G a z e ta P o lsk a ” d r u k o w ać n o w ą p o w ieść S ie n k ie w ic z a p .t. „Q u o V a d is” . „ G a z e ta P o ls k a ” n a b y ła „Q u o V a d is” n a w y łą c z n ą w ła sn o ść i b ę d z ie m o g ła d ru k o w a ć ją b e z p rzerw .S p ra w ie re k la m p o św ię c iła m ty le m ie js c a , gdyż p o z w a la ją o n e n a w y c ią g n ię c ie ró ż n y c h w niosków . N a p r z y k ła d re k la m o d a w c y są p rz e k o n a n i, że c z y te ln ik h e b r a js k i i jego d z ie c i n ie ty lk o m ó w ią p o p o ls k u , ale i c z y ta ją z a ró w n o p o ls k ą li te r a tu r ę , ja k i p o ls k ie c z a so p ism a .
N a w ia s e m m ó w iąc, H e n ry k S ie n k iew icz, w ów czas u w ie lb ia n y i c e n io n y p rz e z c z y te ln ik a h e b ra js k ie g o p is a rz , sta ł się p r e te k s te m d la fe lie to n u E fra tie g o (to je d e n z p s e u d o n im ó w D a v id a F ris z m a n a ) w n u m e r z e 5 „ H a d o r ” z 1901 ro k u . P o zw olę sobie p rzy w o łać d łu ż s z y fr a g m e n t z teg o te k s tu , gdyż jest o n z n a k o m itą ilu s tra c ją o s tre j, a n a w e t z ja d liw e j k ry ty k i, z ja k ą s p o ty k a li się ó w cześn ie p is a rz e h e b ra jsc y . A u to r p is z e , że o c z e k u ją o n i p o d o b n e g o s z a c u n k u ja k S ie n k ie w ic z (dla k tó re g o u rz ą d z o n o w ie lk ie u ro c z y s to śc i z w ią z a n e z ju b ile u s z e m 2 5 -lecia d z ia ła l n o śc i p is a rs k ie j). T y m czasem , z a u w aża E fra ti, w ogóle n ie ro z u m ie ją o n i, że
m ię d z y n im i a S ie n k ie w ic z e m je s t o lb rz y m ia p rz e p a ś ć i n ie z a s łu g u ją o n i w ogóle n a m ia n o p isa rz y , g d y ż są je d y n ie p is m a k a m i. [...] P y ta ją : „ D la c z e g o te n h o łd , ja k i sp o ty k a S ie n k ie w ic z a , n ie je s t o d d a w a n y n a m ? ” . W ta k ic h m o m e n ta c h ju ż n ie n a rz e k a m , że n ie m a m y p isa rz y , ale n a to, że n a w e t n ie m a m y c z ło w ie k a , k tó r y r o z u m ia łb y p r z y n a jm n ie j ró ż n ic ę m ię d z y n a s z y m i a u to r a m i i S ie n k ie w ic z e m .
K o le jn y p o ls k i w ą te k z n a la z ła m w „ A h ija s a f” z 1894 ro k u . C h o d z i tu ta j o p o r u s z a ją c e w s p o m n ie n ie p o e ty N a th a n a N a ta S a m u e li o m a la r z u M a u ry c y m G ot- tlie b ie , k tó r y z m a r ł w 1879 ro k u . O p o w ieść ta m o ż e być św ia d e c tw e m p o w ro tu G o ttlie b a do ży d o w sk iej to ż s a m o śc i p o d w p ły w em z e tk n ię c ia się z p o ls k im a n ty se m ity z m e m . A u to r z a czy n a sw oje w s p o m n ie n ie od stw ie rd z e n ia , że G o ttlie b m a dw a p o m n ik i. J e d n y m je st b a rd z o p ro s ta m ace w a w z a k ą tk u c m e n ta rz a ż y d o w sk ieg o w K ra k o w ie , k tó ra n ie w sp o m in a o ty m , k im b ył. D ru g i, o w iele w s p a n ia l szy p o m n ik , to o b ra z G o ttlie b a z ro k u 1878 Ż y d z i modlący się w J o m K ip u r z n a jd u jący się w m u z e u m w W arszaw ie (d zisiaj w m u z e u m w T el A vivie). N a o b ra z ie jest p rz e d s ta w io n a K sięg a Tory, n a k tó re j w id n ie je n a p is : „ B ło g o sław io n ej p a m ię c i M o sze G o ttlie b a ” . S a m u e li szczegółow o o p is u je te n m a g ic z n y o b ra z , n a s tę p n ie p rz y w o łu je sw oje s p o tk a n ie z m a la rz e m n a o sie m m ie się c y p rz e d jego śm ie rc ią . G o ttlie b , w te d y p rz y s to jn y i m ło d y , p e łe n ży cia i tw ó rczej e n e rg ii m a la rz , o p o w ia da m u o h is to r ii o b ra z u . W y n ik a z n ie j, że k ie d y b y ł s tu d e n te m K ra k o w sk ie j A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h , u w a ż a ł się za jej p e łn o p ra w n e g o c z ło n k a i n ie o d czu w ał ż a d n e j ró ż n ic y w obec in n y c h stu d e n tó w . J e d n a k ż e to p o c z u c ie o k a z a ło się ilu z ją , k ie d y p e w n eg o d n ia je d e n z k o leg ó w p o w ie d z ia ł m u : „ N ie z a p o m in a j, k im jesteś, ty lk o p a rsz y w y m Ż y d e m , c z ło n k ie m w s trę tn e g o n a ro d u , ro b a c tw e m a n ie is to tą lu d z k ą ” . G o ttlie b o p o w ia d a , ja k b a rd z o b y ł p rz e ra ż o n y , c z u ł w ręcz fiz y c z n y b ó l,
gdyż b y ł p rz e k o n a n y , że ta k i a n ty s e m ity z m ju ż n ie is tn ie je . To w y d a rz e n ie s p r o w okow ało jego p o w ró t do ży d o w sk ic h k o rz e n i i p o św ię c e n ie tw ó rc z o śc i o raz ta le n tu sw o je m u n a ro d o w i. P o w sta n ie o b ra z u to s k u te k tej d e c y z ji. G o ttlie b p o w ie d z ia ł, że z a ró w n o c a ły o b raz i p o r tr e ty jego p rzo d k ó w , ja k i n a p is n a z w o ju T ory m a lo w a ł w n a tc h n ie n iu siln ie js z y m n iż jego w ola. Ja k b y n ie w id z ia ln a rę k a k a z a ła m u u p a m ię tn ić w ła sn y zg o n , g d y ż c z u ł się je d n y m w ła ń c u c h u z m a rły c h p r z o d ków. W ro z m o w ie z S a m u e lim p o d k re ś la ł, że c z u je się p rz e p e łn io n y e n e rg ią tw ó r czą w y sta rc z a ją c ą n a w ie le la t. O sie m m ie się c y p o ty m s p o tk a n iu m a la rz n a g le z m a rł.
N a ro d o w o ś ć ż y d o w sk a i n a ro d o w o ść p o ls k a . W k il k u c z a s o p is m a c h m o ż n a z n a le ź ć a lu z ję do w p ły w u n a ro d o w o śc i p o ls k ie j n a sy jo n iz m . J e s t to o b sz e rn y t e m a t z a s łu g u ją c y n a g łęb sze b a d a n ia , ja z a jm ę się ty lk o a rty k u ła m i, w k tó ry c h k w e stia ta jest p o ru s z a n a . W „ H a d o r ” u k a z a ł się te k s t R. B ra in in a H ebrajska sztuka. B r a in in o m a w ia w n im sw oje k o n ta k ty z p o ls k o -ż y d o w s k im a u to r e m A lfre d e m N o ssig ie m , z k tó ry m sp o tk a ł się w W ie d n iu w 1891 ro k u . O tó ż jego z d a n ie m , N o s- sig b y ł z n a n y jak o p o ls k i n a c jo n a lis ta . J u ż jak o o s ie m n a s to la te k d a ł się p o z n a ć , p isz ą c p o e m a t n a ro d o w y Tragedia m yśli, b y ł te ż je d n y m z re d a k to ró w c z a so p ism a „ O jczy zn a” . N ie o c z e k iw a n ie je d n a k w p e w n y m m o m e n c ie o k re ś lił sieb ie jak o Ż yda i sy jo n istę . W ty m c zasie n a p is a ł te ż Próbę ro zw iązania kw estii żydow skiej, g d zie s tw ie rd z ił, że je d y n y m ro z w ią z a n ie m jest id e a sy jo n isty c z n a - p o w ró t Ż y d ó w do P alesty n y . Ż y cie N o ssig a je st fa s c y n u ją c e i je d y n e w sw o im ro d z a ju . N ie m o g ę się ty m szczegółow o z a ją ć , w sp o m n ę ty lk o , że p o d o jś c iu n a z is tó w do w ła d z y w y d a lo n o go do P o ls k i i z o sta ł w g e tc ie w a rs z a w s k im u r z ę d n ik ie m g m in y ży d o w sk iej. Ż y d o w sk a O rg a n iz a c ja B ojow a p o d e jrz e w a ła go o k o la b o ra c ję z g e sta p o i w y k o n a ła n a n im w y ro k śm ie rc i w 1943 ro k u . W k o n te k ś c ie m o je g o r e f e r a tu je st o n p rz y k ła d e m p rz e jśc ia od n a c jo n a liz m u p o ls k ie g o do n a c jo n a liz m u ży d o w sk ieg o , a li te r a c k i w y raz teg o p rz e jś c ia jest sz c z e g ó ln ie ciekaw y. (P rz y o k a z ji d o d a m , że w a r to te ż z b a d a ć w p ły w m y ś li R o m a n a D m o w sk ie g o n a tw ó rczo ść Z eeva Ż a b o ty ń - skiego b ą d ź z n a c z e n ie p is a rstw a A d a m a M ick iew icza w u tw o ra c h n aro d o w eg o p o e ty ży d o w sk ieg o B ia lik a ). W k a ż d y m ra z ie w sp ó ln ą c e c h ą p o ls k ie j i h e b ra js k ie j lite r a tu r y w ty m b y ło z n a c z e n ie języ k a i li te r a tu r y p o z b a w io n y c h w s p a rc ia n ie p o d le głego p a ń s tw a , lite r a tu r y p is a n e j w d ia s p o rz e z p o c z u c ie m m e s ja ń s k ie j m is ji i d la te g o sta n o w ią c e j w a ż n y e le m e n t w b u d o w a n iu n a ro d o w e j to ż sa m o śc i.
W ty m k o n te k ś c ie w a rto p rz e c z y ta ć w „ A h ia s a f” z 1899 ro k u a rty k u ł n a p is a n y p rz e z O zjasza T h o n a Socjologia A h a d a H a m a . T h o n , r a b in p o stę p o w e j sy n ag o g i T e m p e l w K rak o w ie, d z ia ła c z sy jo n isty c z n y i c z ło n e k p o ls k ie g o s e jm u w o k re sie m ię d z y w o je n n y m , p isz e , że n a ro d o w o ść ży d o w sk a p o w in n a b ra ć p rz y k ła d z n a r o d ow ości p o ls k ie j sz czeg ó ln ie w lite r a tu r z e . O to jego słow a:
C a łe ży cie ż a ło w a łe m , że id e a sy jo n is ty c z n a w jej sz e ro k im i g łę b o k im z n a c z e n iu - jak o id e a n a ro d o w a - n ie u ja w n iła sw ej tw ó rczej siły. N ie w z b u d z iła ż a d n e g o w ie lk ie g o poety, k tó ry b y łb y z a fa s c y n o w a n y w ie lk im p ło m ie n ie m tej id ei! N a p rz y k ła d p o lsk a lite r a tu r a n ig d y n ie b y ła ta k p ło d n a i ta k b o g a ta , ja k w c h w ili n a ro d o w e j k a ta stro fy . W ła ś n ie w te d y o d c z u c ia n a ro d o w e w z b u d z iły u ś p io n e siły n a r o d u i stw o rz y ły ta k ic h p o etó w , ja k A d a m
18
06
1
O p in ie
M ic k ie w ic z , J u liu s z S ło w ack i i Z y g m u n t K ra s iń s k i, u k tó ry c h is to tą tw ó rc z o śc i je s t n a ro d o w a k a ta s tro fa , a n a w e t w ię c e j, n a ro d o w a n a d z ie ja . A u n a s, w s ta ro ż y tn y m n a ro d z ie [ ...] , w c z a sie , g d y n a s z a d u sz a p r z e p e łn io n a je s t w ie lk ą id e ą i o g ro m n y m i u c z u c ia m i, g d z ie je s t n a s z a n o w a Pieśń nad P ieśniam i?
O g ó ln y to n teg o w y w o d u je st z n a n y - o g ro m n e ro z c z a ro w a n ie ów czesną lite r a tu r ą h e b ra js k ą . N o w o ścią w a rg u m e n ta c ji O zjasza T h o n a je st w ezw an ie, b y p a trz e ć n a p o ls k ą li te r a tu r ę i b y się od n ie j uczyć.
P o d su m o w u ją c , m o ż n a p o w ie d z ie ć , że c h o c ia ż o m a w ia n e c z a so p ism a b y ły w y d aw a n e w W arszaw ie, ic h z w ią z k i z m ia s te m , ję z y k ie m i z lite r a tu r ą p o ls k ą o k a z a ły się m a rg in a ln e . P e rio d y k i h e b ra js k ie stan o w iły ro d zaj o d izo lo w an y c h w ysp w p o l skiej p rz e s trz e n i, a ic h p rz e s ła n ie p rz e z n a c z o n e b y ło n ie dla b e z p o ś re d n ie g o o to c z e n ia , ale d la p u b lic z n o ś c i ży d o w sk iej c zy ta jącej p o h e b ra js k u w całej E u ro p ie i w P a le s ty n ie . N ie m n ie j je d n a k o d k ry te p rz e z m n ie w ą tk i p o ls k ie m o g ą b y ć p u n k te m w yjścia do d a ls z y c h b a d a ń .
Abstract
Shoshana RONEN University of Warsaw
A Jew W riting in Hebrew in Warsaw: W hy?
A discussion of Hebrew-language literary periodicals published in Warsaw at the turn of 20th century - the time Warsaw was a flourishing hub of Hebrew literature as well as journalism. The topics dealt with by those periodicals included, inter alia, renewal of Hebrew language and literature as an essential dimension of the then-arising Jewish nationality, or a hot debate on quality and tasks of modern Hebrew literature. Some of the contributing authors later became pillars of modern H ebrew literature - to name H .N . Bialik, S. Czernichowski, or M.J. Berdyczowski. The author tracks down a series ofthemes relating to the Polish context, in terms of whether the Hebrew writers actually referred to the place they lived in, the language they heard and the Polish literature ‘surrounding' them. Moreover, Polish literary works translated into Hebrew are discussed and a possible influence of Polish nationality on the Zionist movement is considered.
