Z dziejów miasta i parafii Szadek

Andrzej Ciapciński

Z dziejów miasta i parafii Szadek

. I

slüDIA

(DtOCtACbSRie

6(2003)

KS. A N D RZEJ CIAPCIŃSKI

Z D Z I E J Ó W M IA S T A I P A R A F II S Z A D E K 1. C zasy rozw oju i rozkw itu

Szadek to jedno z najstarszych miast polskich.1 Pierwsza pisana wzmian- ka o nim pochodzi z 1295 roku. Jest to dokument nadania rycerzowi Wilcz- kowi, przez księcia kujawskiego oraz łęczycko-sieradzkiego W ładysława Łokietka, dwóch łanów ziemi w Wielkiej Wsi, zwolnionych z wszelkich cię- żarów i pow inności.2 Z tego dokumentu wynika, że Szadek w końcu XIII wieku był już miastem i to miastem książęcym - civitas nostrum}

Niewiele wiadomo o wcześniejszych dziejach tego grodu ani okolicznych osad. Badania archeologów wskazują na ślady osadnictwa w epoce żelaza (do I w. p.n.e.).4 Badania S.M. Zajączkowskiego (dotyczące początków wsi w Sieradzkiem) wskazują na słabe zaludnienie okolic Szadku. Najstarsze do- kumenty lokacyjne wsi Kromolin, Wilamów, Szadkowice sięgają połowy XIV wieku.5 Wielu historyków (biorąc pod uwagę wezwanie najstarszego ko- ścioła Szadkowskiego św. Idziego, który po erygowaniu parafii w XII w. naj- prawdopodobniej stał się kościołem parafialnym) twierdzi, że tzw. Stary Szadek - dzisiejsze Podgórze - istniał jako wieś na przełomie XI i XII wie- ku.6 Wtedy zapewne ufundowano drewniany kościółek, który służył mieszkańcom okolicznych miejscowości. Jak wynika z powyższego, parafia Szadkowska była jedną z najwcześniejszych parafii, jakie powstały na zie- miach polskich po przyjęciu chrztu przez Mieszka I.

Ta pierwotna osada była własnością monarszą, leżała na dogodnym dla wypraw myśliwskich terenie, odbywały się tu także targi. Obok Starego Szad- ku znajdowała się Wielka Wieś - osiedle wiejskie. Ponieważ Stary Szadek leżał na pagórku otoczonym bagnami i nie miał warunków do rozrastania się, rozwijała się położona obok Wielka Wieś. Przywilej lokacyjny miasto otrzy- mało najprawdopodobniej w połowie XII wieku, nie można jednak stwier- dzić tego dokładnie, gdyż dokument lokacyjny zaginął. Po założeniu miasta, Stary Szadek przekształcił się w przedmieście zwane Podgórzem. Potwier- dzeniem tego, że Szadek posiadał dokument lokacyjny, jest fakt, iż Włady­

sław Jagiełło w 1401 roku przeniósł Szadek wraz z przedmieściem Podgó- rze na prawo magdeburskie.7

Pod względem terytorialno-administracyjnym Szadek przynależał do kasztelani sieradzkiej, a parafia do archidiakonatu uniejowskiego wchodzą- cego w skład diecezji gnieźnieńskiej. W końcu XIII wieku zbudowano nowy, drewniany parafialny kościół, dzwonnicę i plebanię. Szadkowianie krótko jednak się nim cieszyli, gdyż w 1331 roku Krzyżacy podczas najazdu spalili całe miasto i kościół. Plebanem wtedy był Wacław, który wraz z wójtem Frań- Ciszkiem i trzema rzemieślnikami świadczyli przeciwko Krzyżakom na pro- cesie warszawskim w 1339 roku.8 Na szczęście miasto szybko podniosło się z ruin. W 1335 roku stanął nowy, murowany kościół parafialny, zbudowany w stylu gotyckim. W tymże roku poświęcił świątynię arcybiskup Janisław. Otrzymała ona wezwanie Najświętszej Maryi Panny i św. Jakuba Apostoła.9 Pierwszym udokumentowanym ofiarodawcą na rzecz kościoła był miesz- czanin Jaśko z Szadka. Starosta sieradzki Drogosz, w obecności stolnika Ja- nusa i wójta Szadkowskiego Pełki, potwierdził w stosownym dokumencie darowiznę 1/4 części młyna (pozostałą część młyna darczyńca wcześniej sprzedał kościołowi za 30 grzywien).10

W 1451 roku burmistrz miejski, rajcowie i cała gmina godzili Jana Niem- ca z Wrocławia, aby za 32 grzywny wykonał dla kościoła w Szadku analo- giczne malatury jak w tumie łęczyckim .11 W 1481 roku podjął się robót w świątyni Andrzej z Warty, cieśla (za 70 grzywien i 17 beczek piwa), po dwóch latach zastąpił go Jurko z Lwowa, w 1487 roku Maciej z Wielunia, murator (za 115 grzywien, 12 miar mąki, 1 miarę jagieł i 6 beczek piwa) podjął się wypalenia cegły, dachówki i potrzebnych reperacji.12

W 1505 roku Jarosław z Łaska, brat prymasa Jana, wojski sieradzki i wojewoda łęczycki, wykupił 1/3 młyna i przekazał ją mansjonarzom. Król Aleksander na sejmie radomskim uwolnił ową trzecią część młyna od wszel- kich powinności i jurysdykcji świeckich. W 1509 roku Jan z Łaska podaro- wał mansjonarzom odległą od miasta o 5 km wieś Kotlinki, którą przeniesiono na prawo magdeburskie. Natomiast prymas Andrzej Róża określił obowiąz- ki mansjonarzy Szadkowskich. Sześciu z nich miało odprawiać codziennie Mszę z suplikacjami, a w każdą środę Mszę za fundatora. Obowiązki mieli pełnić osobiście. Wprowadzono również zakaz oddalania się od miasta dłużej niż na osiem dni. Jeżeli zaniedbywaliby swoje obowiązki, czekało ich upomnienie proboszcza, a w skrajnych przypadkach usuwani byli z urzędu. Dwanaście lat później mansjonarze sprzedali wieś Kotlinki Mikołajowi Star- czewskiemu za 90 grzywien. Stopniowo dochody z młyna zmniejszyły się, nawet darowizna księdza Wierzbowskiego nie poratowała pogarszającej się

sytuacji materialnej i ostatecznie w XVIII wieku zostało jedynie dwóch man- sjonarzy pełniących obowiązki wikariuszy.13

Poza świątynią parafialną w Szadku był jeszcze jeden kościół, p.w. Swię- tego Ducha, ufundowany przez Elżbietę Wolską, konsekrowany w 1540 roku.

Jak już wspomniano, rozwój parafii i kościoła był ściśle związany z roz- wojem miasta. Od zasobności mieszkańców zależało przecież jego wyposa- żenie. Wspomniany już wcześniej Jan z Wrocławia pozostawił po sobie jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych elementów wystroju - polichromię ścień- ną. Z pierwszej połowy XV wieku pochodzi rzeźba gotycka - Pieta. Postać Chrystusa na krzyżu stworzył jeden z uczniów Wita Stwosza. Gotycka mon- strancja wieżyczkowa z 1450 roku, malowidła na szkle umieszczone później na drewnianych relikwiarzach, chrzcielnica z brązu ze sceną ukrzyżowania, chór muzyczny, wiele nagrobków i tablic epitafijnych, pochodząca z 1551 roku tablica upamiętniająca odnowienie kościoła ufundowana przez ks. Ra- fała Wargowskiego - to wszystko świadczy o hojności i trosce parafian o wygląd kościoła.

Szadek już na przełomie XII i XIV wieku był ważnym centrum admi- nistracji kościelnej. Od XIII do XVI wieku parafia obejmowała dziewiętna- ście wsi leżących w promieniu sześciu kilometrów od miasta. Szadek był siedzibą dekanatu, w skład którego wchodziło szesnaście parafii: Borszewi- ce, Brzyków, Buczek, Drużbice, Grabno, Grocholice, Korczew, Łask, Marze- nin, Parzno, Restarzew, Sędziejowice, Strońsko, Szadek, Szczerców i Widawa. Obszar dekanatu wynosił 1870 km2, a liczba ludności - 1 1 ,5 tys.14

Dekanat Szadkowski podlegał archidiakonatowi w Uniejowie. Źródła z XVI wieku informują, że dobra kościelne parafii Szadek obejmowały 52,5 łana ziemi i leżały na Podgórzu. Mieszkało w nich siedmiu chłopów pracujących w majątku kościelnym. Grunty te do XX wieku nazywano Szad- kiem Poduchownym.15

Czas od XV do początku XVI wieku był dla miasta i parafii okresem rozkwitu. Osiadło tu wielu sukienników i miasto stało się największym po Brzezinach ośrodkiem sukiennictwa na ziemi sieradzkiej.16 Rozwinęło się piwowarstwo, na jego potrzeby uruchomiono konny młyn słodowy. W mie- ście był także warsztat złotnicki. W 1459 roku Szadek wysłał 25 zbrojnych na wojnę pruską, co stawiało miasto w grupie największych miast wojewódz- twa łęczyckiego i sieradzkiego. Miasto stało się ważnym ogniskiem życia szlacheckiego na ziemi sieradzkiej i głównym ośrodkiem działalności sejmi- kowej. Mieściła się tu także siedziba niższego sądownictwa ziemskiego, wie- lokrotnie również zwoływano tu sądy wiecowe, zajmujące się sprawami specjalnie dla nich zastrzeżonymi. Odbywały się tu także turnieje rycerskie.

W XV wieku umiejscowiono w Szadku siedzibę powiatu, jednego z czte- rech, jakie istniały w ówczesnym województwie sieradzkim. W skład powiatu wchodziło pięć miast: królewskie - Szadek, duchowne - Pabianice i Unie- jów oraz szlacheckie - Lutomiersk i Łask. Obszar powiatu wynosił 2079 km2. Pod względem rozwoju ekonomicznego Szadek nie ustępował Sieradzowi czy Wieluniowi. Było to zamożne miasto, gdzie mieszały się bogate rodziny mieszczańskie i szlacheckie (Pągowskich, Porczyńskich, Korczewskich).

Początek XVI wieku przyniósł miastu okresowe załamanie gospodar- cze, spowodowane nadmiernym obciążeniem podatkami. Dopiero przywi- leje nadane przez króla Zygmunta I, ograniczające pobieranie podatków, poprawiły sytuację. Te przywileje pozwoliły przetrwać miastu, gdyż czte- rokrotnie w XVI wieku wybuchały tu pożary - w latach: 1547, 1561, 1569 (zniszczone zostało 2/3 miasta) i 1574. Wtedy król Henryk Walezy zwolnił mieszczan od świadczeń na cztery lata. Kolejny władca, Stefan Batory, zwoi- nił mieszczan od płacenia ceł, uwolnił miasto od sądownictwa kasztelanów i starostów; miasto odtąd miało własny sąd w osobie wójta i dwóch ławni- ków. Miasto otrzymało także przywileje organizowania targów, miały one się odbywać we wtorki, a jarmark na św. Jakuba.

Szadek słynął w XVI wieku ze znakomitej jakości piwa. Smak piwa żale- żał od wody, którą czerpano ze studni w rynku. Postanowiono wtedy zbudo- wać wodociąg. Zbiornik główny znajdował się w rynku, skąd drewnianymi rurami woda rozprowadzana była do warzelni piwa, a także do mieszkań. Aby wodociąg mógł być właściwie utrzymany, król Zygmunt Stary wydał w 1541 roku przywilej, w którym czytamy: ״ponieważ mieszczanie na publiczny i pry- watny użytek za pomocą rur i kanałów sprowadzili w odę do wodociągu w rynku urządzanego, co pożytek i wygodę przynosi, a oprócz tego przyczy- nia się do polepszenia zdrowia, potwierdzając przeto ich dzieło, pragnąc utrzy- mać je na zawsze w dobrym stanie i włożonym nakładom przyjść z pomocą postanawiamy opłatę po 6 groszy od warzących piwo i po 2 grosie od do- mów, do których woda dochodzi (przeznaczyć na cele miasta). Skarb królew- ski nie będzie nigdy nic z tego korzystał, a osobny pisarz pobierał będzie wymienioną opłatę zdając sprawę przed magistratem”.17

Kupcy Szadkowscy korzystali z szerokiej pomocy władców, którzy dbali o rozwój miast królewskich. Uwolnienie czy zm niejszenie ceł pozwalało kupcom handlować bez przeszkód w innych miastach polskich. Zygmunt Stary jednocześnie zakazał kupcom z Gniezna, Kalisza i Poznania przybywającym do Szadku rozkładać takie towary, jakie Szadkowscy mieszczanie u siebie na sprzedaż w ystaw iają.18 W XVI wieku w mieście istniały cztery cechy: krawiecki, szewski, kuśnierski i sukienniczy, dwa folusze, czternaście jatek

królewskich, dziesięć jatek wójtowskich, pięć młynów (trzy należały do kró- la, jeden do wójta i jeden do plebana). Głównymi zawodami wykonywany- mi w mieście były tkactwo, krawiectwo, szewstwo, stolarstwo, kupiectwo. Również wsie leżące wokół Szadku były dość zamożne.19

Rozwój gospodarczy wpływał także na sferę społeczną. Od XV wieku istniała tu szkoła parafialna. Musiała ona dawać dobre wykształcenie, skoro w XV i XVI wieku wysyłano młodzież z tej placówki na studia w Krakowie, gdzie uzyskiwała ona tytuły bakalarzy, magistrów i profesorów.20 Władze miejskie fundowały nawet stypendia zdolnym uczniom. Według różnych źró- deł na Akademii Krakowskiej studiowało w XV wieku od 40 do 45 żaków z Szadku, a w XVI wieku dalszych 39.21

Od 1535 roku istniało w farze Szadkowskiej bractwo literackie, które od 1646 r. było związane z ołtarzem wielkim .22

Reasumując, w XVI wieku Szadek był średniej wielkości polskim mia- stem, ośrodkiem administracji państwowej (powiat), kościelnej (dekanat) i ważnym ośrodkiem gospodarczym. Ogółem na początku XVI wieku w Szad- ku było 360 placów, ale nie wszystkie były zabudowane. W 1507 roku wy- mienia się 329 domów. Historycy przyjmują, że w jednym domu mieszkało przeciętnie sześć osób, co daje 2000 do 2200 mieszkańców.23 Liczbą miesz- kańców Szadek dorównywał Sieradzowi, który zam ieszkiwało wówczas 2100 osób. Powiat Szadkowski obejmował wówczas obszar 37.75 mil2, osiem miast (Łask, Widawa, Lutomiersk, Szadek, Szczerców, Pabianice, Uniejów i Niemysłów) oraz 293 wsie i 33 parafie.

2. Okres stagnacji i regresu

Wiek XVII rozpoczął się dla Szadku niepomyślnie. Miasto, nawiedzane na przemian klęskami żywiołowymi, zarazami, przemarszami wojsk i niepo- kojami wewnętrznymi, stopniowo podupadało, ubożało, a rzemiosło przestało się rozwijać. Pauperyzacja wsi spowodowała, że zubożali chłopi kupowali coraz mniej grubego przeznaczonego dla wiejskiej klienteli sukna szadkow- skiego.24

Doszło do poważnych konfliktów między mieszczanami a szlachtą. W 1638 roku starostą Szadkowskim został Mikołaj Wierzbowski z Wielkie- go Chrząstowa herbu Jastrzębiec (w nagrodę za udział w wojnach: moskiew- skiej, inflanckiej i wołoskiej) i przez kolejne sto lat miastem rządziła rodzina Wierzbowskich.25 Współpraca między nimi a mieszczanami nie układała się, wzajemne oskarżenia nie przyniosły nic dobrego miastu, a przeciwnie, pogarszały już i tak złą sytuację. W 1638 roku władze miejskie zabroniły szlachcie nabywania posiadłości w mieście. Obawiano się, żeby nie stały się

podstawą do wytworzenia tzw. jurydyk — posiadłości szlacheckich w mieście wyjętych spod władzy magistratu.26

Sytuację pogarszały powtarzające się pożary - szczególnie dwa były groź- ne: w 1630 i 1653 r. W tym drugim 5״ lipca spłonęło w Szadku 167 domów z należącymi do nich budynkami, browarami, a także 8 domów misjonarskich [...] i probostwo św. Ducha, kościół tylko murowany ocalał, a także szkoła i stodół 20 się ostało” .27 Król Jan Kazimierz zmuszony był wydać kolejny przywilej zwalniający miasto od wszelkich powinności.

Najgorsze jednak miało dopiero przyjść. W 1659 r. w czasie przemarszu wojsk szwedzkich, a później rokoszu Lubomirskiego, Szadek został poważnie zniszczony. Po postoju wojsk marszałka wielkiego koronnego, zbuntowane- go przeciwko królowi, pozostały ״ stodoły poniszczone, bydła moc porwana i sprzęty i wiele innych rzeczy potracone”.28 Do tego doszła powódź, pożar piętnastu stodół ze zbożem, splądrowanie miasta i pobieranie okupu przez żołnierzy. W 1677 roku zimująca tu chorągiew cześnika koronnego Opaliń- skiego przyczyniła się do jeszcze większego spustoszenia miasta.

Były to ciosy, z których miasto długo się dźwigało. Zubożali mieszkań- cy opuszczali je w poszukiwaniu zarobku. W 1673 roku w mieście mieszka- ły już tylko 493 osoby.29 W tej sytuacji starosta Szadkowski, w obawie przed utratą praw miejskich, pozwolił osiedlać się Żydom, wydzierżawiając im nie- które place w mieście. Spowodowało to jednak niezadowolenie mieszczan. Te zabiegi jednak na niewiele się zdały. Żydzi znajdowali bowiem lepsze warunki w pobliskim Łasku, Lutomiersku, Poddębicach czy Sieradzu. Dopiero po 1820 roku nastąpił tu większy napływ ludności żydowskiej.

Ostatnie dane z XVII stulecia mówią o 292 mieszczanach i tyko 60 do- mach mieszkalnych. Miasto podupadło w wielu dziedzinach, również w sfe- rze kultury i oświaty. O ile w XV i XVI wieku zamożnych 'mieszczan Szadkowskich stać było na wysyłanie swych synów na studia w Akademii Krakowskiej, to w XVII i XVIII wieku liczba studiujących szadkowian była znacznie mniejsza, zubożałych mieszczan nie było stać na finansowanie kosztownych studiów w Krakowie. Podupadła również szkoła parafialna. Nawet zapisanie w 1631 r. przez żonę słynnego Domadeja placu przy ul. Wi- lamowskiej na utrzym anie nauczyciela Bartłomieja (zaś po jego śmierci 18 groszy z tego placu było przeznaczone dla najpilniejszego ucznia) nie po- mógł. W 1657 roku szkoła jeszcze istniała, ale już w połowie XVIII wieku tylko organista uczył dzieci pisać i czytać,30 co też zapewne przyczyniło się do spadku ilości studiujących mieszkańców Szadku.

Na początku XVIII wieku starostą został ostatni z rodu Wierzbowskich, Adam. Prowadzone przez niego pertraktacje ze Szwedami przyniosły dla

miasta opłakane skutki - oddziały szwedzkie dowodzone przez Flem inga (wojna północna) spustoszyły miasto i skonfiskowały wiele dóbr. Następne lata przyniosły kolejne spustoszenia; przyłączenie się szlachty do konfedera- cji przeciwko królowi Augustowi III, a następnie upadek konfederacji spo- wodował, że zwycięskie wojska plądrowały i grabiły miasto. Kolejny starosta, Michał Boksa, postanowił, że trzeba zezwolić na swobodne osiedlanie się Żydów, aby wzrosła liczba ludności i miasto wzmocniło się. Tego rodzaju postanowienia doprowadziły jednak do wieloletniego konfliktu z mieszczą- nami.31

W 1749 roku król August III i w 1778 r. król Stanisław August Ponia- towski zatwierdzili wszystkie wcześniejsze przywileje nadane miastu.32 Po- zwoliło to na powolną odbudowę miasta w XVIII wieku. Nigdy jednak nie odzyskało ono dawnej świetności. Nie wróciło do dawnego stanu rzemiosło ani handel. Szadek stał się sennym miasteczkiem, zamieszkanym przez lud- ność w większości trudniącą się rolnictwem. Tylko w czasie sejmików, zjeżdżająca się szlachta przynosiła dochody właścicielom oberży oraz han- dlującym piwem i winem. W 1791 roku było w mieście 39 rzemieślników: ośmiu piekarzy, siedmiu krawców, sześciu rzeźników, sześciu stolarzy, czte- rech szewców, dwóch kołodziejów, po jednym młynarzu, kuśnierzu, rymarzu, kowalu, aż siedmiu szynkarzy, a dwadzieścia osób trudniło się handlem.33

W Szadku odbywały się sejmiki poselskie dla całego województwa sie- radzkiego;34 w XVIII w. ich miejscem był kościół parafialny, skąd rozcho- dziły się lauda i instrukcje, konfederacje i uchwały odzwierciedlające poglądy szlachty, jej stosunek do ważkich wydarzeń politycznych: wolnych elekcji, wojen, konfederacji i Sejmu Wielkiego. O ile sympatie polityczne we wcze- śniejszym okresie układały się różnie, to od I rozbioru do obrad Sejmu Wiel- kiego narastały w Sieradzkiem wpływy opozycji. Wiązało się to z objęciem urzędu przez nowego wojewodę związanego z hetmanem Branickim, Michała Walewskiego.

Opozycja zwyciężyła na sejmiku 18 sierpnia 1788 roku, podczas wybo- rów posłów na Sejm Czteroletni. Obrady w Szadkowskim kościele prowadził jako marszałek człowiek związany z opozycją - Stanisław Kajetan, sędzia ziemski sieradzki. Obrady były bardzo burzliwe, kilkakrotnie zanosiło się na rozlew krwi, gdyż żaden z ośmiu pretendentów nie chciał zrezygnować. Awanturze zapobiegło kreskowanie, wybrano trzech delegatów: Feliksa Łubieńskiego, Andrzeja Zarębę Cieleckiego i Stefana Juliusza Walewskiego. Instrukcja, ja k ą otrzymali posłowie, żądała: zniesienia Rady Nieustającej i Departamentu Wojskowego, zgodzono się na zwiększenie liczby wojska oraz zaproponowano dochody, które miały służyć temu celowi. Byłoby to obcią­

żenie dóbr królewskich i duchownych nowymi podatkami, podwyższenie podatku kominowego od mieszczan i przekazanie dochodów z dóbr pojezu- ickich.35 Zastrzeżono jednak, aby nowymi podatkami nie obciążać dóbr szła- checkich.

Ożywienie życia politycznego w okresie Sejmu Czteroletniego objęło również mieszkańców miast, którzy zaangażowali się w działania dla wywal- czenia praw obywatelsko-politycznych dla stanu miejskiego.36 W zwołanym do Warszawy na 24 października 1789 roku zjeździe przedstawicieli miast całej Rzeczypospolitej i tzw. Czarnej Procesji, obok przedstawicieli innych miast województwa sieradzkiego uczestniczył, reprezentując Wartę i Szadek - Tomasz Gustowski. Następną akcją ruchu mieszczańskiego, z inicjatywy Hugona Kołłątaja, było skierowanie przedstawicieli miast na listopadowe sejmiki poselskie 1790 roku. W sejmiku Szadkowskim uczestniczyli przed- stawiciele miast województwa sieradzkiego, w tym delegaci Szadku: prezy- dent miasta Kazimierz Woszczalski i gminy - Józef Kolumowicz.

Rok 1790 był początkiem upadku silnej opozycji w Sieradzkiem. Mimo że szlachta była temu przeciwna, przedstawiciele miast (na mocy kwietnio- wej ustawy o miastach włączonej do Konstytucji 3 Maja) znaleźli się w sej- mie. Wybory na sejm w poszczególnych województwach odbywały się 10 sierpnia 1791 r., a poprzedzały je wybory deputatów w miastach królew- skich danego województwa, zwanych na mocy ustawy kwietniowej wolny- mi. Na zebraniu wyborczym w Szadku wybrano deputantami prezydenta miasta Jana Gustowskiego oraz Mateusza Woźniackiego. Reprezentanci Szad- ku otrzymali instrukcję celem zaprezentowania zawartych w niej postulatów na zebraniu wyborczym; instrukcja zawierała przede w szystkim akcenty antystarościńskie. Mieszczanie domagali się likwidacji wszelkiej przemocy i nadużyć ze strony starosty, żądali przywrócenia miastu zagarniętych docho- dów oraz przestrzegania dawnych przywilejów.

Wydarzenia ostatniego roku obrad Sejmu Czteroletniego to czas wiel- kiego entuzjazmu i nadziei na podniesienie upadającego kraju, ale i kno- wań malkontentów dążących do obalenia reform zapoczątkowanych Majową Konstytucją. Dnia 1 sierpnia 1792 r. na sejmiku szlachta z powiatu sieradz- kiego, Szadkowskiego, piotrkowskiego i radomskiego przystąpiła do konfe- deracji targowickiej .37

Po 1793 roku Szadek znalazł się w zaborze pruskim, a powiat Szadkowski stał się częścią departamentu kaliskiego. W mieście mieszkało 671 osób, w tym 38 Żydów. Spośród mieszczan 45 zajmowało się rzemiosłem, trzyna- stu handlem, siedmiu było szynkarzami, reszta trudniła się rolnictwem. W Szadku było 113 domów, z czego 90 krytych słomą, a tylko 23 gontami.

Jedyną wyróżniającą się budowlą był kościół. Było dużo ubogich w stosun- ku do liczby mieszkańców - 30 żebraków i 11 osób w przytułku. Służbę zdro- wia reprezentowały dwie akuszerki.38

Z danych tych wynika, iż w końcu XVIII wieku Szadek stracił swoje znaczenie, podupadł i stał się bardziej osadą rolniczą niż miastem.

Zebrana 18 kwietnia 1793 roku z rozkazu władz pruskich szlachta zmu- szona była uchwalić wysłanie poselstwa do Poznania, które miało zaprzysiąc poddaństwo królowi Prus. Powstanie kościuszkowskie odwlokło złożenie tej przysięgi, ale na krótko.39

PRZYPISY

1 Miasto to odwiedzili królowie: Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk.

2 C o d e x d ip lo m a tic u s P o lo n ia e , wyd. L. Rzyszewski, A. Muczkowski, Warszawa 1848, s. 136-137, 157; S. Z a j ą c z k o w s k i , M a te r ia ły d o s ło w n ik a g e o g r a fic z n o - h is to r y c z n e - g o d a w n y c h zie m łę c z y c k ie j i s ie r a d z k ie j d o 1 4 0 0 roku, t. 2, Łódź 1970, s. 131

3 Zob. R. R o s i n , M ia s ta d o 15 7 2 r., w: S zk ic e z d z ie jó w S ie r a d z k ie g o , red. J. Śmia- łowski, Łódź 1977, s. 82.

4 A. K u f e l - D z i e r z g o w s k a , P r a d z ie je S ie r a d z k ie g o , w: S z k ic e z d z ie jó w ...,

dz. cyt., s. 40.

5 S.M. Z a j ą c z k o w s k i , W ieś s ie r a d z k a w X I I - X V I w ie k u , w: S z k ic e z d z ie jó w ...,

dz. cyt., s. 61-67.

6 Zob. S ło w n ik g e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o ls k ie g o i in n y c h k r a jó w s ło w ia ń s k ic h , red. B. Chlebowski, t. 11, Warszawa 1890, s. 759-763.

7 A.J. P a r c z e w s k i , M o n o g r a fia S za d k u , Warszawa 1870, s. 31.

8S. Z a j ą c z k o w s k i , M a te r ia ły d o sło w n ika ..., d z . cyt., s. 131 ; R. R o s i n , M ia sta d o 15 7 2 r , art. cyt., s. 82.

9 Zob. W. K u j a w s k i , Z h is to r ii k o ś c io ła i p a r a f ii w S z a d k u , ״Ład Boży” 1996, nr 8, s. 6. 10 A.J. P a r c z e w s k i, dz. cyt., s. 71. " Tamże, s. 61. 12 Tamże, s. 61-62. 13 Tamże, s. 71-73. 14 T. L a d e n b e r g e r , Z a lu d n ie n ie P o ls k i na p o c z ą tk u p a n o w a n ia K a z im ie r z a W iel- kieg o , Lwów 1938, s. 94. 13 Zob. J. C h r z a n o w s k i , D z ie je S z a d k u d o 1 5 6 4 ro k u , 1962, s. 32-34 (msps w posiadaniu aut.). 16 M ia s ta p o ls k ie w ty s ią c le c iu , t. 2, Wrocław 1967, s. 81. 17 J. C h r z a n o w s k i , D z ie je S z a d k u d o 15 6 4 ro ku , dz. cyt., s. 33 18 Tamże, s. 32. 19 B. B a r a n o w s k i , S to s u n k i g o s p o d a r c z e i s p o łe c z n e w X V I I i X V I I I w ie k u , w: S zk ic e z. d zie jó w ..., dz. cyt., s. 104, 106.

20 W źródłach wymieniani są m. in.: Jan z Szadka, Jakub z Szadka, Mikołaj Prokopo- wicz syn Prokopa, Gabriel syn Feliksa. - Zob. M. W i s i ń s k a, K u ltu r a i o ś w ia ta d o k o ń - ca X V I I I w ieku , w: S z k ic e z d z ie jó w ..., dz. cyt., s. 168-169, 183-184.

22 A.J. P a r c z e w s k i , dz. cyt., s. 73; M. W i s i ή s k a, K u ltu r a i o ś w ia ta ... art. cyt., s. 190. 23 R. R o s i n , M ia s ta d o 1572 r., art. cyt., s. 86. 24B. B a r a n o w s k i , S to s u n k i g o s p o d a r c z e ..., art. cyt., s. 119. 25 J. C h r z a n o w s k i , D zie je S za d k u d o 1 5 6 4 ro ku , dz. cyt. 26 B. B a r a n o w s k i , S to s u n k i g o s p o d a r c z e ..., art. cyt., s. 119. 27 AJ. P a r c z e w s k i , dz. cyt., s. 55. 28 Tamże, s. 57. 29 B. B a r a n o w s k i , S to s u n k i g o s p o d a r c z e ..., art. cyt., s. 119. 30 A J. P a r c z e w s k i, dz. cyt., s. 76. 31 Zob. tamże, s. 58-59. 32 Tamże, s. 39. 33 B. B a r a n o w s k i , S to s u n k i g o s p o d a r c z e ..., art. cyt., s. 119. 34 J. W ł o d a r c z y k , D z ie je p o lity c z n e o d p o ło w y X V I w ie k u d o u p a d k u R z e c z y p o s p o lite j, w: S z k ic e z d zie jó w ..., dz. cyt., s. 137.

35 Por. M. W i s i ń s k a, K u ltu r a i o św ia ta ..., art. cyt., s. 193. 36 Por. J. W ł o d a r c z y k , D zie je p o lity c z n e ..., art. cyt., s. 160-161.

37 Zob. A J. P a r c z e w s k i, dz. cyt., s. 20-21; J. W ł o d a r c z y k , D z ie je p o lity c z n e ..., art. cyt., s. 161.

38 B. B a r a n o w s k i , S to s u n k i g o s p o d a r c z e ..., art. cyt., s. 119-120. 39 J. W ł o d a r c z y k , D z ie je p o lity c z n e ..., art. cyt., s. 162.