Szkoły elementarne w powiecie ostrołęckim 1795-1866

Biał. Droh. Łom..

9 (1991)

KS. WITOLD JEMIELITY

SZKOŁY ELEMENTARNE W POWIECIE OSTROŁĘCKIM

1795-1866

T r e ś ć :

I. W ładze szkolne;

II. Szkoły w pow iecie ostrołęckim;

III. Liczba

uczniów; IV. Nauczyciele. V. Opiekun szkoły; VI, Program nauczania. VII. Eg­

zaminy;

VIII. Karność; IX . Budynek;

X . Utrzymanie;

X I. Nauczanie pryw at­

ne. X II. Szkoła a K ościół; Zakończenie.

WSTĘP

Powiat ostrołęcki znajdował się na Mazowszu, które dzieliło się na

trzy województwa: płockie, rawskie i mazowieckie. Każde z tych w oje­

wództw dzieliło się na ziemie, a te na powiaty. W skład województwa

mazowieckiego wchodziło dziesięć ziem, między innymi ziemia łom żyń­

ska i nurska. W ziemi łomżyńskiej znajdowały się powiaty: kolneński,

łomżyński, ostrołęcki i zambrowski; zaś w ziemi nurkiej: kamieniecki,

ostrowski i nurski. Podział ten utrzymał się do rozbiorów.

W 1795 r. Mazowsze znalazło się pod zaborem pruskim. Dawne trzy

powiaty: ostrołęcki,

ostrowski i nurski połączono w jeden z siedzibą

władz w Ostrołęce. N ow y powiat ostrołęcki pozostawał w departamencie

płockim i w Prusach Nowowschodnich, za Księstwa Warszawskiego —

w departamencie płockim, przemianowanym w 1837 roku na gubernię

płocką. Po powstaniu styczniowym znacznie zwiększono

liczbę pow ia­

tów. Wówczas w południowej części powiatu ostrołęckiego wydzielono

powiat ostrowski i oba powiaty włączono do nowej guberni łomżyńskiej.

W latach 1919-1939 wspomniane powiaty znajdowały się w w ojew ódz­

twie białostockim, pierwszego kwietnia 1939 przeszły do województwa

warszawskiego a od 1975 są w województwie łomżyńskim i ostrołęckim.

Pod względem administracji

kościelnej

omawiane tereny należały do

diecezji płockiej i do 1866 r. tworzyły dwa dekanaty: andrzejewski i os­

trołęcki. W 1925 r. parafie z tych dekanatów włączono do diecezji łom ­

żyńskiej.1

1

D. G o d l e w s k a , Łomża 1962 s. 4; Z. N a ł k o w s k a , Ostrołęka, Warszawa

1975 s. 64, 130, 181; M. B a r t n i c z a k , Podziały administracyjne w powiecie Os­

trów Mazowiecka, w : Ostrów Mazowiecka, Warszawa 1975 s. 278.

Administracja pruska oraz Królestwa Polskiego utrzymała podział

powiatu na parafie, podobnie jak to było w okresie przedrozbiorowym.

W skład powiatu ostrołęckiego w omawianym okresie wchodziły nastę­

pujące parafie: Andrzejewo, Brok, Czerwin, Czyżewo, Goworowo, Jasie­

nica, Jelonki, Kadzidło, Kleczkowo, Myszyniec, Nur z filią Boguty, Os­

trołęka, Ostrów, Piski, Poręba, Rosochate, Rzekuń, Troszyn, Wąsewo, Za­

ręby i Zuzel.2

Dotychczas nikt nie zajmował się szkołami w powiecie ostrołęckim

dla omawianych lat. Autor oparł się wyłącznie na źródłach archiwalnych.

Zachowały się one w Archiwum Diecezjalnym w Łomży, w Archiwum

Diecezjalnym w Płocku i w archiwach parafialnych. Archiwum Diecez­

jalne w Łomży posiada akta dotyczące poszczególnych parafii i w nich

wzmianki o szkołach. Przy parafii Kleczkowo przetrwała obszerna do­

kumentacja miejscowej szkoły. Na szczególną uwagę zasługują wizyty

dziekańskie kościołów dekanatu ostrołęckiego za lata 1778-1859; nie za­

wierają one wszystkich wym ienionych lat. Są ponadto akta dotyczące

ogólnych przepisów dla szkół parafialnych za lata

1817-1898.

Wiele

wzmianek o szkołach można znaleźć również w rozporządzeniach kon­

systorza pułtuskiego i naniesionych w nich uwagach przez proboszcza z

Kleczkowa. Archiwum Diecezjalne w Płocku posiada wizytacje dziekań­

skie z dekanatów: andrzejewskiego i ostrołęckiego. Dla pierwszego z de­

kanatów są one głównie w Płocku, zaś dla dekanatu ostrołęckiego uzu­

pełniają podobne wizytacje, ale z innych lat, które pozostają w Łomży.

Autor serdecznie dziękuje ks. Michałowi Grzybowskiemu za udostępnie­

nie wypisów, jakie poczynił on w Płocku dla planowanego wydawnictwa

źródłowego.

Archiwum Parafialne w Ostrołęce

przechowuje księgę majątków

kościelnych dekanatu

ostrołęckiego z 1819 r. z uwzględnieniem

szkół

oraz akta wizytacji dziekańskich dekanatu ostrołęckiego dla lat 1829-

-1835. W Archiwum Parafialnym w Ostrowi Mazowieckiej są jedynie

wzmianki statystyczne dla lat sześćdziesiątych z dekanatu andrzejew­

skiego. W Archiwach Parafialnych w Piskach, Wąsewie i Zarębach K oś­

cielnych zachowały się wizytacje dziekańskie dotyczące tych parafii.

Akta Wydziału Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego prze­

szły w drodze dziedziczenia do Archiwum Okręgu Naukowego Warszaw­

skiego, a po pierwszej wojnie światowej przekazane zostały wraz z nimi

do utworzonego wówczas Archiwum Oświecenia Publicznego. W 1939 r.

uległy one całkowitej zagładzie.3 Pozostały jedynie akta kościelne, które

w normalnych warunkach powinny stanowić uzupełnienie dla cywilnej

dokumentacji szkolnej.

Akta kościelne również nie są

kompletne. W

diecezji płockiej z czasów biskupa Hieronima Antoniego

Szeptyckiego

(1759-1773) pozostały nieliczne materiały, nieco więcej zachowało się ich

z czasów biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego (1773-1785).4 Dlatego

trudno było przedstawić stan szkolnictwa w powiecie ostrołęckim przed

1795 r.

W średniowieczu przy kościele parafialnym znajdowała się z reguły

szkoła, w której uczono dzieci pisać, czytać, rachować oraz śpiewać pieś­

ni kościelne. Sobór Laterański IV z 1215 r. nakazał utrzymywać

nauczy-204

JEMIELITY W ITOLD

2

Directorium divinii officii pro dioecesi plocensi 1823.

3 AGAD. Wstęp do zespołu: Kom isja Rządowa Spraw Wewnętrznych.

4 M. G r z y b o w s k i ,

Szkolnictwo elementarne na Mazowszu

P ółnocnym na

cielą przy każdym lepiej uposażonym kościele. W Polsce pierwsze wzmian­

ki o szkołach parafialnych pojawiły się w pierwszej

połowie

X II w.

W X V I w. szkoła taka była zjawiskiem powszechnym. W Polsce do

drugiej połowy X V III w. nie istniało państwowe ustawodawstwo doty­

czące podstawowego szkolnictwa parafialnego. Całokształt działalności

tego szkolnictwa normowały ustawy kościelne wydawane przez synody

prowincjonalne i diecezjalne. Ten ścisły związek szkoły wiejskiej z pa­

rafią utrzymał się za czasów Komisji Edukacji Narodowej i Kom isji

Porządkowych Cywilno-W ojskowych

powołanych przez

Sejm Cztero­

letni mimo opracowania nowych programów dla szkół parafialnych i

poddania ich pod nadzór władzy państwowej.8

I. W ŁADZE SZKOLNE

W zaborze pruskim szkoły podlegały urzędnikom kamery. Dopiero w 1805 r.

król podpisał regulamin szkolnictwa niższego. W Księstwie Warszawskim od 1807

do 1812 r. istniała Izba Edukacyjna oraz do 1813 r. Dyrekcja Edukacji Narodowej,

podległa zwierzchnictwu ministra spraw wewnętrznych.6 W Królestwie Polskim

od 1815 r. była Kom isja W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1840 r.

utworzono Okręg Naukowy Warszawski, na w zór podobnego w Cesarstwie R o­

syjskim. Łączyło się to z nasileniem represji politycznych po powstaniu listopado­

wym. Reform y W ielopolskiego z 1862 r. ujaw niły się w oświacie nawiązaniem do

ducha polskiego. Szkołami wiejskim i nadal opiekowała się: parafia. Po powstaniu

styczniowym zlikwidow ano K om isję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia

Publicznego, a je j m iejsce znów zajął Okręg N aukowy Warszawski, poddany bez­

pośrednio ministerstwu w Petersburgu. Od 1873 r. w nauczaniu obowiązywał ję ­

zyk rosyjski, zaś polski był jedynie przedmiotem nadprogramowym. Odsunięto zu­

pełnie duchowieństwo a sprawy szkół przekazano

gminom.7-Ukazały się ustawy szkolne: z czasów pruskich w 1806 r., Księstwa W arszaw­

skiego — 1808 r. i Królestwa Polskiego — 1834,’ 1841 i 1862 r.8 W oparciu o nie

można poznać stronę normatywną, którą zajm owano się już w ogólnych pracach

o szkolnictwie. Autor niniejszego opracowania skupi! uwagę na stanie faktycznym

nauczania.

. . . .

II: 'SZK O Ł Y. W POWIECIE OSTROŁĘCKIM

W 1845 r. na omawianym terenie w parafiach czyli w okręgach szkolnych, było

mieszkańców katolików : Andrzejew o 3001, Brok /3908, -Czerwin 2226, Czyżewo 3239,

Gow orowo 2876, Jasienica 3.10.0, Jelonki 1688, Kadzidło 6769, K leczkow o 1394, M y­

szyniec 12666, Nur 2638 z filią Boguty 1151, Ostrołęka 4631, Ostrów 3132, Piski 1446,

Poręba 2782, Rosochate 2590, Rzekuń 2460,'Troszyn 1239, W ąsewo 1856, Zaręby 1270

i Zuzel 2757.® Mieszkali także wyznawcy, m ojżeszowi ,i ewangelicy. Oto ich wykaż

6 Tamże, $. 11.

' 6 Obraz K rólestw a Polskiego w okresie konstytucyjnym, Warszawa 1984 s. 29.

7 R. W r o c z y ń s k i , Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980 s. 137.

8- ArŁm - (Archiwum Diecezjalne w Łomży). Adnotationes dispositionum regi-

minis et simul acta decanalia Kleczkowo-, ■ sygn. I 194 k. 42; Akta szkół gim nazjal­

nych i parafialnych 1817-1844, sygn. II 354 k. 61, 119.

206

JEMIELITY W ITOLD

z 1821 r. dla dekanatu ostrołęckiego: Brok 441 żydów i 22 akatolików, Czerwin

182 i 9, G ow orow o 321 i 12, Jelonki 109 i 6, Kadzidło 151 i 30, Kleczkowo 109 i 55,

Myszyniec 464 i 310, Ostrołęka 486 i 117, Ostrów 745 i 68, Piski 119 i 0, Poręba 67 i

4, Rzekuń 153 i 38, Troszyn 54 i 16, Wąsewo 150 i 8.1® Dzieci żydowskie również

uczęszczały do szkół elementarnych, chociaż w nielicznych okręgach szkolnych.

W 1819 r. w Królestwie Polskim jedna szkoła wiejska przypadała na 4064 mie­

szkańców a 60 uczniów na 10 tysięcy mieszkańców. W 1827 r. jedna szkoła w iej­

ska obejm owała 12207 ludności i 21 dzieci chłopskich na 10 tysięcy mieszkańców

korzystało ze szkółki jednoklasowej. Po powstaniu listopadowym znacznie wzrosła

liczba szkół; w 1929 r. jeden uczeń przypadał na 124 m ieszkańców a w 1848 r. —

na 67 mieszkańców.11 Jednakże w ciągu szóstego dziesięciolecia liczba szkół w iej­

skich spadła z 751 do 557. Dyrektor okręgu naukowego warszawskiego,

Mucha-

now, wprost zachęcał do zamykania szkół, gdzie tylko były jakieś trudności f i­

nansowe. W 1860 r. Królestwo Polskie liczyło 79,2 procent analfabetów a 17,8 pro­

cent umiało zaledwie czytać.12

Przy omawianiu szkół w powiecie należy wyraźnie rozróżnić szkoły zatwier­

dzone przez władze — szkoły etatowe i prywatne nauczanie przy kościele. W spra­

wozdaniach w pierwszym przypadku stwierdzano, że szkoła istniała, w drugim —

jej brak.

Andrzejew o: 1817-1821 była, 1822-1835 brak, 1836-1856 była.

Brok: 1808-1856 była.

Czerwin: 1819 była, 1821-1847 brak.

Czyżewo: 1819-1821 była, 1822-1834 brak, 1835-1856 była.

G ow orow o: 1819-1820 była, 1823-1834 brak, 1835-1856 była.

Jasienica: 1817-1823 była, 1824-1835 brak, 1836-1856 była.

Jelonki: 1819-1822 była, 1823-1834 brak, 1835-1847 była, 1852-1859 brak.

Kadzidło: 1775 i 1793 brak, 1819-1822 była, 1823-1837 brak, 1838-1859 była.

Kleczkowo: 1775 i 1781 brak, 1817-1822 była, 1823-1835 brak, 1836-1855 była, od

1856 brak.

M yszyniec: 1773 i 1778 brak, 1819-1857 była z przerwą 1831-1832.

Nur: 1817 brak, 1819-1821 była, 1822-1835 brak, 1836-1856 była.

Ostrołęka: 1775 i 1793 była, 1819-1857 była.

Ostrów: 1819-1856 była.

Piski: 1775-1811 brak, 1819 była, 1820-1838 brak, 1839-1853 była, od 1854 brak.

Poręba: 1819-1821 była, 1823-1835 brak, 1836-1854 była, 1855 zamknięta.

Rosochate: 1817-1821 była, 1822-1835 brak, 1836-1854 była, 1856 brak.

Rzekuń: 1775 brak, 1819 była, 1820-1835 brak. 1836-1856 była, od 1857 brak.

Troszyn: 1816 brak, 1817-1832 była, 1833-1837 brak, 1838-1855 była, od 1855 brak,

1863 prywatna, 1865 w wioskach: Chrostowo, Grucele, Jarmuty, Kurpie Szla­

checkie, Troszyn, Repki i Zapieczna.

W ąsewo: 1819-1822 była, 1823-1836 brak, 1837-1859 była.

Zaręby: 1817 brak, 1819-1821 była, 1822-1835 brak, 1836-1856 była, 1856 wniosefe o

zamknięcie.

Zuzel: 1817-1822 była, 1823-1834 brak, 1835-1856 była.

Dane nie są kompletne, zwłaszcza do 1818 r. i po 1859 r. W zestawieniach tych

ujawniła się pewna praw idłow ość: istnienie szkół do 1822 ir. i po 1834 r. Wiązało

10 ArŁm. Interesa konsystorskie przez dziekana ostrołęckiego odbywane 1820-

-1823, sygn. II 82 k. 50.

11 W. J e m i e 1 i t y,

Parafialne szkoły elementarne w guberni augustowskiej

1815-1848, „Roczńiik Białostocki” , t. 12, s. 235.

12 S. K i e n i e w i c z , Kultura polska w połow ie X IX wieku. W : Historia P o l­

ski, t. 2 (1764-1864) cz. 3 (1831-1845), Warszawa 1959 s. 395.

się to ze składką mieszkańców na potrzeby szkół i zwolnieniem od tego obowiąz­

ku.

Rząd pruski zobowiązał wszystkich mieszkańców do opłacania składek na cele

szkolne. Powtórzono to w ustawie z 1808 r. Ludność podzielono na cztery „klasy”,

według stanu posiadania. W miastach najbardziej zamożni płacili 8 zł, bogaci —

5,15, średni — 3,15, biedni — 2,15; na wioskach odpowiednio: 6; 4; 2,15; 1,15. W

sierpniu 1821 r. namiestnik J. Zajączek zwolnił chłopów od obowiązkowych opłat

na szkoły elementarne. Spowodowało tó gwałtowny spadek liczby szkół. W 1834 r.

pow rócono do obow iązkow ych opłat. B yły one takie same, jak w 1808 r. i rów no­

cześnie z przeliczeniem na ruble: 8 zł — 1,20 rubla, 6 —< 0,90, 5,15 — 0,82, 4 — 0,60,

3,15

— 0,52, 2,15 — 0,37, 1,15 — 0,22.13 Skarb państwowy lub kasy miejskie miały

pokrywać nie w ięcej niż

trzecią część wydatków .14 W ówczas wiele szkół w zno­

wiło działalność, ale nie na długo. Chłopi płacili niechętnie i znów zamykano

szkoły. Hrabia W ielopolski w 1862 r. obniżył opłaty szkolne, lecz w ybuch powsta­

nia udaremnił jego reform y.15

W okresach, kiedy nie istniała szkoła etatowa, przy kościele uczył przeważnie

organista lub inny nauczyciel i opłacali ich rodzice ow ych kilkunastu dzieci. O

takim nauczaniu wspomniano w parafiach:

A ndrzejw o 1828-11830, Czerwin

1822--1824 i 1828-1847, Czyżewo 1828-1834, Jasienica 1827, Jelonki 1823-1834, Kadzidło

1827, Kleczkowo 1823-1832, Nuir 1825-1830, Piski 1822-1832, Rosochate 1832, Rzekuń

1830, Troszyn przed 11818, Zuzel 1827-1836. Prawdopodobnie organiści uczyli i w in­

nych, poza wspomnianymi, latach. Kwestionariusze wizytacji nie zawierały pytania

wprost o takie szkółki, w ięc je pomijano w odpowiedziach.

III. LICZB A UCZNIÓW

Dosyć dokładnie można odtw orzyć liczbę uczniów. W odpowiedziach często roz­

różniano okres jesieni, zimy i lata oraz podział na chłopców i dziewczęta.

Andrzejew o: 1817 — 24 i 6 dz; 1819 zimą 52 i 14 dz, latem 16 i 5 oraz 4 żydów

i 2 dz; 1821 — 16: 1836 zimą 100 wiosną 40; 1839 — zimą 66; 1841 zimą 51 wiosną

8;

1842 zimą 80 wiosną 25;

1844 zimą 69

wiosną 14; 1846 zimą 80

wiosną 30;

1848 zimą 60; 1852 — 50 i 14 dz; 1856 — 15 i 6 dz.

Brok: 1819 w marcu 30 i 16 dz. IV — 16 i 7, V — 5 i 1, VII — 5 chł;

1820 zimą

60 latem 6; 1821 zimą 60 latem 8; 1824 zimą 30 latem 4 i 2 dz;

1825 — do 40;

1826

zimą

25; 1829 — 40; 1830 — 60; 1835

— 120; 1836 — 120;

1841 — 60;

1842 jesienią 30 zimą 46 latem 21; 1844 — 30,

32, 10; 1845 — 17, 36, 28;

1846

— 40, 70, 36;

1848 — 35 i 15 dz;

1850 — 35 i 15 dz; 1852 — 26 i 18 dz;

1856

— 30 i 15 dz.

Czerwin: 1819 zimą 24 i 9 dz; 1822 — 4 i 4 dz;

1823 — 4 i 3 dz; 1824 zimą k il­

kanaście.

Czyżewo: 1819 zimą 50 i 3 dz, w tym 3 żydów ;

1820 — 36 i 3 dz, 4 żydów ;

1821

— 32 i 15 żydów ;

1828 — 30; 1829 zimą 50;

1835 — 40; 1836 zimą 88;

1838

zimą 42 latem 15; 1839 zimą 50 latem 20; 1840 zimą 61 latem 32; 1841 zimą 65

latem 30; 1842 zimą 70 latem 30; 1843 zimą 40 latem 15; 1852 — 40.

G ow orow o: 1819 — 26 i 8 dz; 1820 — 15 i 10 dz; 1856 — 26.

13 ArŁm. Akta szkoły elementarnej parafii Kleczkowo 1834-1860, sygn. I 199 k.

83, 130.

14 W. J e m i e 1 i t y, Parafialne szkoły, s. 239.

208

JEMIELITY W ITOLD

Jasienica: 1818 __ 40 i 3 dz, w tym 9 ewangelików; 1819 zimą 66 wiosną 12; 1820

zimą 60 wiosną 30; 1821 — 21; 1822 — 20;

1836

20; 1838

38,

1839 zimą 40

wiosną 14; 1840 zimą 30 wiosną 16; 1841 zimą 32 wiosną 16; 1842 zimą 30 w io­

sną 16; 1843 zimą 30 wiosną 16;

1844 zimą 28 wiosną 14; 1845 zimą 26 wiosną

11; 1846 zimą 32 wiosną

13; 1848 zimą 24 wiosną 10; 1849 zimą 25

wiosną 12;

1851 zimą 36 wiosną 10; 1856 — 40.

K leczkow o:

1783 —

29; 1806 — 12; 1817 — 16 i

2 dz;

1819 — 32 i 9 dz a od

Zielonych Świąt 10

chł; 1820 — 40; 1821 zimą 60 wiosną 40 latem 20;

1822 zimą

50; 1825 —

22; 1826 — 32; 1828 — 27;

1829 — 28; 1836 — 28 i 12 dz;

1837 —

34 i 9 dz;

1838

— 30;

1839

— 50;

1841 — 34;

1842

— 44; 1844

— 28; 1845

-21; 1846 — 43; 1847 — 40; 1852 — 33; 1854 w styczniu 4.

Poręba:

1819 — 13 i 2 dz; 1820 — 27; 1821 — 12 i 4 dz oraz we wsi Osuchowa

18 i 7 dz;

1823 — Poręba 20, Osuchowa 20, Tuchlin 18; 1836 — 26; 1838 — 30;

1841 — 26;

1845

— 38.

Rosochate:

1819

zimą 42 wiosną 19; 1820 — 30; 1821

— 14; 1836 — 20; 1838 —

30; 1839 —

40; 1840 — 30; 1841 — 22;

1842 — 30; 1843 wiosną 10;1844 — 24;

1846 — 20.

Rzekuń:

1819 — 25

i 7 dz; 1824 —

kilkanaście; 1836 — 36 i 11 dz; 1837 — 20

i 7 dz; 1838 — 36;

1839 — 20; 1842 najw ięcej 37;

1844 — 37; 1845 — 40;

1846

— 20; 1847 — 20; 1852 — 17; 1856 — 7.

Troszyn:

1819 zimą 50 latem 15 i 10 dz; 1820 — 33 i

10 dz; 1821 —

50; 1822 zi­

mą 60; 1824 — 45 i 1 dz;

1825 — 16; 1826 — 29 i 2

dz; 1828 — 45; 1829 — 30;

1830 — 36; 1832 — 40;

1839 — 34;

1841

— 31;

1842 — 30; 1844

— 30; 1845 —

30

; 1846 — 30; 1847 — 27; 1850 — 12; 1852 — 14; 1853 — 32

kat. i

żydów,

1863 — 10; 1863 w siedmiu szkołach parafii od listopada do wiosny 136 i 90 dz.

W ąsewo:

1819 — 14 i 3

dz; 1820 zimą 14 i 2 dz; 1821 zimą 14;

1838 — 28; 1839

— 29;

1841 — 22;

1842

— 40; 1844 — 42; 1845 — 38; 1846 — 54;

1852 — 45;

1859 — 60.

Zaręby:

1819 — 45 i 10 dz; 1820 zimą 50 wiosną 18; 1821 na początku roku 4;

1838 — 38; 1839 zimą 60 wiosną 38; 1840 zimą 40 wiosną 15; 1841 zimą 45 w ios­

ną 10; 1842 zimą 50 wiosną 10; 1843 zimą 50 wiosną 10; 1844 zimą 40 wiosną 10;

1845 zimą 50 wiosną 12; 1846 zimą 50 wiosną 10; 1848 — 30; 1850 — 20; 1852

— 22.

Zuzel: 1817 — 40;

1818 zimą 32 wiosną 20; 1819 — 30;

1820 zimą 50 wiosną

30;

1821 — 5; , 1822 — 6; 1827 — 14;

1832 —

18; 1833 — 24; 1834 — 6;

1835 —

30; 1836 — 18;

1839 — 12; 1841

— 15; 1842 zimą 12 wiosną 6;

1848 —

20;

1850 — 30; 1852 — 21; 1856 — 18.

Ustawa z 1808 r. dzieliła czas nauki na dwa półrocza: zimowe rozpoczynało się

1 października, a letnie w tydzień po W ielkanocy. Ten podział uwidocznił się w

powyższych zestawieniach. Ta sama ustawa zezwalała przyjm ow ać dzieci do szko­

ły w miastach od szóstego roku życia a na wioskach, zwłaszcza dalszych, od ós­

mego roku. Dzieci kończyły naukę m ając 11 lub 12 lat. Treść ustawy powtórzono

w 1838 r.1«

16

ArŁm . Odpisy rozporządzeń konsystorza pułtuskiego i rządowych 1807-1821,

sygn. II 79 k.

18

; Odpisy rozporządzeń 1808-1820, sygn. II 80 k. 38; W izyty kościo­

łów dekanatu ostrołęckiego 1778-1842, sygn. II. 160; W izyty kościołów dekanatu os­

trołęckiego 1853-1859, sygn. II 161. A rP ł (Archiwum Diecezjalne w Płocku). W izy­

ty dziekańskie dekanatu andrzejewskiego, sygn. 317, 356, 363; W izyty dziekańskie

dekanatu ostrołęckiego, sygn. 359, 360, 361, 362. A rchiw um Parafialne w Ostrołęce.

Akta wizyt kościołów dekanatu ostrołęckiego 1829-1835; Księga m ajątków duchow ­

nych dekanatu

ostrołęckiego 1819. Archiwum Parafialne w Piskach. A kta koś­

W 1819 r. postawiono pytanie, ile było dzieci w wieku szkolnym, a nie chodziło

do szkoły. Oto odpowiedzi: A ndrzejew o — ponad 200, Brok — 154, Czerwin — 170,

Czyżewo — 41, G ow orow o — 218, Jasienica — 180 z kolonistami, Jelonki — 73,

Kadzidło — 563 chł i 148 dz, K leczkow o — 59, Myszyniec — 251, Nur — 120, Os-|

trołęka — ponad 100, Ostrów — 182, Piski — 150, Poręba — 180, Rosochate — 50,

Rzekuń — 168, Troszyn — 150, W ąsewo — 83, Zaręby — 100 i Zuzel — 200 dzieci.J

Większość dzieci w wieku od siedmiu do trzynastu lat nie chodziła w ięc w Ogóle

do szkoły utworzonej przez rząd Królestwa Polskiego. Po 1821 r.( w związku z

cofnięciem nakazu płacenia składki, liczba tych dzieci zwiększyła się. Obok szkół

etatowych i szkół prywatnych przykościelnych istniał trzeci nurt szerzenia oświa­

ty — szkoły całkow icie prywatne po wioskach w okresie zimowym. Tworzono je

dorywczo i nigdzie nie podano liczby uczących się w nich dzieci.

IV. NAUCZYCIELE

Ustalono nazwiska następujących nauczycieli:

Andrzejew o:

przez 20 lat do 1817 r. Franciszek Tyszka, 1817 Edward Orłowski

razem i pisarz miasta, 1817-1821 Józef Myśliński po Instytucie z Łowicza, 1839

Jan W awrowski, 1852 Jan Połomski, 1856 Ignacy Tański.

Brok:

1819 Stanisław Skorzewski, 1823-1824 Józef Mierzejewski, 1825-1827

Józef

Markiewicz, 1829-1852 Kacper Dworakowski patentowany, 1856 W ładysław M iko-

szewski.

Czerwin:

1819 Adam Lutnicki, 1822-1824 Józef W ielochowski organista.

Czyżewo:

1820-1821 Ksawery Nosalewski, 1836-1843 Franciszek Bogucki,

1846--1849 Julian Kamiński zmarł, 1852-1856 Jan W awrowski.

G ow orow o:

1819 Jan Lipiński, 1820 Anastazy Boryczewski patentowany, 1823 W

Szczawinie A ntoni Łempicki, 1854-1856 Szymon Olszewski patentowany.

Jasienica:

1819-1823 Józef Janiszewski były podoficer, 1836-1839 Michał Piechow ­

ski, 1840-1844 Józef Szuster, 1845-1848 W incenty Przysiecki, 1849-1856 Ignacy So-

botczyński.

Jelonki:

1819-1824 Franciszek W ojno patentowany, 1825-1827 Antoni Grodzki, 1829

Jan Jabłoński,-1836-1847 M aciej W ojno patentowany.

Kadzidło:

1819-1822 Józef K ołodziejski patentowany, 1838-1839 Wincenty Sławiń­

ski patentowany, 1841-1859 Andrzej Dziesiński patentowany.

Kleczkowo:

1802 Leon Modzelewski zakrystian, 1806 Józef Karczewski syn pre­

zydenta Ostrołęki, 1817-1823 Antoni Kleczkowski organista i patentowany, 1825-

-1827 Jan Godlewski organista, 1836-1840 Ignacy SobOtćzyński patentowany, 1849

tymczasowo Antoni K leczkow ski były burmistrz miasta Radziłowa i dawny nau­

czyciel, 1850 W ojciech Wiśniewski, w 1854 zmarł Piotr Zakrzewśki.

Myszyniec:

1819-1822 Adam Glazer, 1823-1827 Antoni M iecyjak, 1828-1857 Jan

Korytkowski patentowany.

Nur:

1819-1821 B onifacy Grochowski, 1836 Stanisław Biernacki, 1838 Piotr Zalew ­

ski, 1840 Józef Kuteuz,

1841-1845 Stanisław W róblewski,

1846-1848 Franciszek

Rzepczyński z Rzekunia, 1849-1856 Józef Czajkowski.

Ostrołęka:

1819-1824 Józef Skwarski patentowany i żona Tekla Skwarska,

1837--1857 Mateusz Opęchowski patentowany.

Ostrów:

1819-1821 Bonifacy Cybulski patentowany, 1823-1824

Antoni Sznajder,

1824-1827 Jan Korytkowski patentowany, 1838-1839 Kazimierz Janiszewski, 1840-

-1852 Franciszek Kaczyński patentowany.

Piski:

1819-1822 Leon Modzelewski

patentowany,

1839-1847 Teodor Laskowski,

210

JEM IELITY WITOLD

Poręba:

1819-1821 W incenty Kwasiborski, w Osuchowej M ichał

Czarnecki za­

stępca, 1836-1840 Stanisław W róblewski,

1841 Bartłomiej Zalewski tymczasowy,

1843-1846 Józef Kamieński patentowany, 1848 Jan

Połomski

mianowany

przez

rząd, 1850 Franciszek W ecki mianowany, 1851 Korneliusz Sokolnicki.

Rosochate:

1811 Franciszek Godlewski, 1817-1820 P iotr Chmielewski, 1821 Michał

Kaczyński, 1836-1839 Franciszek Kaczyński, 1840-1843 Julian Kamieński, 1844-1854

Teodor Tański.

Rzekuń:

1819 W alenty W ojciechow ski, 1824 Kazimierz Maruszewski, 1836-1839

Andrzej Dzieśiński mianowany, 1841-1845 Franciszek Rzepczyński, 1846-1857 Sta­

nisław W róblewski.

Troszyn:

1819-1820 Józef Rudolfi, 1821-1824 Jan Lipiński patentowany w 1803 r.,

1825-1832 W alenty W olf, 1839-1850 Piotr Zalewski mianowany, 1852 Mateusz W y-

pyczyński, 1853-1854 Stanisław Sapiecha, 1863 Piotr Rudziński, 1865 Chrostowo —

F&bian Małopolski, Grucele — Piotr Piecyk, Jarnuty — Piotr Rudziński, Kurpie

Szlacheckie — Leon Żebrowski, Repki — Aleksander Krakowski, Troszyn — Pa­

weł Cherubin, Zapieczna — Michał Maciak.

W ąsewo:

1819-1822 Adam Cieszkowski, 1838-1839 Adam Honwat mianowany,

1841--1844 Marcin Piotrowski mianowany,

1852 W incenty

Świerczewski mianowany,

1857-1859 Ludw ik Staniszewski po Instytucie Nauczycieli.

Zaręby:

1819 Antoni Niemyjski, 1820 Jan Stukowski, 1836-1838 Franciszek Rzep­

czyński, 1839-1841 Franciszek Nosalewski, 1842-1845 Ksawery Nasalewski,

1846-1852 Franciszek Nossalewski, 1856 Edward Jarząbkiewicz.

Zuzel:

1817 ks. Jakub Kolendo, 1818-1822 Jan Korytkowski, 1836-1846 Franciszek

Godlewski, 1848 Franciszek Kostecki, 1850-1856 Ludw ik Assewicz.

Wszędzie w ięc uczyli mężczyźni, ponadto w M yszyńcu i Ostrołęce żony nau­

czycieli. Nauczyciele etatowych szkół parafialnych byli mianowani przez władze

szkolne. W ustawie z 1834 r. zaznaczono, że nauczycieli do szkół parafialnych w y ­

bierał inspektor obw odow y i zdawali oni egzamin w szkole obw odow ej. Jedynie

wychow ankow ie Instytutu Pedagogicznego byli w olni od egzaminu. W ustawie z

1841 r. przedstawiono hierarchię szkolną. Szkoły elementarne

czyli

początkowe

podlegały inspektorom szkół obw odow ych, ci zaś — dyrektorom gim nazjów guber-

nialnych, a całość — okręgowi naukowemu warszawskiemu.” W 1818 r. w ó jt gmi­

ny wydał zaświadczenie, iż A. Kleczkwski podjął przed dwom a laty, zaraz po zło­

żeniu egzaminu, pracę w Kłeczkowie. Nauczyciel ten przerwał pracę w szkolnic­

twie i po latach chciał ponownie ją podjąć. Inspektor poleoił mu złożyć: życiorys,

przebieg służby i opinię od opiekuna szkoły a następnie zażądał powtórnego egza­

minu. Jednakże w 1850 r. do Kleczkowa mianował kurator okręgu szkolnego war^

szawskiego, na wniosek dyrektora gimnazjum gubernialnego w Płocku, nie A.

Kleczkowskiego a W. W iśniewskiego. W rok potem dyrektor gimnazjum przeniósł

W. W iśniewskiego do innej szkoły „za nieodpowiednie postępowanie” . Tenże dy­

rektor przedstawił kuratorowi wniosek o translokacie J. Sobotczyńskiego z K lecz­

kow a do Jasienicy ,.w nagrodę odznaczającej się gorliwości w służbie” . Lepsze

placów ki zastrzegano dla w ychow anków Instytutu Nauczycieli Elementarnych. In­

spektor przesyłał nauczycielom różne rozporządzenia, na przykład w 1837 r., że

nie w olno im było pracować w kancelarii burmistrza lub w ójta, co odryw ałoby ich

od uczenia; w 1847 r. zabronił nauczycielom pisania skarg dla włościan.18

17 ArŁm. sygn. II 354 paragraf 2.

18 ArŁm . Obwieszczenie rządowe 1817-1820, sygn. II 81. Radgoszcz 31 V I 1818;

sygn. I 199 k. 50 107, 131, 132, 135, 139, 184.

V. OPIEKUN SZKOŁY

Pruski regulamin szkolny z 1806 r. troskę o szkolę w danej m iejscow ości po­

wierzał Kom isji Szkolnej. W jej skład w chodzili: w mieście — burmistrz, pro­

boszcz katolicki lub duchowny protestancki; na wsi —• w łaściciel majątku oraz

dwóch gospodarzy. Ustawa z 1808 r. mówiła o Dozorze Szkolnym złożonym z dzie­

dzica, proboszcza, burmistrza lub w ójta oraz jednego lub dwóch gospodarzy. W

1817 r. komisja rządowa potwierdziła następujących członków dozoru obw odow e­

go: ks. Franciszek Czyżewski dziekan, Bukowski dziedzic z Radgoszcza, P iotr Sta­

niszewski dziedzic i poseł, Józef Glinka dziedzic Szczawina, M arcin Staniszewski

dziedzic z Trzask i Górski dziedzic z Czerwina. W tymże roku fu n kcję dozoru

szkolnego parafii K leczkow o pełnili: Piotr Staniszewski dziedzic i w ójt gminy,

M arcin Staniszewski dziedzic, Franciszek Czyżewski proboszcz, Dąbkowski dzie­

dzic i Stanisław Kow nacki posesjonat. Nazwiska więc się powtarzały a członkowie

rekrutowali się z warstwy zamożnej. Ustawa z 1834 r. pow oływ ała na opiekunów

szkół parafialnych proboszczów albo wikariuszów parafii. M ieli oni kontrolow ać

nauczycieli, troszczyć się o uposażenie szkoły, uczyć katechizmu i w o g ó le . dbać

o szkołę. Ustawa z 1841 r. dołączyła ponadto jako ewentualnych opiekunów —

m iejscow ych w łaścicieli.19

W 1834 r. komisarze obw odow i przekazali księżom deklaracje do podpisania,

iż będą pełnić obowiązki opiekunów. Kom isarz obw odow y przesłał deklarację ks. Ja­

na Uszyńskiego z Kleczkowa do władzy nadrzędnej a kom isja rządowa zamia­

nowała tego księdza opiekunem szkoły. W dwanaście lat potem kurator pochwalił

proboszcza w Kłeczkowie za gorliwe spełnianie poruczonych mu obowiązków.20

Nie wszyscy księża chcieli podejm ow ać się tej pracy. W 1817 r. kom isja rządowa

obiecywała proboszczom awans na większą parafię za udział przy zakładaniu

szkół. W 1852 r. namiestnik Paskiewicz polecił pozbawić proboszczów

stanowiska,

gdy okazywali się nieprzychylni szkołom.21

Uciążliwości urzędu opiekuna łączyły się głównie ze ściąganiem wspom nianej

składki szkolnej. W 1834 r. Rada Adm inistracyjna Królestwa zobowiązała wszy­

stkich „bez różnicy stanu, powołania, sposobu zarobkowania i wyznania” do obo­

wiązkowych opłat, z możliwością stosowania przymusu administracyjnego. O dw o­

łano tym samym dekret J. Zajączka z 1821 r.2S W 1834 r. ksiądz z Kleczkowa og­

łosił z ambony postanowienie rządu i poprosił sołtysów oraz po dwóch mieszkań­

ców z każdej wsi do wypełnienia dobrow olnych deklaracji. Ci oświadczyli, iż do­

ceniali dobro nauki, ale z powodu ubóstwa nie zobowiązywali się do ofiar. Dzie­

dzic oświadczył, że za wynagrodzeniem udostępni dom i ogród. Proboszcz pow ia­

domił komisarza obw odow ego, iż w takich warunkach szkoła nie powstanie. Niech

władza cy w iln a . sama ułoży listy płac i powiadom i mieszkańców. Tak też się sta­

ło. Kom isja w ojew ódzka potwierdziła rozkład składki i zwróciła się do probosz­

cza, aby ogłosił to z ambony i w ciągu dwudziestu dni zebrał pienądze. Listę opor­

nych miał przedstawić w ładzy cyw ilnej. W następnym roku opiekun zapytywał

komisarza obwodu, czy parafianie m ogli opłacać w dwóch ratach: w e wrześniu i

w styczniu, na co otrzymał zgodę. Budziło to opory wśród wiernych. W 1838 r.

dziedzic Staniszewski zarzucał proboszczowi, iż za 1,19 zł naznaczył leśnikowi z

dworu 4 zł kary i nasłał policjanta do jej ściągnięcia. Pisał dalej, iż wszyscy mie­

szkańcy parafii byli rozżaleni, bowiem dla kilkorga uczących się dzieci płacili

og-19 ArŁm , sygn. II 80 k. 95, 103.

20 ArŁm , sygn. I 199 k. 34, 122.

21 ArŁm. Akta szkól gimnazjalnych i parafialnych 1842-1898, sygn. II 355 k. 144.

22 Tamże, k. 54.

212

JEMIELITY W ITOLD

romne składki. Przym usowe odbieranie składek powtarzało się. W 1849 r. naczel­

nik powiatu, odpow iadając na doniesienie opiekuna szkoły w Kłeczkowie, wysłał

po raz drugi poborców do folw arku i jednej wsi. Gdy rząd przestał popierać akcję

szkolną, mieszkańcy swobodnie już wyrazili sw oje niezadowolenie. W 1854 r. cała

parafia K leczkow o protokolarnie w obec w ójta nie zgodziła się na dalsze opłaty i

szkołę zamknięto. Ludzie nie chcieli nawet słuchać zachęt i tłumaczeń proboszcza.

W skazywali na sw oje ubóstwo i na małą ilość w poprzednich latach uczących się

dzieci.28 W tym czasie zamknięto kilka szkół w powiecie, co wskazywało na p o­

dobne nastawienie mieszkańców innych parafii. Już w 1842 r. proboszcz z Czer­

wina stwierdzał, iż parafianie nie chcieli szkoły z racji składek.24 Powtórzyła się

sytuacja z lat dwudziestych. W 1819 r. opiekun szkoły w Piskach inform ował prze­

łożonych, iż nauka będzie się odbyw ać zgodnie z oczekiwaniami rządu, jeśli po­

licja pomoże zebrać składkę. Namiestnik Zajączek odwołał wów czas opłaty dla

wszystkich mieszkańców, zaś w latach sześćdziesiątych czyniono to odrębnie dla

każdego regionu szkolnego.

Opiekunowi szkoły podlegał

m iejscow y nauczyciel, za wyjątkiem

programu

nauczania. W 1836 r . . inspektor z Pułtuska przesłał do proboszcza w K łeczkowie

nom inację dla nowego nauczyciela. Opiekun szkoły wręczył tę nom inację zainte­

resowanemu, wprow adził go w urząd i zachęcił do gorliwego wypełniania obo­

wiązków.2« Ocenę pracy nauczycieli opiekunowie najczęściej wyrażali w słowach:

„zdatny i w obyczajach nienaganny” , „zdatny i m oralny”, ,,prowadzi się nienagan­

nie” . Niekiedy czynili zastrzeżenia: Kadzidło 1856

r. — „w nauczaniu dzieci mniej

pilny” ; Ostrołęka 1821 r. — „na szkołę obw odow ą zdałby się nierównie

zdatniej­

szy... zdemoralizował się i nie wart chleba” ; Rzekuń 1856 r. — „dla starości już

niezdatny do swych obow iązków ” ; Troszyn 1852 r. — „zdolności mniejszych” . W

Zuzeli opiekun szkoły czynił nauczycielowi poważne zarzuty. Potwierdził je rów ­

nież dziekan. Franciszek Godlewski miał 68 lat, nie mógł pisać, był spokrewniony

z blisko połow ą parafii i odwiedzając krewnych po kilka dni nie przychodził do

szkoły. Dziekan opowiedział się za usunięciem nauczyciela od obowiązków. W dwa

lata potem, w 1846 r., Fr. Godlewski nadal uczył.26 Opiekun również podlegał oce­

nie. W 1819 r. kom isja w ojew ódzka zwolniła od obowiązków ks. Osmólskiego

z

Rzekunia, ponieważ dopuścił się uchybień w administracji szkoły. Jgo obowiązki

przejął dziekan.27

Rok szkolny dzielił się według ustawy z 1808 r., na dwa półrocza: zimowe od 1

października i letnie w tydzień po W ielkanocy do 24 lipca. Poza okresami świą­

tecznymi miały dzieci osiem tygodni wakacji. Dziecko chodziło do szkoły dopóki

nie opanowało całego programu nauczania. Zazwyczaj osiągało to w 11 lub 12 ro­

ku życia. Ustawa z 1834 r. określiła czas nauki w szkołach wiejskich od 3/15 paź­

dziernika do 3/15 marca, poczem następowało drugie półrocze. G dy mieszkańcy z a j­

mowali się rzemiosłem lub handlem, nauka trwała cały rok z przerwą wakacyjną

od sześciu tygodni do dwóch miesięcy. Do szkoły przyjm ow ano dzieci od szóstego

roku życia a dziewczęta nie starsze nad jedenaście lat. Od przychodzących nie

wymagano żadnego wcześniejszego przygotowania. Codziennie były cztery godziny

VI. PROGRAM NAUCZANIA

23

A r Ł m , s y g n . I 199 к . 4, 15, 50, 142, 206.

24

A r Ł m , s y g n . II 160 k . 584.

26

A r Ł m , s y g n . I 199 k . 27.

26

A r Ł m , sy g n . II 160; s y g n . II 161.

27

A r Ł m , sy g n . II 80 k. 290.

le k c y jn e , ra n o lu b i p o p o łu d n iu . O b o w ią z y w a ły n a s t ę p u ją c e p r z e d m io t y : r e lig ia (w e d łu g k r ó t k ie g o k a te c h iz m u z a t w ie r d z o n e g o p r z e z w ła d z ę d u c h o w n ą ) i h is to ria ś w ię ta ; c z y ta n ie d r u k o w a n y c h k s ią ż e k i r ę k o p is ó w w ję z y k u p o ls k im ; p is a n ie ; c z t e r y p ie r w s z e r e g u ły a r y t m e t y k i. J a k o d o w o ln e w y m ie n ia n o p r z e d m io t y : z n a jo ­ m o ś ć m ia r, w a g i p ie n ię d z y , r y s u n k i i g o s p o d a r s t w o w ie js k ie . W m ia s ta c h i p r z y w ię k s z e j lic z b ie r z e m ie ś ln ik ó w w in n y c h m i e js c o w o ś c ia c h , m o ż n a b y ło o t w o r z y ć d r u g ą k la s ę z p r o g r a m e m n a jn iż s z e j k la s y w s z k o le o b w o d o w e j. U s ta w a z 1841 r. p o w t a r z a ła p o p r z e d n ią z z a le c e n ie m w p r o w a d z e n ia ta k ż e ję z y k a r o s y js k ie g o .28 W e d łu g u s t a w y z 1862 r. p o d s t a w ę p r o g r a m u s z k ó ł je d n o k la s o w y c h s t a n o w iło : c z y ­ ta n ie i p is a n ie p o p o ls k u , c z t e r y p ie r w s z e d z ia ła n ia a r y t m e t y c z n e o r a z p o z n a n ie m ia r , w a g i p ie n ię d z y . W s z k o ła c h d w u k la s o w y c h b y ły k la s y r o ln ic z e lu b t e c h ­ n ic z n e .28 T a k w y g lą d a ł p r o g r a m o d s tr o n y u s ta w . J e g o w y k o n a n ie p r a k t y c z n e za ­ w ie r a ły o d p o w ie d z i o p ie k u n ó w szk ół.

A n d r z e je w o : 1817 — u cz ą się c z y ta ć , p is a ć i r a c h o w a ć , p o n a d t o r e lig ii; 1819 — c z y ta ć , p is a ć , ję z y k a p o ls k ie g o , ła c iń s k ie g o i n ie m ie c k ie g o .

B r o k : 1825 — n a u k a w e d łu g p r z e p is ó w d la s z k ó ł e le m e n t a r n y c h .

C z e r w in : 1822 — o rg a n is ta u c z y p o z n a w a n ia lite r, c z y ta n ia i lic z b ; 1823 — o r g a ­ n ista u c z y re lig ii, p a c ie r z a , c z y ta n ia i k a te c h iz m u ; 1824 — o r g a n is ta u c z y p o n a d t o ś p ie w a n ia r ó ż a ń c a . C z y ż e w o : 1819 — u c z n io w ie p o z n a w a li lit e r y , in n i c z y t a li i r a c h o w a li. G o w o r o w o : 1823 — p o c z ą t k i c z y ta n ia , p is a n ia i r a c h u n k ó w . J a s ie n ic a : 1819 —- c z y ta ć , p is a ć i r a c h o w a ć a n ie k t ó r z y ła c in y i n ie m ie c k ie g o , a w s z y s c y p r a w id e ł w ia r y i o b y c z a jó w . J e lo n k i: 1821 — p o c z ą tk i c z y ta n ia a n ie k t ó r z y i p is a n ia ; 1823 — c z y ta n ia , p is a n ia i r a c h u n k ó w . K a d z id ło : 1793 — c z y ta ć , p is a ć i k a te c h iz m u .

M y s z y n ie c : 1819 — m ło d z i u czą s ię s k ła d a n ia s y la b i p is a n ia n a „ p ia s k u t a b lic y " , sta rsi g r a m a ty k i, p is a n ia , c z y ta n ia i p r o s t y c h r a c h u n k ó w . D z ie w c z ę ta p o n a d t o p r a c k o b ie c y c h : s z y cia , r o b ie n ia p o ń c z o c h itp.

N u r: 1842 — p o c z ą t k ó w ję z y k a p o ls k ie g o , ła c iń s k ie g o i r o s y js k ie g o , r e lig ii i m o ­ r a ln o ś c i, p ie r w s z y c h d z ia ła ń a r y t m e t y c z n y c h , p is a n ia p o p o ls k u i r o s y js k u . O s tr ó w : 1819 — s y la b iz o w a n ia , c z y ta n ia i lic z b , in n i p is a n ia i g r a m a t y k i; 1842 — p o c z ą t k ó w p is a n ia p o p o ls k u i p o r o s y js k u o r a z r a c h u n k ó w . P o r ę b a : 1821 — d z ie c i n ie m a ją k s ią ż e k i stą d m a ły p o ż y te k z n a u k i. R o s o c h a t e : 1819 — n a u k a cz y ta n ia , p is a n ia , r a c h u n k ó w , r e lig ii i o b y c z a jó w . R z e k u ń : 1819 — w ję z y k u p o ls k im , ła c iń s k im i n ie m ie c k im . T r o s z y n : 1820 — p is a n ia , c z y ta n ia , r a c h u n k ó w , n a u k i o b y c z a j o w e j, r e lig ii i p o ­ c z ą t k ó w ję z y k a n ie m ie c k ie g o . Z a r ę b y : 1819 — u cz ą się c z y ta n ia , p is a n ia , r a c h u n k ó w , p r a w id e ł r e lig ii i n a u k i o b y c z a jo w e j.

Z u z e l: 1818 — u czą się c z y ta ć , p is a ć i r a c h o w a ć , d o s k o n a lą się w n a u c e r e lig ii i o b y c z a jó w .

O d p o w ie d z i o p ie k u n ó w s z k ó ł b y ły w ię c la k o n ic z n e i w z a s a d z ie p o k r y w a ł y się z p r o g r a m a m i w ła d z s z k o ln y c h . W s z ę d z ie b y ły s z k o ły je d n o k la s o w e , c z y li o je d n y m n a u c z y c ie lu . W y ż s z y p o z io m n a u c z a n ia is tn ia ł u p r z e d n io p r z y k la s z t o r z e b e r n a r ­ d y n ó w w O s tr o łę c e . W 1793 r. z a z n a c z o n o , iż z a k o n n ic y p r o w a d z ili lic z n ą i d o b r ą szk ołę, z k t ó r e j je s z c z e p o z o s ta ły tr z y k la s y . W 1819 r. z a k o n n ik ó w b y ło n ie w ie lu i za p rz e s ta li n a u c z a n ia .80

28

A r Ł m , s y g n . I 194 k. 4 3; s y g n . II 354 u s ta w a z 1834 i 1841.

29

R . W r o c z y ń s k i ,

Dzieje oświaty,

s. 128.

21.4'

JËMIÊLITY W ITOLD

J e d n y m z p r z e d m io t ó w b y ła r e lig ia . O p ie k u n o w ie s tw ie r d z a li, iż p r o b o s z c z lu b w ią k r iu s z : c o t y d z ie ń u c z y li k a te c h iz m u , w w o ln e j c h w ili p r z y c h o d z ili d o s z k o ły , c z y n ili to r z a d k o z p o w o d u lic z n y c h z a ję ć w p a r a fii (K a d z id ło i M y s z y n ie c ), z a j­ m o w a ł się ty m n a u c z y c ie l (T r o s z y n ). P r z e d i p o le k c ja c h o d m a w ia n o m o d lit w ę . C z y ta ł ją je d e n z u c z n ió w . W m o d lit w ie w s p o m in a n o ca ra . W 1837 r. in s p e k to r p r z y p o m n ia ł p o n a d t o o p ie k u n o m , iż w d n i g a lo w e , c z y li w d n i m o d lit w za p a n u ­ ją c e g o d z ie c i p o w in n y u d a w a ć s ię p a r a m i d o k o ś c io ła .81

W w ię k s z o ś c i s z k ó ł w ła ś c iw e n a u c z a n ie o d b y w a ło się t y lk o w p ie r w s z y m p ó ł ­ r o c z u . P o d k r e ś la li to o p ie k u n o w ie s zk ó ł.

C z e r w in :

1824

— la te m d z ie c i r o z c h o d z iły się d o p o s łu g d o m o w y c h .

K a d z id ło : 1828 — z p o c z ą t k ie m w io s n y r o d z ic e z a b r a li d z ie c i; 1856 — d z ie c i n ie ­ je d n o c z e ś n ie r o z p o c z y n a ły i k o ń c z y ły , w m a ju ż a d n e d z ie c k o n ie u c z ę s z c z a ło . K le c z k o w o : 1775 — z im ą n ie k t ó r z y r o d z ic e w z ię li b y n a u c z y c ie la , a le je s ie n ią , w io s n ą , i la te m n ie m ia łb y o n k o g o u c z y ć ; 1832 — u c z y ł o rg a n is ta z im ą ; 1864 — w k w ie t n iu w s z y s t k ie d z ie c i p o s z ły p a ś ć tr z o d y .

T r o s z y n : 1819 w ię c e j b y ło z im ą , za ś w io s n ą r o d z ic e z a b r a li d z ie c i d o u s łu g g o s p o ­ d a r s k ic h .32

P o d o b n e tr u d n o ś c i p r z e w id y w a n o w u s ta w ie s z k o ln e j z 1808 r. Z a le c a n o w ó w c z a s p r z y ją ć je d n e g o p a s te rz a d la c a łe j w s i, b y n ie o d r y w a ć d z ie c i o d n a u k i.

V II. E G Z A M I N Y

K a ż d e p ó łr o c z e k o ń c z y ło się e g z a m in e m s k ła d a n y m w o b e c n o ś c i k o m i s ji s z k o l­ n e j, r o d z ic ó w , k r e w n y c h i g o ś c i. N a u c z y c ie l p o w ia d a m ia ł in s p e k to r a o w y n ik a c h . Z a c h o w a ły s ię s p r a w o z d a n ia z e s z k o ły w K łe c z k o w ie , k t ó r e r z u c a ją ś w ia t ło n a c o ­ d z ie n n o ś ć n a u cz a n ia . W 1792 r. w y s t a w io n o d z ie c io m n a s t ę p u ją c e o c e n y : p o z n a je lit e r y — 2 d z ie c i, s y la b iz u ję — 5, d o b r z e s y la b iz u je — 1, z a c z y n a c z y t a ć i p is a ć —

1

, c z y ta — 1, c z y ta d o b r z e — 2, d o b r z e c z y ta , p is z e i z a c z y n a r a c h o w a ć — 2.83 W 1817 r. d o s z k o ły w K łe c z k o w ie u c z ę s z c z a ło 23 c h ło p c ó w i 4 d z ie w c z ę t a . P o z o ­ sta ła lis ta z ic h n a z w is k a m i, ilo ś c ią o p u s z c z o n y c h d n i 1 o c e n a m i. B y li, z a w s z e o b e c ­ n i — 2, o p u ś c ili t r z y d n i — 1, 5 d n i — 3, 6 d n i — 3, 7 d n i — 2, 8 d n i — 2, 9 d n i 3, 10 d n i — 2, 12 d n i — 2, 13 d n i — 2, 18 d n i — 1, 20 d n i — 1, 21 d n i — 2, 24 d n i — 2, 34 d n i — 1. P r z y o c e n ie „ p iln o ś c i” u ż y w a n o o k r e ś le ń — n ie m a , m ie rn a , o c h o tn a , d o b r a , z n a cz n a , n a jle p s z a . P r z y „ z d a t n o ś c i” — tę p y , u jd z ie , n ie m a ły , c z y n i n a d z ie ję , z n a c z n y , c h w a le b n y . P o c z y n io n o te ż „ u w a g i” — na c o d z ie c k o c h o r o w a ­ ło (osp a , o c z y , s z k a rła t); p o s t a w ę r o d z ic ó w (o d r y w a li o d s z k o ły , m a tk a b a ła m u c i); z d r o w ie d z ie c k a (m a ły , c h o r o w it y , m ło d y ).84

81

A r Ł m , s y g n . I 199 k . 38, 109.

32

A r Ł m , s y g n . II 160; s y g n . II 161.

83

A r Ł m . A k t a p a r a fii K le c z k o w o , s y g n . 193 b .k .

T a b e la 1. L ic z b a u c z n ió w w K łe c z k o w ie 1836-1844

R o k z a p is a ło się b y li d o k o ń c a n ie c h o d z ili r o k u sta n w o g ó le ch ł d z c h ł d z szl. w ie j. c h ł d z 1836/37 32

11

14 7 30 13 48 71 1837/38 19

11

?

1

19

11

50 40 1838/39 35 15

10

5 37 13 40 31 1839/40 35 15 14

6

29

21

36 29 1840/41 26

8

14

6

30 4 48 35 1841/42 27 17

10

3 29 15 49 32 1842/43

21

11

5

2

15 17 50 35 1843/44 19 9 ? ? ? ? 40 31 1844/45 14 7 4

2

9

12

36 29 Ź r ó d ło : A r Ł m , s y g n . I 199 k. 44.

W s z y s c y u c z n io w ie b y li k a to lik a m i. D z ie c i s z la c h e c k ie p r z e w a ż a ły n a d c h ło p s k im i a lic z b a n ie u c z ę s z c z a ją c y c h w o g ó le b y ła z n a c z n ie w y ż s z a o d p o b ie r a ją c y c h n a ­ u kę. T a b e la 2. S t o p n ie u c z n ió w w K łe c z k o w ie 1836-1844 R o k c e lo w a li p o s t ę p m ie r n y s ła b i p o c h w a ły c h ł d z c h ł d z ch ł dz c h ł d z 1836/37

10

4 15 5 17 3 3 3 1837/38 3

2

6

5

10

4 3

2

1838/39

8

5

20

5 7 5

8

5 1839/40

10

5

10

6

15 4

2

3 1840/41 5 3

8

2

13 3 5 3 1841/42

10

8

10

5 7 4

8

4 1842/43

6

4

8

3

2

2

2

1

1843/44 ? ? ? ? ?

?

?

_?

1844/45 5

2

6

2

4 4 9

12

Ź r ó d ło : A r Ł m , s y g n . I 199 k. 44.

B y ło w ię c s to s u n k o w o n ie w ie lu u c z n ió w c e lu ją c y c h a p r z e w a ż a li m ie r n i i sła b i. S ta tu ty z 1834 i 1841 r. p r z e w id y w a ły , iź d z ie c i m o g ły p o w t a r z a ć k o l e j n y r o k n a u ­ ki. C h a r a k t e r y s t y c z n e b y ło ś w ia d e c t w o u c z n ia M ik o ła ja W ie lo c h o w s k ie g o z 1826 r. O p ie k u n s z k o ły w K łe c z k o w ie s tw ie r d z a ł, iż m ie s z k a n ie c w s i B u d n ę u c z y ł s ię j e ­ d y n ie zim ą „ j a k b y z a g lą d a ją c t y lk o d o s z k o ły ” o d 1807 r. d o 1817 r. W c z a s ie te g o „ t r e f u n k o w e g o ” p o b y t u n a u c z y ł się p o c z ą t k ó w c z y ta n ia , p is a n ia i r a c h u n k ó w .35 P r z y s z k o le T r o s z y n z a z n a c z o n o , iż u c z n ió w d z ie lo n o n a tr z y g r u p y , z a le ż n ie o d sto p n ia p r z y g o t o w a n ia . P o d o b n ie b y ło z a p e w n e w in n y c h s z k o ła c h .

216

JEMIELITY WITOLD

K ilk a k r o t n ie w s p o m n ia n o o p o d r ę c z n ik a c h . M o ż n a b y ło u ż y w a ć t y lk o k s ią ż k i p o le c o n e p r z e z w ła d z e s z k o ln e . W 1819 r. p r z e s ła n o :

Zbiór nauki chrześcijańskiej

o r a z

Pielgrzym z Dobrom ilu,

w 1837 r. —

Mały katechizm,

w .1840 r. — 14 ta b lic a b e c a d ło w y c h u ła t w ia ją c y c h d z ie c io m n a u k ą c z y ta n ia i p is a n ia w ję z y k u p o ls k im i r o s y js k im , w 1852 r. —

Książka czytania i rachunkowości.

B ib lio t e k i s z k o ln e b y ły u b o g ie . W 1852 r. w K łe c z k o w ie z n a jd o w a ło się w s u m ie d w a d z ie ś c ia k s ią ż e k , g ł ó ­ w n ie o tr e ś c i r e lig ijn e j.86

P e w ie n w p ł y w n a s y t u a c ję s z k o ln ą p o s ia d a ły o d le g ło ś c i. O to w io s k i p a r a fii K le c z k o w o z ilo ś c ią m ie s z k a ń c ó w i o d d a le n ie m o d s zk o ły .

T a b e la 3. L u d n o ś ć o k r ę g u s z k o ln e g o K le c z k o w o w 1844 r.

W io s k a lic z b a lu d n o ś c i lic z b a k m S k ła d k a r u b le k o p . B u d n ę 126 4 4 55 D ą b e k 126 5 5 69 D z b e n in 108

6

5 76 K a m io n o w o 97 4 4 18 K le c z k o w o 274 - 13 84 Ł ą t c z y n 287 7

10

62 N ie d ź w ie d z k 32 5

2

52 O p ę c h o w o 162 4 7 25 R a d g o s z c z i G ę b o r y 42 4 7 35 T r z a s k i

66

2

4 47 Z a w a d y 63 3,5

2

10

Z y z n o w o 85

2

2

89 Ź r ó d ło : A r Ł m , s y g n . I 199 k . 93. W ż a d n y m w y k a z ie n ie p o d a n o , z ja k i e j w io s k i p o c h o d z iły d z ie c i s z k o ln e . M o ż n a je d y n ie p r z y p u s z c z a ć , iż z Ł ą t c z y n a b y ło n ie w ie lu u c z n ió w a m im o to m ie s z k a ń c y p ła c ili p e łn ą s k ła d k ę . O d le g ło ś ć w io s e k z in n y c h o k r ę g ó w s z k o ln y c h m o ż n a ła tw o o d t w o r z y ć , p o n ie w a ż p a r a fie z a c h o w a ły d o d z is ia j d a w n e s w o je g r a n ic e .

V I I I . K A R N O Ś Ć

P o p o w s t a n iu lis t o p a d o w y m w K r ó le s t w ie P o ls k im o b o w ią z y w a ły r z ą d y p o l i ­ c y jn e , z w a n e w h is t o r ii o k r e s e m p a s k ie w ic z o w s k im . Z n a la z ło t o s w o je o d b ic i e w p r z e p is a c h s z k o ln y c h . D o u s t a w y z 1834 r. d o łą c z o n o 71 s tr o n in s t r u k c ji, p o p o ls k u i p o r o s y js k u , o p o w o d a c h , ja k ie s k ło n iły r z ą d d o u z u p e łn ie n ia p r z e p is ó w o k a r ­ n o ś c i s z k o ln e j.87 W 1837 r. n a u c z y c ie le p o d p is a li o b s z e r n ą d e k la r a c ję d o t y c z ą c ą s p o s o b u w y c h o w y w a n ia d z ie c i i m ło d z ie ż y . N a u c z y c ie le z o b o w ią z y w a li s ię : w y k o ­ n y w a ć b e z w a r u n k o w o w s z e lk ie p o s t a n o w ie n ia i p r z e p is y ; u c z y ć z k s ią ż e k z a t w ie r ­ d z o n y c h o d g ó r n ie ; w p a j a ć u le g ło ś ć w o b e c w ła d z o ra z p r z y w ią z a n ie d o tr o n u , c z y li d o c a r a .88

86

A r Ł m , s y g n . I 199 k. 40, 66, 188, 189; s y g n . I I 80 k. 94, 242, 310.

87

A r Ł m , sy g n . II 354 k . 63.

W 1847 r. in s p e k t o r p r z e s ła ł d o o p ie k u n ó w s z k o ły „ in s t r u k c ją c o d o u trz y m a n ia w s z k o le k a r n o ś c i” . Z a le n is t w o , n ie d b a ls t w o , n ie p o s łu s z e ń s tw o o r a z in n e złe z a ­ c h o w a n ie w s z k o le i p o z a s z k o łą g r o z iły n a s t ę p u ją c e k a r y : o s tr z e g a n ie i n a p o m ­ n ie n ie ; s ta n ie n a ś r o d k u k la s y ; k lę c z e n ie ; p o z b a w ie n ie w y ż s z e g o m ie js c a w k la s ie ; p r z e s a d z a n ie n a ła w k ę p r z e z a c z o n ą d la z a w s ty d z e n a ; z a p is a n ie n a g a n y w d z ie n n ik u s z k o ln y m ; a re s z t n a je d n ą g o d z in ę ; a re s zt o c h le b ie i w o d z ie m ię d z y le k c ja m i r a n ­ n y m i i p o łu d n io w y m i; k a r a c ie le s n a w y m ie r z a n a p r y w a t n ie n ie w sa li s z k o ln e j; k a r a c ie le s n a w y m ie r z a n a w o b e c u c z n ió w ; d e g r a d a c ja z k la s y w y ż s z e j d o n iż s z e j, z w y m ie r z e n ie m k a r y c ie le s n e j lu b n ie . D o k a r a n ia u ż y w a n o m io t e łk i ze ś w ie ż y c h r ó z g b r z o z o w y c h lu b z m o c z o n y c h w w o d z ie i b it o n ią t y lk o p o g o ły m c ie le . W k la s ie w is ia ł r e g u la m in u c z n ia : c o d o z a c h o w a n ia się w s z k o le (12 p u n k t ó w ), p o z a s z k o łą (6 p u n k t ó w ) i p r z e p is y o g ó ln e (13 p u n k t ó w ). N ie p o m in ię t o s p o s o b u z a c h o ­ w a n ia się w o b e c o d w ie d z in z n a c z n ie js z y c h g o ś c i. N a p y ta n ie : „ J a k się m a c ie d z ie ­ c i ” , o n e o d p o w ia d a ły : „ Ż y c z y m y z d r o w ia W a s z e j K s ią ż ę c e j M o ś c i lu b J a ś n ie W ie l­ m o ż n e m u ” , a lb o : „ Ż e ł a je m z d r o w ija W a s z e m u P r e w o s c h o d it ie ls t w u ” , je ś li p o w it a ­ n ie b y ło p o r o s y js k u . N a p o c h w a łę lu b z a d o w o le n ie g o ś c ia d z ie c i o d p o w ia d a ły : „R a d z i l e p i e j ” lu b „ B u d ie m je s z c z o b o ls z e s ta ra ts ia ” .39 I X . B U D Y N E K F o r m u la r z w iz y t a c ji d z ie k a ń s k ie j z a w ie r a ł p y ta n ie o d o m s z k o ln y . O to w y n ik i o d p o w ie d z i p r o b o s z c z ó w . A n d r z e je w o : 1817-1821 w lo k a lu w y n a ję t y m i r a c z e j p o te m . B r o k : 1821-1846 w lo k a lu w y n a ję t y m .

Czerwin:

1821-1847

w lokalu wynajętym.

C z y ż e w o : 1820-1824 w d o m u p r o b o s z c z a i r a c z e j p o t e m . G o w o r o w o : 1820 w d o m u r z ą d o w y m .

J a s ie n ic a : 1810 w d o m u k o ś c ie ln y m , 1818 w y s t a w io n o s z k o łę m u r o w a n ą , 1825 p r z e ­ z n a c z o n o ją d la p r a c o w n ik ó w k o ś c ie ln y c h , 1836 w b u d y n k u w y n a ję t y m .

J e lo n k i: 1821 s z k o ła d r e w n ia n a i k r y t a s ło m ą , w y s t a w io n a p r z e z p a r a fia n na g r u n c ie d z ie d z ic a i z je g o d r e w n a , 1844 — d o m p o t r z e b o w a ł d a ch u , p o d ło g i, k o m in a i p ie c ó w .

Kadzidło:

1819-1822

w domu proboszczowskim,

1839-1852

w lokalu wynajętym.

Kleczkowo:

1783

w domu proboszczowskim,

1806

proboszcz wystawił szkołę włas­

nym kosztem,

1819-1821

w domu plebańskim i raczej potem.

M y s z y n ie c : 1822-1839 s z k o ła m u r o w a n a . N u r: 1819 w lo k a lu w y n a ję t y m i r a c z e j p o t e m .

Ostrołęka:

1819

chłopcy w jadalni pobernardyńskiej a mieszkanie dla nauczyciela

i szkoła dla dziewcząt w domu plebańskim,

1822-1830

w domu plebańskim,

1837

od

kilku lat była szkoła. Rząd pruski wystawił szkołę murowaną, ale później przezna­

czono budynek na piekarnię.

Ostrów:

1822

w domu murowanym za czasów pruskich.

P is k i: 1811 o r g a n is ta u c z y ł w d o m u , g d z ie m ie s z k a ł, 1819 w lo k a lu w y n a ję t y m i r a c z e j p o te m .

Poręba:

1821

w domu wynajętym od włościanina,

1843

rząd wystawił szkołę.

Rosochate:

1809

w domu parafialnym,

1819-1821

w domu parafialnym.

Rzekuń:

1819-1836

w domu plebańskim.

Troszyn:

1819-1837

w domu wystawionym przez parafian.

218

JEMIELITY WITOLD

W ą s e w o : 1820-1822 w d o m u w y n a j ę t y m u d z ie d z ic a , 1834-1839 w d o m u o f ia r o w a ­ n y m p r z e z d z ie d z ic a , 1856 w s z k o le m u r o w a n e j. Z a r ę b y : 1819 w lo k a lu w y n a j ę t y m i r a c z e j p o t e m . Z u z e l: 1811 w d o m u k o ś c ie ln y m , 1821 w d o m u p r o b o s z c z a .4« D o m ó w w ła s n y c h b y ł o w i ę c m a ło a p r z e w a ż n ie k o r z y s t a n o z b u d y n k ó w p a r a f ia l­ n y c h . W 1818 r. d o z ó r s z k o ln y p a r a f ii K le c z k o w o z w o ła ł s o łt y s ó w ze w s z y s t k ic h w s i i p o w a ż n ie js z y c h g o s p o d a r z y . D z ie d z ic o f ia r o w a ł p la c , o d r e w n o z a m ie r z a n o p o p r o s ić r z ą d i u s ta lo n o s k ła d k ę d o 1200 z ł n a p o b u d o w a n ie s z k o ły . J e d n a k ż e „ p r z e z w z g lą d n a s z c z e r e u b ó s t w o ” o d ło ż o n o ca łą s p r a w ę .41 L u d n o ś ć b y ła w ó w c z a s w y n is z c z o n a w o jn a m i. P o d k r e ś la n o t o r ó w n ie ż w in n y c h s p r a w o z d a n ia c h . P r o ­ b o s z c z z K le c z k o w a w 1806 r. p is a ł, iż g d y b y B ó g d a ł le p s z e c z a s y , o d ż y ła b y c h ę ć d o u tr z y m a n ia s z k o ły . D a w n ie j z a m o ż n ie js i u c z y li s w o je d z ie ci, a te r a z n ie m a ją ic h c z y m ż y w ić . W 1823 r. w R z e k u n iu s z k o ła n ie is tn ia ła i t r u d n o b y ł o z a c h ę c ić lu d z i d o j e j u tr z y m y w a n ia „ b o s a m n ie d o s ta t e k b y ł d la n ic h ta m ą ” . W 1816 r . w T r o s z y n ie s tw ie r d z a n o , iż lu d b y ł z u p e łn ie w y n is z c z o n y p r z e c h o d a m i w o js k .42

X . U T R Z Y M A N I E

P ie n ią d z e n a u tr z y m a n ie n a u c z y c ie la i n a p o t r z e b y s z k o ły c z e r p a n o z e s k ła ­ d ek . S ta tu t z 1808 r. p r z e w id y w a ł p e n s ję d la n a u c z y c ie la w m ie ś c ie w g r a n ic a c h 600 d o 800 z ł r o c z n ie i p o n a d t o 200 zł, g d z ie n ie b y ło o g r o d u ; n a w s ia c h — o d p o ­ w ie d n io 500 d o 660 z ł i o g r ó d . E k w iw a le n t w y p ła c a n o n ie w s a m y c h p ie n ią d z a c h , a le r ó w n ie ż w p r o d u k t a c h ż y w n o ś c io w y c h . O d g o s p o d a r z y z b ie r a n o : ż y to , ję c z ­ m ie ń , g r o c h , p s z e n ic ę .48 Z a c h o w a ło s ię w ie le w y k a z ó w w y d a t k ó w s z k o ln y c h , g łó w n ie za ś u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie la . O to p r z y k ła d y z n ie k t ó r y c h s z k ó ł, w p o d z ia ła c h n a la ta tr z y d z ie s te , c z t e r d z ie s te i p ię ć d z ie s ią t e . 1823 B r o k —. p e n s ja r o c z n ie 450 z ł; 1836 C z e r w in — p e n s ja , d r e w n o , s tr ó ż i o g r ó d 855 z ł; 1837 R z e k u ń — p e n s ja 560 z ł; 1838 W ą s e w o — p e n s ja 500 z ł ; 1842 B r o k — p e n s ja 600, s tr ó ż 50, lo k a l 80 z ł; 1842 C z y ż e w o — p e n ­ s ja , d r e w n o , s tr ó ż i o g r ó d 780 z ł; 1842 K a d z id ło — p e n s ja 600, s tr ó ż 40, o g r ó d 25 zł; 1847 K a d z id ło — p e n s ja , s tró ż , d r e w n o i o g r ó d 115 r u b li; 1841-1847 K le c z k o w o — d o m , o g r ó d i o p a ł 270 z ł; 1852-1854 K le c z k o w o — d o m , o g r ó d i o p a ł 40,50 r u b li (c z y li 270 z ł); 1852-1857 M y s z y n ie c — 97,50 r u b li; 1842-1857 O s tr o łę k a — p e n s ja 700 z ł; 7842 O s tr ó w — p e n s ja 97,50 r u b li, s tró ż 22,50, d r e w n o 12 r u b li; 1844-1847 P is k i — p e n s ja 350 z ł ; 1852 P is k i — fu n d u s z s z k o ły 52,50 r u b li; 1848 P o r ę b a — p e n s ja 60, s tró ż , o g r ó d i d r e w n o 23,50 r u b li; 1842 R z e k u ń — p e n s ja 400 z ł; 1852- -1857 R z e k u ń — p e n s ja 60 r u b li; 1842-1847 W ą s e w o — p e n s ja 400 z ł; 1852 W ą s e ­ w o — p e n s ja 60 r u b li.

Z p o d a n y c h p r z y k ła d ó w w y n ik a , iż p e n s ja n a u c z y c ie li b y ła r ó ż n a . M o ż e z t y c h p o w o d ó w p e d a g o d z y z m ie n ia li p la c ó w k i, n a p r z y k ła d A . D z ie s iń s k i z R z e k u n ia d o K a d z id ła , A d a m G la z e r z O s tr o w i d o M y s z y ń c a , F r . R z e p c z y ń s k i z R z e k u n ia d o N u ra , S t. W r ó b le w s k i z P o r ę b y d o R z e k u n ia . W y s o k o ś ć d o c h o d ó w u sta la s ię p r z e z p o r ó w n a n ie d o ó w c z e s n y c h c e n . W 1819 r. m e t r ż y ta k o s z t o w a ł 16,17 zł, ję c z m ie n ia 12,10, o w s a 8,10, Ś w in ia k o s z t o w a ła 7 zł, o w c a 10, k r o w a 72, k o ń 108.“

40

A r Ł m , s y g n . II 160; s y g n . II 161. A r P ł, s y g n . 317, s y g n . 356, s y g n . 359, sy g n . 360, sy g n . 361, s y g n . 362.

41

A r Ł m , s y g n . II 80 (k. 99.

42

A r Ł m , s y g n . I 194 k. 40; A k t a p a r a f ii T r o s z y n 1808-1888, s y g n . I 554 b. k.

43

A r Ł m , s y g n . II 81 k . 39, 4Ł, 46.

44

A r Ł m . R o z p o r z ą d z e n ia k o n s y s t o r z a p u łtu s k ie g o 18118-1824, s y g n . I I 81a k . 39,