Andrzej F. Dziuba, T. Goffi, G.
Piana
Nowy podręcznik teologii moralnej
Studia Theologica Varsaviensia 23/1, 289-296
Studia Theol. Vars. 23 (1985) nr 1
Nowy podręcznik teologii moralnej
Teologia moralna zwłaszcza w ostatnich latach przeszła szczególnie radykalny proces przemiany, a naw et odnowy. Oczywiście idzie tu o zjawisko bardzo szerokie, choć ostatecznie zw iązane tak z zawarto ścią treściow ą tej dyscypliny jak i z sam ą infrastrukturą faktu etycz nego człow ieka związanego z całością doświadczenia ludzkości w eta pie dziejów historycznych. Przem iany te zauważa się zwłaszcza w kontekście nauki ostatniego soboru powszechnego, jak i także szcze gólnie dynamicznego rozwoju działalności Stolicy Apostolskiej tak w płaszczyźnie teologicznej jak i ogólnoludzkiej. Idzie tu m. in. o tem a tykę poszczególnych synodów rzym skich, dokum entów papieskich czy ogrom nych kom pleksów naukow ych opartych na wypow iedziach Ojca św. i sam ym zjaw isku jego pielgrzym ek apostolskich.
Wyohodząc na przeciw oczekiwaniom w zakresie asym ilacji teore tycznej tak bogatej nauki teologicznej ukazują się ciągle nowsze pró by opracowań z zakresu teologii m oralnej, tak szczegółowych k w estii jak i ujęć bardziej syntetycznych, szczególnie podręcznikowych. Obok próby B. Häringa, F. Böcklego, E. C hiavacci czy Günthera środo w isko w łoskie rozpoczęło w ydaw anie obszernego, syntetycznego opra cow ania całości teologii moralnej pod ogólnym tytułem : Corso di m o
rale i redakcją T. G offi i G. Piana. Pierw szy tom zatytułow any zo
stał: Vita nouva in Christo (Morale fondamentale e generale), a cura di T. Goffi — G. Piana, Editrice Queriniana, Brescia 1983 ss. 594, po w stał przy w spółpracy 10 autorów zasadniczo włoskiego pochodzenia czy pracujących na uczelniach Italii.
Całość opracowania otwiera wprowadzenie redaktorów ukazujące układ podręcznika oraz jego m etodę jak i inne elem enty inform a cyjne (s. 5—8). Z kolei zamieszczono przedmowę do pierwszego tomu z krótką prezentacją poszczególnych artykułów (s. 9—11). Następnie całość tomu podzielona została na dw ie części poświęcone odpowiednio teologii moralnej fundam entalnej i ogólnej. Przy czym na początku każdej z nich podano w ykaz tytułów i autorów poszczególnych stu diów.
2 9 0 A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 2 ] Zatem część pierwszą, teologię moralną fundam entalną otwiera opra cowanie G. Vendrame poświęcone w spółczesnej problem atyce m oral nej (s. 15—37). Autor daje krótką fenom enologiczną analizę proble mów m oralnych naszych czasów wskazując na sam e trudności jakie generalnie napotykają w szelkie normy moralne. Ukazując ich korzenie w e współczesnej cyw ilizacji podkreśla w agę fundam entalną doświad czenia m oralnego człowieka pojętego jako funkcjonalny czynnik za chowań m oralnych w całości reakcji ludzkich.
Z kolei, po tak ogólnych uwagach w prowadzających, A. Molinaro przedstawia tekst pt.: Nauki humanistyczne, filozofia, ety k a (s. 30—76). Autor w skazuje na problem atykę interpretacji aktu etycznego jako faktu ludzkiego, który bardzo różnorodnie przedstawia się w zależ ności od charakteru danej nauki. Wyróżnia on zatem tem aty: nauka i filozofia, filozofia, etyka i nauki hum anistyczne, nauki hum anistycz ne i etyka oraz podaje w łasne rozwiązanie problemu. Ogromne zna czenie posiadają naturalnie nauki hum anistyczne, ale zdaniem auto ra, niezbyw alne prawa w tym zakresie posiada jednak szczególnie filozofia. W zakresie relacji tych działów w iedzy dostrzega się zróż nicow ane interpretacje, m. in. interpretacja tom istyczna (s. 65—68). Ostatecznie centrum pozostaje człowiek jako podmiot, który jest ciągle odkrywany w sposób w łaściw y dla danego działu ludzkiej refleksji nad sobą samym.
O fundam entalnych elem entach biblijnych etyki m ówi następny tekst opracowany przez S. Bastianel i L. Di Pinto (s. 77'—174). D efinicja sam ego m iejsca etycznego, jej natury i znaczenia w opisie przedsta w iona w dwóch pierw szych opracowaniach jest niepełna i m oże sta now ić tylko podprowadzenie do jej ujęcia w płaszczyźnie zarysowa nej na kartach Biblii. Objawienie Boże w sw ych poszczególnych eta pach historii zbawienia tak w sensie indyw idualnym jak i w spólno towym, w perspektyw ie herm eneutycznej, prowadzi do właściw ego ujęcia orędzia chrześcijańskiego. Obaj autorzy świadom i tego faktu, po krótkim wprowadzeniu, całość opracowania dzielą na dwie części: etos biblijny Starego Testamentu i etos biblijny nowotestam entalny. Całość zamykają refleksje konkluzyjne. Przy prezentacji nauki Stare go Testam entu w skazują na dziedzictwo sem inom adyczne w jego for mach prym istyw nych (np. patriarchowie), a następnie już na tryb osia dły Narodu W ybranego. K olejne etapy to czasy królewskie, wygnania (teologia deuteronomiczna) oraz wartość pozytywną sam ego wygnania i powrotu z niew oli. Ostatni etap to, zdaniem autorów, zderzenie się judaizmu i helenizm u. Gdy idzie o etos Nowego Testamentu to tra dycyjnie wyróżniają nauczenie Jezusa Chrystusa, pisma pawiowe oraz syntezę św. Jana. Szczególnie w ażne jest biblijne rozum ienie błogo sław ieństw a oraz zbawienia, stwierdzają w konkluzjach, oraz darowi
w ym agań jak i szeroko pojętej w iary w płaszczyźnie jej odniesień eschatologicznych jak i k w estii wyzwolenia.
Po tych elem entach ukazujących fundam enty biblijne etyki i teo logii moralnej nie dziwi zam ieszczenie uw ag natury historycznej na kreślających tradycję Kościoła w tej k w estii oraz elem enty bardziej znaczące z historii i kultury. Autor tych treści A. Hołderegger w y różnia w dziejach m yśli teologicznom oralnej cztery okresy (s. 175—22,0). Mianowicie: starożytność chrześcijańską, czasokres od św. Augustyna do św. Tomasza z Akwinu, od nominalizm u do św. A lfonsa Liguori (XVIII w.) i ruchy odnow icielskie w X IX i X X wieku. Warto jeszcze zauważyć, iż w trzecim etapie wyróżnia podokresy: złoty okres sum spowiedniczych, odrodzenie tomizm u (XVI w.), „teologia m oralna” ja ko sam odzielna dyscyplina i kryzys teologii moralnej w XVII i XVIII wieku.
Rozdział piąty, pierwszej części, autorstwa S. De Guidi traktuje o fundam entalnej teologii m oralnej, system atycznej w edług historii zba w ienia (s. 221—309). Jest to jakby dalszy etap podejścia do refleksji etycznej, w tym przypadku przesiąkniętej elem entam i transcendentny mi i um ożliw iającym i ukonstytuow anie się chrześcijańskiego etosu. A u tor w skazuje jednocześnie na w ielkie kategorie ewangeliczne ważne dla system atyzacji refleksji m oralnej. Całość opracowania podzielona zo stała na dw ie części: fundam ent i założenia teologii moralnej oraz teologia moralna fundam entalna, system atyczna i chrystologiczna w e dług historii zbawienia. Szczególnie w iele m iejsca D. De Guidi po św ięca k w estii faktu paschalnego Jezusa Chrystusa pojętego, jako fun dament genetyczny życia chrześcijańskiego.
Ostatni rozdział tej części Orientacje metodologiczne badań etycznych opracowany jest przez jednego z redaktorów, G. Piana (s. 311—356). Autor w form ie syntetycznej, opierając się na ustaleniach w yżej za sygnalizow anych artykułów, prezentuje linie metodologiczne, charak ter herm eneutyczny faktu etycznego w płaszczyźnie chrześcijańskiej. K om pleksowość tego faktoru życia człowieka powoduje autom atycznie złożoność w szelkich narzędzi m etodologiczno-form alnych badacza. Oczy w iście w szystko to rozpatrywane w bazie historycznej, a zwłaszcza teo- logiczno-biblijnej nadaje ostrości sam ym badaniom etycznym. Autor w skazuje generalnie na znaczenie relacji m iędzy rozumem a wiarą oraz całość kształtowania się norm m oralnych. W szystkie te elem en ty należy rozum ieć jako rzeczywistości dynam iczne w procesach hi storycznych.
Druga część prezentowanego opracowania poświęcona teologii mo ralnej ogólnej zatytułow ana została: Str uktura e ty k i chrześcijańskiej. Otwiera ją krótki artykuł: Osoba i działanie moralne, A. Molinaro (s. 359—374). Autor stara się ukazać niew łaściw ość tradycyjnego sta
2 9 2 A N D R Z E J F . D Z IU B A [ 4 ]
w iania dychotom ii m iędzy podm iotowością i przedm iotowością w ych o dząc od pojęcia osoby ujętej relacyjnie.
N astępnie T. Goffi prezentuje studium: Natu ra i c h a rakte rystyki
dośw iadczenia chrześcijańskiego (s. 375—447). Autor wyróżnia dwie
grupy tem atyczne: byt osobowy i jego cel ostateczny oraz praktyka jako doświadczenie m oralności chrześcijańskiej. W pierw szym w ska zuje najpierw na samo pojęcie bytu ludzkiego w antropologii greckiej i biblijnej oraz współczesnej, a następnie Królestw o Boże w idzi jako w łaśnie ostateczny cel. Drugi zaś, po ogólnych uwagach o działaniu osobowym , w skazuje na jego odniesienie do m oralności i charakter zasługujący. Wreszcie podaje krótkie uwagi o praktyce w kontekście doświadczenia chrześcijańskiego oraz ogólnego doświadczenia m oral nego.
W spomniany w yżej A. Molinaro jest autorem kolejnego rozdziału drugiej części, poświęconego problem atyce sum ienia i norm etycznych (s. 449—-489). Obie rzeczyw istości faktu etycznego mogą być jednak zrozum iane i określone tylko w e w zajem nej relacji zwrotnej, w zajem nie zakładają się i w ym agają w oglądzie doświadczenia moralnego. Autor zatem obok w skazania na ich korelację' analizuje sum ienie, jako przejaw w olności i wartości. Same zaś form y w olności dostrzega, jako form y wartości. W reszcie w skazuje także na im peratyw y działania. Egzystencja chrześcijańska: grzech i naw rócenie to tem at rozdziału czwartego pióra D. Mongillo (s. 491·—552). Daje się zauważyć, iż moż na podobnie jak dwie w yżej zasygnalizow ane w łaściw ości, również i te rozważać i analizować w układzie dwumianu. Egzystencja chrze ścijańska jest w yznaczana m. in. przez te dwa bieguny, które d efi niują postaw y fundam entalne relacji człowieka z Bogiem, sytuując w kontekście ciągłej dynam iki całość życia moralnego. Autor zatem kreśli najpierw rozum ienie pojęcia „synów w Synu” wskazując szczególnie na znaczenie w olności ukierunkowanej ku przyszłości pełni życia z Bogiem . W kolejnych dwóch blokach tem atycznych podaje uwagi o grzechu i pojednaniu czy raczej nawróceniu. W tym ostatnim w ska zuje na rzeczyw istość „serca nowego i nowego ducha”, adoracji Bo ga żywego oraz uległości Duchowi, który „czyni w szystko n ow e”.
Tom kończą ogólne uwagi w skazujące na relację m iędzy cnotami teologicznym i a cnotami moralnymi, opracowane przez dwóch autorów: F. Compagnoni i T. G offi (s. 553—581). Wskazują generalnie na dzia łalność człowieka ostatecznie um otywowaną życiem teologalnym . Te mat cnoty teologalne a kardynalne pióra F. Compagnoni jest próbą na kreślenia szerokich uw ag o celu i m etodzie analizy tych faktorów ży cia m oralnego człowieka, a także i życia moralnego chrześcijanina. Natom iast T. Goffi tytu łu je sw e uwagi: życie cnotliw e w edług Ducha.
Mówi bliżej o cnotach teologalmych i ich płaszczyźnie działania Ducha także w odniesieniu do przyszłości.
N ależy zauważyć, iż za w yjątkiem artykułów A. Holderegger i T. Goffi, w szystk ie zaw ierają zestaw y mniej lub bardziej obszerne biblio grafii. Od strony form alnej całość publikacji zam ykają, zestaw skró tów (s. 583—584), krótkie dane biograficzne o poszczególnych autorach (s. 585— 586) oraz spis treści (s. 587—59(4). Potem dodano jeszcze re klam ow e inform acje o publikacjach w ydaw nictw a z zakresu teologii moralnej.
Przed przystąpieniem do bliższej analizy prezentowanego dzieła, w y daje się, że w arto podać jeszcze kilka uwag odnośnie do dalszych to m ów podręcznika opierając się na inform acjach z przedm owy (s. 6). Całość teologii moralnej szczegółowej podzielona będzie na trzy tomy. Pierw szy z nich o tytule: Diakonia dotyczyć będzie etyki osobowej w jej elem entach konstytutyw nych (ciało, bycie w św iecie, życie fi zyczne, m iłość i seksualność, sztuka i tworzenie). Drugi zaś tom części szczegółowej dotyczący generalnie etyki społeczności pos-adać będzie tytuł: Koinonia. Chodzić tu będzie o raporty m iędzyosobowe i społecz ne (kultura, w ychow anie i w ykształcenie, m ałżeństw o i rodzina, eko nomia, życie w spólnotow e i polityczne). Liturgia to tytu ł trzeciego to mu poświęconego etyce religijnej. Poddane zostaną tu analizie bardziej szczegółowej raporty m iędzy „doświadczeniem m oralnym ” i „doświad czeniem w iary”. Redaktorzy całości dzieła widzą tu m. in. zagadnie nia znaczenia ostatecznego życia etycznego, inspiracji życia sakram en talnego ukierunkow anego na wzrost królestwa Bożego. Innym i słow y całość· kultu, liturgii, m odlitwy; działalności religijnej.
W kontekście najnowszych, posoborowych, prób ujęć teologii m oral nej zawsze z ogromnym zainteresow aniem oczekuje się realizacji ca łego dzieła. N ależy jednak już na obecnym etapie zauważyć, iż przed staw ia ono interesujące w ydanie tak pod w zględem treściow ym jak i m etodologiczno-form alnym . Sam tytuł sugeruje już dynam iczną rze czyw istość człow ieka w historii zbawienia. Nawiązanie do pawiowego „nowego stw orzenia” w ydaje się tu być ewidentne. Co w ięcej, w n ie których artykułach dostrzega się to bardziej wyraźnie, gdy autorzy podejm ują prezentację tak starotestam entalnej jak i now otestam en- talnej w izji poszczególnych kw estii etycznych. Nowość życia w Chry stusie nabiera jeszcze w yraźniejszych faktycznych kształtów w roz w oju m yśli moralnej Kościoła, w jego bogactwie i wiełorakości. Osta tecznie jednak zauważa się, jak to podkreśla ks. S. Olejnik w swym ostatnio w ydanym dziele, jedność w pluralizmie. Jest to w ielość a za razem i jedność, przy czym obie rzeczyw istości pojęte są pozytywnie i praktycznie ukazują się jako wartości.
2 9 4 A N D R Z E J F . D Z IU B A [ 6 ] ogromne bogactwo myśli, i dlatego niekiedy są one tylko zarysowane, jakby rzucone dla czytelnika do jego osobistej bardziej szczegółowej analizy. N ależy jednak dodać, iż dzieło tworzy dość wyraźną całość, i poszczególne rozdziały trzeba odczytywać w całości koncepcyjnych i treściow ych założeń tak autorów jak i redaktorów. Oczywiście n ie które kw estie staną się jeszcze bardziej czytelne, np. ostatni rozdział części drugiej, w kontekście dalszych tomów. Co Więcej tak nawet zostały pomyślane( por. s. 11). Nagromadzenie treści etycznych i teo logicznych w yrasta z bardziej podstawowego podłoża filozoficznego, kulturowego czy społecznego. Gdy idzie jednak o te elem enty nie za w sze są one w pełni czytelne i wystarczające, zw ażywszy m. in. na obszerność całego opracowania.
Niedom ówienia w tom ie z pew nością spotkają się ze stosownym i uzupełnieniam i w w ykładach. U łatw ieniem są także przypisy jak i załączone bibliografie. Należy jeszcze raz podkreślić, iż są one dosko nałym uzupełnieniem , choć jak zaznaczają sami redaktorzy celowo zostały zawężone w zasadniczej liczbie do pozycji w języku włoskim (por. s. 7). N iem niej jednak jest oczyw istym faktem , iż w tym języ ku w ystępuje szczególnie w iele przekładów, i to dobrych.
Prezentow any tom przedstawia w iele nowości treściow ych w płasz czyźnie zastosowanych metod badawczych i prezentacyjnych. Zasadni czo podano poszczególne zjawiska oglądowi fenomenologicznem u. Ubo gacone są one w ynikam i innych nauk pomocniczych, choć czasem prze w aga tych ostatnich przysłania nieco narzędzia refleksji ściśle teolo gicznej. Zauważa się po prostu, m ówiąc upraszcza jąco, pew ne elem en ty typowe dla szkoły niem ieckiej, której przykładem może być dzie ło F. Böcklego o m oralności fundam entalnej. W Polsce zaś te zabiegi m etodologiczne zauważa się, np. u ks. H. Jurosa czy T. Stycznia. Oczy w iście te elem enty może nie zostały jeszcze w pełni zasymilowane, i jawią się nieco jako odstające w całości system atyzacji, zwłaszcza, gdy istnieją nadal poważne braki w zakresie herm eneutyki teologii mo ralnej. Interesująca jest system atyzacja niniejszego tomu w formie części: teologii fundam entalnej i ogólnej, a w związku z tym k lasy fikacja poszczególnych zagadnień.
Fundam enty teologii moralnej jawią się w form ie dynamicznej a zwłaszcza ich historiozbawczy rozwój w dziejach wychodzenia Boga ku człow iekow i i w odpowiedziach tego ostatniego. Dynamizm jest ujaw nieniem człowieka, uwyraźnionym jeszcze bardziej w darze „no w ego stw orzenia”. Mając to na uwadze, może zbyt mało doszła do głosu szeroko pojęta świadom ość Kościoła. Często bowiem idzie bar dziej o ten generalny elem ent, niż o szczegółowe kw estie zwłaszcza w moralnej fundam entalnej i ogólnej. Kościół ze swej istoty powoła ny jest jako środowisko doświadczenia chrześcijańskiego i doświad
czenia w iary. Tak szeroko pojęta rzeczyw istość Kościoła obejm uje bo gactw o w yrażania w iary przy jednoczesnym ukierunkowaniu na pełnię zjednoczenia z Bogiem. Tu należy także dostrzec konieczność uboga cenia orientacji zachodnich teologii moralnej elem entam i w schodni mi, tak K ościołów katolickich jak i prawosławnych. Zauważa się bo w iem obfite czerpanie z m yśli reform owanej, nie idzie tu o osiągnięcia w zakresie nauk biblijnych, podczas gdy m yśl wschodnia traktowana jest jako uboższa i mniej wartościowa.
Rozwój nauki Kościoła, także i w teologii moralnej, można wyraźnie zauważyć na przykładzie choćby ostatniego Synodu Biskupów w Rzy mie. Idzie tu m. in. o interesującą kw estię „grzechów społecznych”, „grzechów strukturalnych”. Wiadomo, że pojęcia te nie zostały przy jęte w nauce Vaticanum II, a dopiero w w yniku dalszych badań ofi cjalnie pojaw iły się w dokumencie roboczym wspom nianego Synodu. Jednocześnie om ówione przez D. Mongillo kw estie grzechu i nawróce nia dotykają także tej problematyki, zw łaszcza na stronach 523—525. Jest to jednak inne położenie akcentów, dość jednostronne i niepełne. Dla ścisłości należy dodać, iż w nauczaniu oficjalnym wspom niane w yżej określenia także nadal oczekują na bardziej pełne ich spre cyzowanie. W ydaje się, że szczególnie teologia moralna ma w tej m a terii w iele do powiedzenia. Otwiera się tu nowa jakość podejścia do k w estii grzechu, a także nawrócenia i pojednania pojętych jako zja w iska indyw idualne a zarazem i wspólnotowe.
Interesującą propozycją jest przedstawiony przez A. Holderegger za rys dziejów teologii m oralnej, ze szczególnych zwróceniem uwagi na elem enty moralnej fundam entalnej. Autor w ykazał rozwój drogi m y ślowej poszczególnych k w estii ogólnych przy jednoczesnym ich osadze niu w całość m yśli etycznej i filozoficznej. Świadom ość przebytej dro gi znacznie ułatw ia zrozum ienie teraźniejszości oraz w ybieganie ku przyszłości, co w ięcej przew idyw anie jej w ogólnych zarysach.
W całości treści zauważa się także pew ne wartościowania m yśli czy sform ułowań typow e dla poszczególnych autorów, a odnotowane już w ich w cześniejszych pracach. Jest to z pew nością potwierdzeniem ich postaw badawczych oraz ugruntowaniem także osiągniętych w yników. Zresztą, przebyta droga w pełni ich do tego predysponuje.
Można jeszcze podać pew ne spostrzeżenia natury m etodologiczno- form alnej, czy edytorskiej. N iniejszy tom w ydany jest starannie, co zresztą cechuje niem al w szystkie publikacje w ydaw nictw a „Querinia- n a”. W ystępują dość sporadyczne błędy drukarskie (por. np. s. 178, 207). Niektórzy autorzy opierając się na zestawach skrótów stosują w łasne, choć zamieszczono generalny ich w ykaz na końcu dzieła. W zakresie tych ostatnich w ystępują niekonsekw encje (por. np. s. 190, 191, 195, 211, 2Ί4) czy brak niektórych (por. np. s. Ю4, 212, 225). Sto
2 9 6 A N D R Z E J F . D Z IU B A [8]
sowany opis bibliograficzny nie zawsze jest czytelny czy pełny lub też brak' kqnisekwencji (por. np. s. ISO, 181, 18,3, 190, 191, 206, 216, 243, 245, 551). Tych ostatnich można by mnożyć. Ostatecznie jednak n ie pom niejszają one generalnie całości cennej publikacji w zakresie treściowym , choć jednocześnie są pewną ujmą edytorską!
Prezentow ana praca stanow i oryginalne i ciekaw e ujęcie zagadnień teologii moralnej fundam entalnej i ogólnej. Mając m. in. to na u w a dze z dużym zainteresow aniem oczekuje się na pojaw ienie się zapo wiadanych tom ów moralnej szczegółowej. Interesujące będzie zapewne praktyczne w ykorzystanie tych ogólnych założeń i rozwiązań. Należy pogratulować redaktorom jak i autorom poszczególnych artykułów tak elem entów koncepcyjnych jak i treściow ych zam ieszczonych w przed staw ianym dziele. Z pew nością publikacja ta spotka się z dużym uznaniem środowisk tak naukowych jak i dydaktycznych. Stanowi w reszcie także kolejny etap odnow y teologii moralnej przeżywanej w ostatnich latach pod w pływ em im pulsów nauki Vaticanum II jak i za potrzebowań w spółczesnego człow ieka. Wraz ze słow am i uznania na leży życzyć redaktorom i autorom jak najszybszego zrealizowania na kreślonych zam ierzeń w ramach „Corso di m orale” oraz w innych pu blikacjach, studiach czy artykułach.
