"Vox P a tr u j / 1 9 8 8 / z
BAPTYSTERIUM MEDIOLAŃSKIE
B a p t y s t e r i u m , w k tó ry m - j a k sąd zim y - m ia ł m i e j s c e 24 k w i e t n i a 387 r . c h r z o s t ś w ię te g o A u g u s ty n a , s ta n o w i c z ę ś ć e c c l e s i a e p i s c o p a l i s M e d io la n u . S ą d z ą c z d o ty c h c z a s o d k o p an y ch z a ło ż e ń z e s p ó ł k a t e d r y s t a n o w i ł , d o b r z e p o św ia d c z o n y n a t e r e n i e p ó łn o c n e j I t a l i i o r a z G a l i i , ty p e c c l e s i a g e m in a ta i s k ł a d a ł s i ę z dwu b a z y l i k , u s ta w io n y c h j e d n a z a d r u g ą i z a o p a tr z o n y c h w b a p ty i s t e r i a . W y k o p a lis k a , p ro w ad zo n e pod d z i s i e j s z ą k a t e d r ą i p r z e d n i ą , o d s ł o n i ł y d o t y c h c z a s : o k to g o n a ln y b a s e n s t a r s z e j b a z y l i k i / V e t u s , M in o r /, a b s y d ę i c z ę ś ć murów b a s i l i c a Nova / M a i o r , p o tem S . T h e c l a / i j e j b a p t y s t e r i u m zbudow ane p r z e z A m brożego o r a z s a l ę dw uabsydow ą / c e l l a b i a b s i d i a t a / , l e ż ą c ą m ięd zy połud n io w y m
a zach o d n im w e jś c ie m do b a p t y s t e r i u m , budowarią^w ta k im samym mu rowanym w ątk u j a k mury b a p t y s t e r i u m . O i s t n i e n i u dwu k o ś c io łó w
m i e j s k i c h , o k r e ś lo n y c h ja k o V etu s / M i n o r / i Nova / M a i o r / mówi 2
t e ż w y r a ź n ie św. Ambroży w l i ś c i e do M a rc e lin y z 386 ro k u .
Z e s p ó ł k a t e d r a l n y w M e d io la n ie p o w sta w a ł s to p n io w o . B azy l i k a V etu s d o ty c h c z a s n i e o d k o p a n a , l e ż ą c a pod nawą g łó w n ą d z i s i e j s z e j k a t e d r y , m i a ł a być zbudow ana z a M i r o k l e s a , k t ó r e g o b i
-3
sk u p stw o p o k ry w a s i ę z rz ą d a m i K o n s ta n ty n a W ie lk ie g o . B a p ty s t e r i u m t e j b a z y l i k i , l e ż ą c e pod p ó łn o c n ą z a k r y s t i ą Duomo z n a n e
1 W y k o p a lis k a p ro w ad zo n o w l a t a c h 1 9 6 1 -1 9 6 4 w z w ią z k u z budow ą s t a c j i m e t r a . P o r . M. M i r a b e l l a R o b e r t i , 11 b a t t i s t e r o a n t i c o d i M ila n o , w: A t t i d e l VI C o n g re s s o I n t e r n a z i o n a l e d i A rc h e o l o g i a C r i s t i a n a , Koma 1965, 7 0 3 -7 0 7 ; to samo w a r t y k u l e t e g o ż a u t o r a : C o n t r i b u t i d e l l a r i c e r c a a r c h e o l o g i c a a l l ' a r c h i t e t - t u r a a m b r o s ia n a m i l a n e s e , w: " S t u d i a P a t r i s t i c a M c d io la n e n - s i a " , V I, M ila n o 1976, 3 5 7 -3 5 9 ; G. B o v in i, G li e d i f i c i d i c u l t o m i l a n e s i d ' e t a p r e a m b r o s ia n a , C o r s i i9 6 1 , 5 0 - 5 6 . 2 E p i s t o ł a 2 0 , i , PL 16, 1036 3 .
3 P r z y p u s z c z a s i ę , że b a z y l i k a V otus l e ż a ł a tam , g d z i e od IX do XV w. s t a ł , w y m ien ian y w ź r ó d ł a c h , k o ś c i ó ł o k r e ś l a n y j a ko " e c c l e s i a h i c m a l i s S . M a r iu e " . D e d y k a c ję " h i e m a l i s " ma
t e ż s z e r e g in n y c h k o ś c io łó w z g ru p k o ś c io łó w p o d w ó jn y c h . P o r . A. C a p i t a n i d A r z a g o , La c h i e s a M a g g io re d i M ila n o , M ila n o 1952, 4 6 - 5 6 .
120
-j e s t ze ź r ó d e ł ś r e d n io w ie c z n y c h -j a k o p r z e z n a c z o n e d l a c h r z t u
4 5
k o b i e t . B a z y lik a Nova - s ą d z ą c z k o r e s p o n d e n c j i A m brożego -
f u n k c jo n o w a ła j u ż w 355 r . , k ie d y to w c z a s i e sy n o d u a r i a ń s k i e - go z o s t a ł z n i e j porw any p r z e z a r i a n b is k u p D io n iz y , k t ó r y n a -
s t ę p n i e w raz z to w a rz y s z a m i z o s t a ł w ygnany z m i a s t a . B a p ty - s t e r i u m t e j b a z y l i k i , w k tó ry m u m ie js c a w ia s i ę c h r z e s t św . Au g u s t y n a , budow ał b is k u p Ambroży w l a t a c h 3 7 5 -3 8 6 .
B a p ty s te r iu m ma k s z t a ł t o k to g o n u o r o z p i ę t o ś c i 1 9 ,3 0 m. W g r u b o ś c i m uru, w y n o s z ą c e j 3 m e tr y , m ie s z c z ą s i ę c z t e r y n i s z e
p r o s t o k ą t n e - z a i n s t a l o w a n e z g o d n ie ze s tr o n a m i ś w i a t a , z a o p a t r z o n e w w e j ś c i a - o r a z c z t e r y ś l e p e n i s z e p ó ł k o l i s t e . Te o s t a t n i e p e ł n i ł y p ra w d o p o d o b n ie r o l ę v e s t i a r i u m , w k tó ry m n a s t o
j ą c y c h w z a k o lu m uru ła w k a c h s k ła d a n o s z a t y p r z e d w e jś c ie m do b a s e n u . P o ś ro d k u z n a j d u j e s i ę o k to g o n a ln y b a s e n , k t ó r e g o ś r e d n i c a ma od z e w n ą tr z 6 ,1 0 *, a od w ew n ątrz 5 ,1 6 *, o g łę b o k o ś c i 0 ,8 0 W schodni o d c in e k w e w n ę trz n e j ś c i a n y b a s e n u ma c h a r a k t e r y s t y c z n e w c i ę c i e , k t ó r e z n a j d u j e w y tłu m a c z e n ie p r z y oma w ia n iu p r z e b i e g u c e r e m o n ii c h r z c i e l n e j . D obrze p o tw ie r d z o n a j e s t w M e d io la n ie c a ł o ś ć i n s t a l a c j i d o p ro w a d z a ją c y c h wodę b i e ż ą c ą do b a s e n u /z a c h o w a ł s i ę k a n a ł c e g la n y n a r u r y i d o j ś c i a w ykonane z m arm uru i b r ą z u / o r a z r u r a odpływ ow a zach o w an a pod p o ł u d n i o wym w e jś c ie m .
W n ę trz e b a p t y s t e r i u m b y ło b o g a to z d o b io n e . Na d o ln y c h p a r t i a c h ś c i a n z a c h o w a ły s i ę ś l a d y m arm urow ych o k ł a d z i n . Po
s a d z k a w y ło ż o n a b y ł a c z a rn y m i i b ia ły m i p ły tk a m i kam iennym i o k s z t a ł c i e rombów, w ielo b o k ó w i k w a d ra tó w . W n ę trz e b a s e n u 4 J . G. P i c a r d , Ce que l e s t e x t e s nous a p p r e n n e n t s u r l e s equi]3pem cnt e t i e ^ m o b i l i c r l i t u r g i q u e n e c c e s a i r e p o u r l e b a p te m e , XI C o n g re s I n t e r n a t i o n a l d 'A r c h e o l o g i e C h r e t i e n n e , Lyon 1986 / P r e t i r a g e s d e s r a p p o r t s s . 6 / . 0 b a p t y s t e r i u m o k re ś la n y m w ź r ó d ł a c h S . S t e f a n o ad f o n t e s mówi t e ż 149 p o em at E n n o d iu s z a z p o c z . VI w ie k u . P o r . CSEL 6 , 6 0 7 , lu b MGH A u c to r e s a n t i q u i s s i m i V II s . 2 7 1 , n r 3 7 9 . 5 E p i s t o ł a 6 3 , 6 8 , PL 1 6 , 1 2 5 9 .
6 B isk u p D io n iz y j e s t uw ażany za b u d o w n iczeg o b a s i l i c a M a io i. J e g o g re c k im p o c h o d z e n ie m tłu m a c z y s i ę n ie z w y k ły na z a c h o
d z i e k s z t a ł t t r a n s e p t u t e j b a z y l i k i . P o r . G. T r a v e r s i , A r- c h i t e t t u r a p a l e o c r i s t i a n u m i l a n e s e , M ila n o 1964, 4 7 - 6 1 .
121
i j e g o s t o p n ie w yłożon e b y ły p ły ta m i g r e c k ie g o marmuru. P ięk n y ch efek tó w ś w ia t ło c ie n io w y c h d o s t a r c z a ły o d s u n ię te od ś c i a n kolumny na k tó r y c h c z ę ś c io w o o p ie r a ło s i ę n ie zachowane s k l e p i e n i e , k r y te prawdopodobnie barwną m ozaiką, k t ó r e j c z ę ś ć k o s te k o d n a le z io n o .
Pomysł z a s to s o w a n ia oktogonu w budow li c h r z c i e l n e j Ambroży p r z e j ą ł najpraw dopodobniej z c e s a r s k ic h grobowców rzym sk ich w i
dząc w tym k s z t a ł c i e - ja k można s ą d z ić z p rzy p isy w a n ej mu i n
s k r y p c j i - obok grobu " sta r e g o czło w ie k a " symbol zm artw ychw sta- n ia do ż y c ia nowego . I n s k r y p c ja , s k ła d a ją c a s i ę z 8 dystychów
m ia ła z d o b ić mury b a p ty s te r iu m . W j e j t r e ś c i , przechow anej w s y l lo d z ę z L orch, czytam y, że ósmy d z ie ń b ę d z ie dniem zm artw
ych-g w s ta n ia .
m
U proszczony p la n b a p ty ste r iu m b a z y lik i / Nova, M aior, ś w .T e k l i / oraz z a r y s
absydy t e j b a z y l i k i .
T aki k s z t a ł t ma m .l n . m auzoleum D io k le c j a n a w S p a l a t o , a na t e r e n i e M ed io la n u : m auzoleum p o g a ń s k ie przy S . V i t t o r e o r a z m auzoleum t e o d o z j a ń s k i e zw. potem S . A ą u i l i n o .
Codex V a tic a n u s P a l a t i n u s 8 3 3 . P o r . G. P e r l e r , L i n s c r i p t i o n du b a p t is t tS r e de s a i n t e T h e c l e a M ila n e t "De S a c r a m e n tis " de s a i n t A m b r o ise , KivAC 2 7 / i 9 5 i / 1 4 5 - i 6 6 .
122
Ryt c h r z c i e l n y , w g łó w n y ch z a r y s a c h , n a j e s i ę o d tw o r z y ć po p ie r w s z e na p o d s ta w ie p r z e s ła n e k d o s t a r c z o n y c h p r z e z wykopa
l i s k a , a po d r u g ie z i n f o r m a c j i z a w a r ty c h w dwóch t r a k t a t a c h ów. Am brożego: "De m y s t e r i i s " i "De s a c r a m e n t is " .
K atechum en p r z e d w e jś c ie m do b a p t y s t e r iu m nazw anego g
" p r zy b y tk ie m o d r o d z e n ia " p o d l e g a ł c e r e m o n ii o t w a r c ia u s t o ra z
w y r z e k a ł s i ę d i a b ł a . W e j ś c ie n a s t ę p o w a ło , ja k można s ą d z i ć z t e k s t u A m brożego, od s t r o n y z a c h o d n ie j : " W szed łszy w i ę c , aby u j r z e ć sw ego w roga, k t ó r e g o z a m ie r z a s z s i ę w y p rzeć w o c z y , k i e r u j e s z s i ę ku w sc h o d o w i, bo k t o w y rzek a s i ę d i a b ł a , zw ra ca s i ę do C h r y stu sa
i p a t r z y p r o s t o na N ie g o " ^ ^ . W e jś c ie z a c h o d n ie p o ło ż o n e j e s t n a j b l i ż e j c e l l a b i a b s i d i a t a , g d z i e p o p r z e d n ia c e r e m o n i
m ie ć m i e j s c e .
D a le j p i s z e Ambroży: "Co u j r z a ł e ś ? Wodę. Owszem, l e c z n ie t y l k o . Z o b a c z y łe ś j e s z c z e u s łu g u j ą c y c h tam le w itó w i b is k u p a ,
k t ó r y za d a w a ł p y t a n ia i p o ś w i ę c a ł " H . J e s t tu n i e w ą t p l i w i e mo wa o p o ś w ię c e n iu w ody. Ambroży p rzyp om in a cud w Mara i d a l e j
p i s z e : "Dopóki bowiem n i e odda s i ę c z c i K rzy żo w i P a ń sk iem u , woda J e s t z u p e ł n i e n i e u ż y t e c z n a d l a p r z y s z ł e g o z b a w ie n ia / . . . X Podob
n i e j a k M o j ż e s z , ja k o p r o r o k , w ło ż y ł l a s k ę do ta m te g o ź r ó d ł a , tak do t e g o ź r ó d ł a / t z n . b a s e n u / k a p ła n w k ład a p o ch w a łę K r z y ż a Pań
o g ła
s k i e g o , a woda n a b ie r a s ł o d y c z y ł a s k ,, 12 . Fragm ent z d z i e ł a "De S a c r a m e n tis " p o z w a la nam p o z n a ć , co m ów ił b is k u p p rzy c e r e m o n ii
p o ś w ię c e n ia wody: " k a p ła n d o k o n u je nad wodą eg zo rcy zm ó w , n a s t ę p n i e z a n o s i b ł a g a n i a i m odły o u ś w i ę c e n i e ź r ó d ła c h r z c i e l n e g o
i o o b e c n o ś ć w i e c z y s t e j T r ó jc y " ' .
Po w e j ś c i u k a tech u m en a do b a p t y s t e r iu m m ia ło m i e j s c e na
m a s z c z e n ie p raw d op od ob n ie c a ł e g o c i a ł a , p o n ie w a ż j e s t porównane i4 p r z e z Ambrożego do n a m a s z c z e n ia c i a ł a za w o d n ik a p r z e d w a lk ą . Dokonywał go k a p ła n i d ia k o n . " N a s tę p n ie p o d s z e d łe ś b l i ż e j , z o b a c z y ł e ś ź r ó d ł o c h r z c i e l n e „ 15
i s t o j ą c e g o nad nim b isk u p a . B isk u p s t a ł n a jp r a w d o p o d o b n ie j 9 10 11 12 13 De m y s t e r i i s 5 , De m y s t e r i i s 7 , De m y s t e r i i s 8 , De m y s t e r i i s 14, De s a c r a m e n t is 1 2 6 , 5 8 . PL 1 6 , PL 1 6 , PL 16, PL 1 6 , 1 8 , PL 4 0 7 : 4 0 8 , 4 0 8 , " r e g e n e r a t i o n i s s a c r a r iu m " .
tłu m . L. G ła d y szew sk i,P O K 2 6 , POK 2 6 , 3 7 . 4 1 0 , POK 2 6 , 3 8 . 1 6 , 4 4 1 , tłu m . L 37 G ła d y s z e w s k i, POK 14 15 P o r . De s a c r a m e n t is 1 4 , PL 1 6 , 4 3 7 , POK 2 6 , 5 4 . De s a c r a m e n t is I 9 , PL 1 6 , 4 3 8 , POK 2 6 , 5 6 .
123 * w m ie js c u w c i ę c i a ś c i a n k i b a s e n u po s t r o n i e w s c h o d n i e j . To b y ło m i e j s c e , do k t ó r e g o m ia ł p r z e j ś ć p r z e z wodę k a te c h u m e n . P r z e s t r z e ń t a w y n o si o k . 5 m e tró w , co u n a o c z n ia p o ró w n a n ie do p r z e j - ś c i a p r z e z M orze C z e r w o n e . " P o d s z e d łe ś do s a d z a w k i c h r z c i e l n e j ,
w s z e d łe ś do n i e j , z o b a c z y ł e ś b is k u p a ,o b o k d o s t r z e g ł e ś '.ew itów i k a 17
p i a n a " . Z te g o o p i s u m ożna s a d z i ć , że c e r e m o n ii z a n u r z a n i a d o konyw ał k a p ł a n i d i a k o n i , k t ó r z y razem z katech u m en em s t a l i w wo
d z i e / g ł ę b o k o ś ć b a s e n u w y n o si 80 c m /. Rad n im i, w y ż e j, s t a ł b i s k u p , k t ó r y n i e w c h o d z ił do w ody. Ambroży n i e p o d a j e , j a k z a n u
rz a n o k a te c h u m e n a : m ógł k u c a ć , mógł t e ż k ł a ś ć s i ę na p o d ło d z e b a s e n u , w czym m u s i e l i b y mu pom agać d i a k o n i . I c h o b e c n o ś ć w b a
s e n i e z d a j e s i ę p rz e m a w ia ć z a t ą d r u g ą w e r s j ą . Ona t e ż l e p i e j o d pow iada Pawiowemu p o ró w n a n iu c h r z t u do ś m i e r c i /R z 6 , 3 - 4 / , do
k t ó r e g o n a w ią z u je A m b r o ż y . W t e k ś c i e "De S a c r a m e n t i s " Ambroży p i s z e : " Z a p y ta n o c ię :* C z y w i e r z y s z w Boga O jca w szechm ogącego* . P o w i e d z i a ł e ś : * W ierzę* i z a n u r z y ł e ś s i ę , to z n a c z y p o g rz e b a n o
c i ę / . . . / 1 9 .
"P otem / t z n . po w y z n a n iu w ia r y i tr z y k r o tn y m z a n u r z e n i u / 20
p o d s z e d ł e ś do b i s k u p a . Rozważ, co d a l e j n a s t ą p i ł o ? " / . . . / ,
K ate ch u m en o trz y m y w a ł "n a g ło w ę " n a m a s z c z e n ie . D la te g o na g ło w ę , bo "m ą d ro ść b ez ł a s k i w i ę d n i e , a l e o trzy m aw szy j ą z a c z y n a d z i a - 21 ł a ć w s p o s ó b d o s k o n a ły " . Po w y j ś c i u z b a s e n u nowo o c h rz c z o n e m u c z y ta n o o p is u m y cia 22 23 nóg / J 1 3 / , a p o tem o trz y m y w a ł on b i a ł y s t r ó j W "De s a c r a
m e n t i s " Ambroży o p i s u j e p o n a d to o b rz ę d u m y cia nóg nowo o c h r z c z o - go p r z e z b i s k u p a , p r z y z n a j ą c , że K o ś c ió ł r z y m s k i, " k t ó r e g o p r z y k ł a d i w zó r we w s z y s tk im n a ś la d u je m y " n i e s t o s u j e te g o o b r z ę d u .
T łum aczy t o n a s t ę p u j ą c o : "Może z a n i e c h a ł go d l a t e g o , że c z ę s t o 24 odbywa s i ę tam c e r e m o n ia c h r z t u " . W M e d io la n ie c h r z c z o n o t y l ko w W ie lk ą S o b o tę , a w Rzym ie k i l k a r a z y do r o k u . 16 17 18 19 20 21 22 23 24 P o r . De s a c r a m e n t i s I 1 2 , PL 1 6 , 4 3 9 , POK 2 6 , 5 o . De s a c r a m e n t i s I I 16, 4 4 7 , POK 2 6 , 6 3 . P o r . De s a c r a m e n t i s I I 23 i I I I 1 , PL 16, 4 4 9 , POK 2 6 , 6 5 -6 6 De s a c r a m e n t i s I I 2 0 , PL 1 6 , 4 4 8 , POK 2 6 , 6 4 . De m y s t e r i i s 2 9 , PL 1 6 , 4 1 5 , POK 2 6 , 4 2 . De s a c r a m e n t i s I I I 1, PL 16, 4 4 9 , POK 2 6 , 6 6 . De De y s t e r i i s 3 1 , PL 16, 4 1 6 , POK 2 6 , 4 2 . y s t e r i i s 3 4 , PL 16, 4 1 7 , POK 2 6 , 4 3 . De s a c r a m e n t i s I I I 4 - 5 , PL 1 6 , 4 5 1 -4 5 2 , POK 2 6 , 6 7 -6
124
N a stę p n a c e r e m o n ia m ia ła j u ż m i e j s c e p o z a b a p t y s t e r iu m .
Ambroży n ie mówi w y r a ź n ie , g d z i e u d z ie la n o sa k ra m en tu b ierzm ow a-25
n i a , k t ó r y o k r e ś l a ja k o " s p i r i t a l e sig n a c u lu m " , a l e są d z ą o z t e g o , że b e z p o ś r e d n io po tym o b r z ę d z ie mówi: "m ożesz p o d e j ś ć do o łt a r z a " 2 6 m ia ło t o p raw d op od ob n ie m i e j s c e w k o ś c i e l e .
Z b a p t y s t e r iu m w ychodzono p raw d op od ob n ie północnym w y j ś c i e
p r z e d k tórym za c h o w a ły s i ę s c h o d y . J e s t t o w e j ś c i e p o ło ż o n e n a jb liż e j b a z y l i k i M aior / S . T h e c l a / lu b t e ż - co b y ło b y b a r d z i e j zgod n e z za
sad am i c h r z c ie ln y m i - w e jś c ie m w schodnim prowadzącym do b a z y l i k i V etu s / S . M a r ia e /.
B arb ara F i l a r s k a - L u b lin
THE BAPTISTERY OF MILAN /Sum m ary/
The r e p o r t b r i e f l y d e s c r i b e s th e b a p t i s t e r y w here S t . Augu- s t i n e ' s b a p tis m p r o b a b ly to o k p l a c e . I t o u t l i n e s a p r o b a b le r i t e o f t h i s c e r e m o n y . 25 26 Be s a c r a m e n t is I I I 8 , PL 1 6 , 4 5 3 , De s a c r a m e n t is I I I 1 1 , PL 1 6 , 454 POK 2 6 , 6 9 . , POK 2 6 , 6 9 .
