"Młodzi idą"-organ prasowy Centralnego Wydziału Młodzieży PPS (październik 1936-sierpień 1939)

Rudziński, Eugeniusz

"Młodzi idą"-organ prasowy

Centralnego Wydziału Młodzieży PPS

(październik 1936-sierpień 1939)

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 2, 268-293

E U G EN IU SZ R U D ZIŃ SK I

„MŁODZI IDĄ” — ORGAN PRASOWY CENTRALNEGO WYDZIAŁU MŁODZIEŻY PPS

(październik 1936 — sierpień 1939)

1.0 X 1936 ukazał się 1/12 num er czasopisma „Młodzi idą“ z podtytu­ łem „pismo młodzieży socjalistycznej“. Podwójna num eracja spowodo­ w ana była nawiązywaniem przez redakcję do ' wydawanego przez КС OMTUR w latach 1933— 1935 czasopisma młodzieży socjalistycznej pod ty m samym ty tu łem к

W arszawski OKR P P S nosił się z zam iarem powołania pisma mło­ dzieży socjalistycznej już w połowie 1936 r. Władze bezpieczeństwa poda­ wały, że ukaże się ono. w lipcu, na razie jako miesięcznik: „[...] politycz­ nie zwrócone będzie· przeciwko lewicowym grupom w P P S i zdecydowa- · nie wypowiadać się będzie przeciwko jednolitemu frontowi z komuną. Z czasem pismo to ma być przekształcone w centralny organ prasowy młodzieży P P S “ 2. Informacje władz bezpieczeństwa nie w ydają się być bezzasadne, jeżeli chodzi o zamierzenia CKW PPS, ponieważ większość byłych działaczy КС OMTTJR, ze Stanisławem Dubois i Ludwikiem Coh- nem na czele, na skutek reprezentow anych przez nich poglądów została odsunięta od prac CWM P P S 3.

Ze względu na istotne przeobrażenia, jakie dokonały się w ruchu

1 A r ty k u ł w s tępn y, „Młodzi idą”, nr 1 (20) 10 X 1936. (Dalej „Młodzi idą” będzie powadarie w przypisach w skrócie M.I.)

2 Archiwum M inisterstw a Spraw W ewnętrznych Kom isariat Rządu, Komunikat Inform acyjny nr 17, 19 VI 1936 (dalej AMSW KRz К J).

8 Równocześnie przywódcy lew ego skrzydła PPS: N. Barlicki, S. Dubois i inni, rozpoczęli w spólnie z kom unistam i i lew icow ym i ludowcami przygotowania do w y ­ dawania jednolitofrontowego „Dziennika Popularnego”. Władze bezpieczeństw a p o ­ dawały, że „zapowiedź ukazania się nowego w ydaw nictw a [...] jest komentowana

w PPS jako pierwszy krok na drodze do scem entow ania elem entów lewicowych.

Taktyka Dubois w ostatnim czasie w yraźnie świadczyła, że stał się on bardziej komunizującym niż zwolennikiem dotychczasowej taktyki P P S ” (AMSW KRz KI —

„ M Ł O D Z I ID Ą “ — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₆₉

młodzieży socjalistycznej w okresie poprzedzającym 4 ukazanie się 1/12 nu m eru „Młodzi idą“ wydanego przez zmienioną redakcję, pismo należy traktow ać jakoi nowy twór. Stało się ono· naczelnym i w zasadzie jedynym organem p raso w y m 5 Centralnego Wydziału Młodzieży PPS, zbudowanego· na nowych zasad ach 6 w okresie od uchwały CKW P P S z grudnia 1935 r. o rozwiązaniu OMTUR do mom entu w ydania pierw ­ szego num eru tego pisma.

„Młodzi idą“ do w ybuchu drugiej wojny światowej odzwierciedlało działalność CWM PPS, jego· postawę wobec istotnych dla młodzieży socjalistycznej zjawisk.

Pierwsze cztery num ery „Młodzi, idą“ ukazały się jednak nie w od­ stępach miesięcznych, jak informował Komisariat Rządu, ale dwutygod­ niowych [1 (12) 10 X 1936, 2 (13) 25 X 1936, 3 (14) 15 X1 1936, 4 (15) 27 XI 1936]. Od nu m eru 5 (16) z dnia 27 XII 1936 do września 1939 pismo wychodziło w zasadzie jako miesięcznik. W 1937 roku widoczne są próby pow rotu do dwutygodnika. Na egzemplarzach „Młodzi idą“ od num eru 4 (20) do 13 (29) znajduje się nadruk: ukazuje się dwa razy w miesiącu. Faktycznie w 1937 r. wychodzi 13 numerów. W ty m po dwa num ery w m aju i w e wrześniu. W sierpniu pismo nie wyszło w ogóle. Od num eru 1 (30) z lutego· 1938 (w styczniu pismo nie ukazało się) do września 1939 „Młodzi idą“ wychodziło regularnie jako miesięcznik. Razem ukazało się 36 num erów pisma. ■

Czterech num erów pisma z m arca (lub kwietnia) 1938 oraz z lutego, m arca i września 1939 nie udało się odszukać. Nie znajdują się one ani w zbiorach Biblioteki Narodowej i U niw ersytetu Warszawskiego, ani nie w ykazuje ich K atalog Centralny.

Według relacji władz bezpieczeństwa w składzie redakcji już w czerwcu 1936 r. przewidywano Zygm unta Zarembę, Zygm unta Ład- kowskiego i Rafała P r a g ę 7. W odniesieniu do· Z. Zarem by inform acja nie jest całkowicie ścisła. Kierował on z ramienia CKW P P S „zespołem cza­ sopism“ — Sp.,z o.o. w ydającym „Dziennik Ludowy“ i „Światło“. „Walkę

4 E. R u d z i ń s k i , Działalność polityczna OM TU R w latach 1931— 1936, War­ szaw a 1962.

5 Zachowały się jedynie informacje o ukazaniu się kilku num erów jednodniówki wydawanej . przez młodzież socjalistyczną w Łodzi (patrz: R. P a w ł o w s k a , O łódzkich K Z M -ow c ach w 1936 r., „Pokolenia” nr 4—-5, 1962, s. 127— 130).

6 W okólnikach organizacyjnych CMW PPS podkreślano konieczność organizo­ w ania kół m łodzieży PPS przy poszczególnych placówkach organizacji miejscowych lub dzielnicowych partii „z inicjatywy, ,pod nadzorem i odpowiedzialnością Wy­ d ziałów M łodzieży”. Archiwum Zakładu Historii Partii (dalej AZHP), okólnik nr 12 (21) w sprawie regulaminu i kół m łodzieży PPS, sygn. 114/XIII—1936.

(W dacie okólnika m ylnie poany został rok 1938 zam iast 1936.) .

27 0 E U G E N IU S Z R U D Z IŃ S K I

Ludu“, „Chłopską P raw d ę“, „Głos Kobiet“, „Młodzi idą“, „Tydzień Ro­ botnika“, a przede w szystkim siedem m utacji „Robotnika“ wydawała Spółka Nakładowo-Wydawnicza „Robotnik“. Dlatego też Zaremba bez­ pośrednio w pracach redakcji „Młodzi idą“ nie uczestniczył. Redaktorem naczelnym przez cały czas ukazywania się pisma był nie w ykazyw any na jego winiecie Rafał Praga. On też był faktycznym kierownikiem pisma, skupiającym w swoim ręku funkcje redaktora, recenzenta artykułów, korektora, i spełniał szereg innych rozlicznych obowiązków związanych z ukazyw aniem się pisma.

Funkcję redaktora odpowiedzialnego- i sekretarza redakcji sprawował Zygm unt Ładkowski, od m om entu ukazania się pisma do czasu zmobilizo­ w ania go do wojska, tj. do jesieni 1938, a po nim, do w ybuchu wojny, W ładysław Pietrzykowski.

Zawartość tem atyczna „Młodzi idą“ w ynikała z roli, jaką miało- pismo do spełnienia jako naczelny organ Centralnego Wydziału Młodzieży PPS.. P rogram pisma sformułowali redaktorzy inform acji wstępnej, zamieszczo­ nej w 1 (12) numerze: „Zbiorowym wysiłkiem woli i młodzieńczego en tu ­ zjazmu zbudowaliśmy n a s z ą w ł a s n ą t r y b u n ę m y ś l i i w a 1- k i. S taje ona otw orem dla wszystkich młodych, którzy swe n ajdum niej­ sze dążenia i najpiękniejsze tęskono-ty związali z Czerwonymi Sztanda­ ram i socjalizmu polskiego. Oddajem y głos młodzieży robotniczej! Wszystko, co interesuje młodego robotnika, młodego chłopa i pracownika umysłowego, ich codzienne życie, troska i w alka znaleźć się musi na ła­ mach »Młodzi idą«“ . „Niechaj wszyscy robotnicy i chłopi, wszyscy lu­ dzie pracy usłyszą potężny ry tm naszego- marszu, niech wiedzą, że M ł o d z i i d ą : do walki przeciw faszyzmowi i kapitalizmowi; o wol­ ność i socjalizm; o nową Polskę ludu pracującego w b ratn im związku wolnych narodów; o szczęście młodych pokoleń“ 8.

Pismo miało służyć skupieniu wokół CWM P P S możliwie najszerszych rzesz młodzieży robotniczej. Miało- być jej organizatorem, prowadzić do realizacji sformułowanych powyżej haseł. Redaktorom, a zarazem, kie­ rownikom CWM chodziło' nie tylko- o- skupianie i oddziaływanie na. mło­ dzież zorganizowaną wokół PPS, ale również o- w pływ na środowiska młodych, których interesy b y ły analogiczne do- interesów młodzieży ro­ botniczej. Stąd stosunkowo dużo miejsca zajm ują arty k u ły wstępne, for­ m ułujące najważniejsze zadania ideowo-po-lityczne i organizacyjne, ja­ kie na bieżąco realizować miał CWM oraz kronika trak tu jąc a o ich wy­ konaniu względnie codziennej pracy ogniw CWM.

A rty k u ły o sytuacji w ew nętrznej poświęcone były problematyce walki z faszyzmem, sytuacji w organizacjach młodzieży, położeniu eko­

„ M Ł O D Z I I D Ą " — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₇₁

nomicznemu, przede wszystkim młodzieży robotniczej i możliwościom jej dostępu do oświaty. Sytuacja międzynarodowa omawiana była

w aspekcie walki z faszyzmem, walki 0 1 pokój i socjalizm. W następnym

dziale drukowano arty k u ły o tradycjach ruchu robotniczego, sylwetkach jego przywódców z uwzględnieniem tradycji młodzieży socjalistycznej. Wiele miejsca zajmował sport, głównie robotniczy.

Wreszcie nieomal w każdym numerze publikowano przynajm niej je­ d en wiersz, a od czasu do czasu piosenkę, pieśń, opowiadanie, felieton czy humoreskę. Poszczególne num ery opatrzone były ilustracjami.

Problem atykę pisma bardziej szczegółowo określa załączona tabela* A utor arty k u łu wstępnego 1 (12) num eru pisma, Rfafał] Pfraga], n a j­ ogólniej nakreślał zadania, jakie ma do wykonania młodzież socjalistycz­ na, skupiona pod sztandaram i PPS. Nawiązywał do tradycji w alk P P S

o- niepodległość i postulatów rządu Ignacego1 Daszyńskiego. P raga pisał:

„Zbliżamy się do ostatecznego m om entu walki bezpośredniej o socja­ lizm. Wszystkie elm enty pośrednie znikają z powierzchni życia. Sanacja, nie ma już żadnych wpływów. Faszyzm endecki chciałby w morzu krwi utopić wyzwoleńcze dążenia ludu, oddać Polskę na łup hitleryzm u. I znów wszystkie żywe siły k raju łączą swe nadzieje ze zwycięstwem. P P S “ 9.

Pierw szy num er „Młodzi \dą“ zawierał także inform acje o stanie orga­ nizacji młodzieży P P S w W arszaw ie10, wzroście jej liczebności11 oraz. o zintensyfikowaniu prac przez organizację łó d z k ą 12 i i n n e 13.

" Rfafał] P [r a g a], Pod czerw ony m i sztandarami, M. I., nr 1 (12), 10 X 1936. w W ynika z nich, że jesienią 1936 r. działało w stolicy 11 kół m łodzieży socjali­ stycznej: Wola, Mokotów, Jerozolima, Pow iśle, Praga, Śródmieście, Ochota, R ako-wiec, Starówka, Żoliborz-Marymont, Nowe Brudno-Annopol. Do kół werbowano-m łodzież głów nie w wieku do lat 22 (M. I., nr 1 (12), 10 X 1936). Jak się wydaje, cezura w ieku powodowana była chęcią utworzenia ogniw m łodzieży ściśle pod­ porządkowanych władzom CWM. P ew n ą rolę odegrać m usiały obawy przed m o i-, liw cścią infiltracji elem entów starszych wiekiem , bardziej skrystalizow anych ideowo, pozostających pod w pływ am i m łodzieżowych działaczy P P S — S. Dubois i L. Cohna,. a naw et pod w pływ am i kom unistycznym i (AMSW KRz KI — 90, 4 VIII 1936).

11 Jak podaje „Robotnik”, w akademii na zakończenie Tygodnia Młodzieży R o­ botniczej, zorganizowanej w Warszawie przez Wydział Młodzieży PPS, uczestniczyło, około 1200 osób z udziałem przedstawicieli „Wici”, Cukunftu i Legionu Młodych

(Pod sz tandaram i PPS je st nasze zw ycięstw o . W ie lk a ak adem ia m ło d z ie ży socja­ listycznej, „Robotnik”, nr 316, 12X1936).

12 Łódzka organizacja młodzieży PPS aktyw nie uczestniczyła w akcji przygoto­ wawczej do w yborów samorządowych 27 IX 1936 r. „Akcja zbierania podpisów pod rezolucją, domagającą się prawa przyznania głosu m łodzieży od 21 roku życia, poruszyła najszersze koła łódzkiej m łodzieży robotniczej”. Jak dalej podawało „Młodzi idą”, łodzianie w ydali specjalne jednodniówki poświęcone życiu i w alce

.'272 E U G E N IU S Z R U D Z IŃ S K I

Od początku 1937 r. rozpoczął się nowy etap działalności CWM PPS. „Młodzi idą“ informowało o odprawie aktywu, poświęconej powołaniu no­

wego, poszerzonego1 składu władz CWM, która odbyła się na przełomie

stycznia i lutego 1937 r., podczas obrad XXIV Kongresu P P S u . M. in. zobowiązywała ona pismo do współudziału w polityczno-organi-

zaeyjnej działalności CWM.

m łodzieży robotniczej (Młodzież P P S w Łodzi zd ała s w ó j egzamin, M. I., nr 1 (1S),

10 X 1936). '

Ze sprawozdań kom unistycznych wynika, że jednodniówki w ydaw ane były przy udziale m łodzieży kom unistycznej. Jednodniówki te pod nazwą „Młodzi idą”

składały się z 4 kartek o form acie takim samym, jak organ prasowy CWM PPS. Ukazywały się co tydzień bądź nieperiodycznie przez kilka tygodni lub m iesięcy. Nie udało się odnaleźć ich egzemplarzy. Naczelnym artykułem pierwszego numeru "była deklaracja wyborcza bloku jednolitofrontowego. Jak podaje kierownik łódzkiego obwodu KZMP w sprawozdaniu z 2 X 1936 r., rozprowadzono około 12 tys. egz. dwu pierwszych numerów. Gazetki były rozprzedawane w ciągu jednego dnia przez k il­ kuset kolporterów. Ukazanie się pisem ka w yw ołało duże wrażenie. (AZHP KZMP, Korespondencja... sygn. 159/VII,1 1936, nr 3; R. P a w ł o w s k a , O łódzkich KZM-

owcach w 1936 r., „Pokolenia”, nr 4—5, 1962,. s. 127— 130.) .

13 W październikowych obchodach Tygodnia Młodzieży Robotniczej brały udział obok Warszawy ogniw a m łodzieży PPS w Bielsku Białej, Bochni, Jaworznie, P a­ bianicach, Radomiu, Częstochowie, Katowicach, Radomsku, Samborze, Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu, Ząbkowicach, Czeladzi, Niemcach, Modrziejowie, Niwce, Ujściu, Piotrkow ie Tryb., Mielcu, niejednokrotnie z udziałem serdecznie witanych przedstawicieli „Wici” i Legionu Młodych-Frakcji (Pod szta n d a re m P P S idzie m ło ­

dzież do z w y c ię s tw a , M. I., nr 2 (13), 25 X 1936). .

14 Odprawę zagaił K. Pużak w itając 42 delegatów. Przewodniczył S. Garlicki, a sekretarzował Z. Ładkowski, który zdał sprawozdanie z prac Centralnego Wy­ działu Młodzieży PPS. Twierdził on, że młodzież PPS zorganizowana jest w 25 okrę­ gowych Wydziałach Młodzieży, w 12 powiatowych i 108 kom itetach m iejscowych. W 12 okręgach praca nie była prowadzona lub była w stadium początkowym.

Przyszły regulamin Wydziału Młodzieży PPS zreferował E. Hryniewicz, który powiedział m. in., że „zadaniem młodzieży PPS jest w ychow anie karnych w dzia­ łaniu, dzielnych, zdolnych do poświęcenia dla partii i socjalizm u ludzi”.

O najbliższych zadaniach m łodzieży socjalistycznej m ów ił S. Garlicki (Wolność

■i socjalizm. Id z i e m y w bój o rząd robotniczo-chłopski, M. I., nr 2 (18), 20 II 1937).

Podczas obrad wybrano nowe władze CWM. „Funkcje w ykonaw cze powierzono warszaw skim członkom Centralnego, Wydziału Młodzieży P P S ”. W skład władz CWM weszli: K. Pużak, S. Garlicki, S. Niem yski, Z. Ładkowski, S. Kobrzyński, Antoni Rubinstein, E. Hryniewicz, B. Dratwa — w szyscy z Warszawy, Lucjan Bruś i Niem eczek z Częstochowy, Adolf Ruga z Zagłębia Dąbrowskiego, Aleksander P apier z Krakowa, Henryk Szewczyk i Kazimierz Kołaczyk z Łodzi, Józef Janta ze Śląska, vacat dla Warszawy Podm iejskiej, Radomia, Piotrkow a Tryb., Poznań­ skiego, B orysław ia i Pabianic (W y b o r y Wydziału, M. I., nr 2 (18), 20 II 1937).

Zjazd partyjny podjął następującą uchwałę w sprawie młodzieży P P S i jej organu prasowego: „XXIV Kongres stwierdza, że jednym z naczelnych zadań Partii jest w zm ożenie zainteresowania młodzieżą ze strony doświadczonych towarzyszy z kom itetów m iejscowych i dzielnicowych. Musi to znaleźć wyraz w

obowiązko-„ M Ł O D Z I ID Ą " — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₇₃

- Następnie na pierwszy p lan w ybijały się dwie akcje o zasięgu ogól­ nopolskim, prowadzone przez CWM, w których realizacja poważną

pomocą miało służyć „Młodzi idą“. Pierwsza w term inie od 1 do 30 kwietnia, „pod hasłami: pracy i chleba, uruchom ienia robót publicznych dla młodocianych bezrobotnych, państwowej pomocy doraźnej dla mło­ docianych przez cały czas bezrobocia, podwyższenia zasiłków i przedłu­ żenia okresu zasiłkowego', wprowadzenia praw a do' zasiłków bez względu n a czasokres zatrudnienia przed u tra tą pracy, skrócenia czasu pracy do 6 godzin łącznie z nauką, ubezpieczenia drobnych warsztatów pracy; przeciw obozom pracy, które niosą tylko niewolę i w yzysk“ 15. CWM za­ lecał połączyć akcję z ogólną walką klasy robotniczej i obchodami 1 Maja oraz prowadzić ją w porozumieniu z młodzieżą wiejską. Jako m ateriał propagandowy służyć miała broszura pt. Młodzież pod obuchem bezro-

cia oraz specjalne num ery „Młodzi idą“. Celem akcji miało· być populary­

zowanie wśród młodzieży prac partii oraz zwiększenie liczby członków W ydziału Młodzieży, z utrzym aniem dotychczasowych wpływów ideo­ wych i organizacyjnych kierunku reprezentowanego· przez CKW P P S ie. Powyższej działalności poświęcone były w dużej mierze num ery „Młodzi idą“ z 10 IV, 1 V (o zwiększonej objętości) i z 23 V 1937 r„ w: któ­ ry ch zamieszczone zostały a rty k u ły o zadaniach CWM oraz przebiegu akcji na terenie k raju 17.

D rugą akcją o dużym znaczeniu, prowadzoną przy pomocy „Młodzi idą“, był ogólnopolski zlot młodzieży PPS, który odbył się 26 IX 1937 r. w Warszawie z udziałem młodzieży PPS, TUR i Czerwonego H arcerstw a .z całego kraju. Redakcja pisma poświęciła zlotowi dwa num ery: specjal­ n y zlotowy z 19—‘20 IX 1937 roku o zwiększonej objętości (12 stron)

wym powołaniu Wydziałów Kół Młodzieży PPS przy w szystkich organizacjach par­ tyjn ych i zajęcie się kolportażem «Młodzi idą». Tam gdzie nie m a jeszcze w a ­ runków do utworzenia Kół Młodzieży, należy niezwłocznie wyznaczyć referentów, których zadaniem będzie powołanie w jak najkrótszym czasie Kół Młodzieży PPS i przeprowadzenie akcji w erbunkow ej przy pomocy «Młodzi idą»”. (X X I V Kongre s

P P S o organizowaniu m łodzieży , M. I., nr 2 (18), 20 II 1937.)

15 AZHP. Okólnik CWM PPS nr 5 z 10 III 1937 r., sygn. 114/XII 1937, poz. 2.

16 Jw. '

17 Duże zgromadzenia odbyły się w Warszawie: na Ochocie, na Wareckiej, na Woli i w „Ateneum ”. 1 7 IV Wydział Młodzieży PPS zw ołał również na terenie L w ow a publiczne zgromadzenie m łodzieży socjalistycznej z udziałem przedstawicieli ZNMS i Frajhajtu, poświęcone w alce z bezrobociem m łodzieży (Pod sztandarami

P P S cala m ło dzież o lepsze jutro, M. I., nr 4 (20), 10 IV 1937).

Informacje o Lw ow ie pochodzą z 5 (21) numeru „Młodzi id ą”, który ukazał się

z datą I V 1937 r. Dlatego· też, mimo że redakcja podała jako term in zgromadzenia

17 maj, był to zapew ne błąd drukarski, tym bardziej że akcja odbywała się zgod­

nie z instrukcjam i CMW w m iesiącu kwietniu. *

2 7 4 E U G E N IU S Z R U D Z IŃ S K I

i nadzwyczajny dodatek zlotowy z 26 IX 1937 r. o· objętości dwu stronic i zwiększonym formacie.

Ja k podają redaktorzy „Młodzi idą“ , 12-stronnicowy num er zlotowy „rozszedł się w tempie napraw dę błyskawicznym. Nakład został doszczęt­ nie w yczerpany w ciągu kilku dni“ 18, W obu num erach zabierali głos czołowi działacze P P S: K. Pużak, M. Niedziałkowski, K. Czapiński. A rty k u ły opublikowali także czołowi działacze CWM: S. Garlicki, Z. Ładkowski, E. Hryniewicz. O zadaniach ZNMS pisał L. Raabe. Drogi

młodej inteligencji omawiał w arty k u le pod tym ty tu łem Kazimierz

Namysłowski, jeden z byłych przywódców Legionu Młodych-Frakcji, k tóra w kw ietniu 1937 r. wstąpiła w szeregi PPS. Zamieszczone zostały także a rty k u ły działaczy „Wici“ : T. Wyrzykowskiego-i J. Świrskiego. Ten ostatni pisał o współdziałaniu młodych wiciarzy z młodzieżą socjali­ styczną.

Z treści artykułów wynika, że władze P P S i CWM zwracały wiele uwagi na konieczność wyzyskania zlotu także w celu pogłębienia więzi pomiędzy młodzieżą socjalistyczną, wiciową i niezorgamzowaną.

N astępny num er „Młodzi idą“, w ydany po zlocie, w dużej mierze- poświęcony był ocenie jego przebiegu 19.

18 M. I., nr 10 (26), 26 IX 1937.

19 Trudno podać adekwatną liczbę uczestników warszaw skiego zlotu, ze względu na istn ien ie różnych relacji. „Młodzi idą” dokonało' przeglądu notatek prasowych o zlocie. Według zawartych w nich informacji, do których redakcja w zasadzie nie ustosunkowuje się, prasa socjalistyczna podawała liczbę uczestników na 15 000, „Dziennik Poranny” — 12 do 14 tys., „Czas”, który, jak stwierdzają redaktorzy „Młodzi id ą”, „na ogół utrzym ał sw e sprawodzanie w dobrym tonie, zgodnie z rzeczywistością 8000 osób, w reszcie Kom isariat Rządu 4800 uczestników, głów n ie młodzieży. Wydaje się, że w zlocie uczestniczyło do 10 000 osób, co świadczyło o dużym znaczeniu imprezy w ow ym czasie. Co piszą o zlocie — [K. Dem bnicki] M. I., nr 11 (27), 17X 1937 r.). Za taką cyfrą przem awiałyby dane zawarte w za­ chowanych sprawozdaniach w ojew ody; w edług nich z Łodzi w yjech ało na zlot 800 osób, z Piotrkowa — 600 osób oraz m niejsze grupy w granicach 80—30 osób z Pabianic, Radomska, Kalisza, Tarnowa (AZHP woj. Łódzkie. Sprawozd. m iesięczne nr 9 za czas 1—30 IX 1937 r., sygn. 271/11 ■—■ 24). Z terenu w ojew ództw a kieleckiego (obejmującego także Zagłębie Dąbrowskie) uczestniczyło w zlocie około 3000 mło~ dzieży, jak podaje autor sprawozdania — w dużej m ierze m łodych członków PPS nie należących do Wydziału Młodzieży (AZHP Woj. Kielecki Sprawozd. mies. nr 9, 1—3 0 I X 1937, sygn. 267/H — 15). Wreszcie na zlot przybyło 40 osób z Siedlec (AZHP Urząd woj. Lubelskiej. Mies. sprawozd. sytuac. nr 9 (37) 11X1937, sygn. 270/IV — 32.) Dane powyższe są niepełne, nie m ów ią chociażby o ilości uczestni­ k ów z W arszawy i okolic, którzy z pewnością stanow ili gros zlotowiczów. Dlatego· uzasadniona w ydaje się liczba około 10 tys. uczestników zlotu. Należy w ziąć pod uwagę, że term in zlotu był przesuwany, ponieważ M inisterstwo Kom unikacji nie

„ M Ł O D Z I ID Ą " — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S _{27 5}

27 IX — po zakończeniu zlotu — odbyto się posiedzenie CMW pod przewodnictwem K. Pużaka, sekretarza generalnego-CKW PPS, w obec­ ności T. Arciszewskiego, przewodniczącego CKW PPS. J a k to później ocenił Z. Ładkowski, zlot .zakończył pierwszy etap pracy W ydziału Mło­ dzieży P P S 20. Na posiedzeniu m. in. omawiana była przez Rafała P ragę akcja prasowa i propaganda „Młodzi idą“ 21.

Rok 1938 rozpoczęty został przez ogólnopolski kurs młodzieży PPS, który odbył się w Warszawie w połowie stycznia. „Młodzi idą“ zamieś­ ciło fragm enty re fe ra tu wygłoszonego przez K. Pużaka. Na kursie omawiane były przez W. Jakubowskiego zagadnienia prasy socjalistycz­ nej, o „Młodzi idą“ mówił R. Praga oraz o adm inistrow aniu pisma — L. Górniak 22.

Od połowy 1938 r. działalność polityczna i organizacyjna CWM P P S uległa istotnym zmianom 23. „Młodzi idą“ obok uczestniczenia w podej­

dało w e w łaściw ym czasie odpowiedzi na zapytanie CWM w sprawie zniżek na pociągi.

Przem arsz przez m iasto tak licznej kolum ny m łodzieży ze 151 sztandarami i 248 flagam i szturm owym i, liczne imprezy w yw ołać m usiały w W arszawie duże wrażenie. Nie są go w stanie pomniejszyć relacje Kom isariatu Rządu, że „Nastrój przychylny do uczestników zlotu, podczas przejścia pochodem był sztucznie w y ­ twarzany przez członków i sym patyków PPS, którzy specjalnie delegowani byli w niektóre punkty m iasta” (AMSW KRz. Sprawozd. mies. nr 9 za okres od 1 IX do 1 X 1937 r., teczka 10). Zrozumiały w ydaje się przychylny nastrój społeczeństw a, nawet jeżeli w pew nym stopniu był on w ynikiem agitacji PPS.

20 Z. Ł a d k o w s k i , 2 lata pracy, M. I., nr 3 (32), V 1938.

21 Brak jest m ateriałów o przebiegu posiedzenia, jednakże w ydaje się, że pew ne w nioski o treści narady można wyciągnąć na podstawie sygnalizowanego już po­ w yżej zlotowego num eru „Młodzi idą”. Nadal utrzymany został dotychczasowy po­ lityczny kierunek działania. Co nowego, o czym zresztą świadczyła ilość u czestni­ k ów zlotu, to rozpoczęcie um asowienia Wydziału Młodzieży PPS. Dotychczas k ierow ­ nictw o partii obawiało się szybkiego w zrostu liczebności W ydziału na skutek jego słabości organizacyjnej. Obecnie, po pew nym okrzepnięciu, zorganizowaniu podsta­ w ow ej kadry działaczy, przyjęty został kierunek na um asow ienie organizacji

(E. H r y n i e w i c z , K adrow ość i m aso w ość w y t y c z n y m i naszej pracy, M. I.,

nr 9(25), 19—26 IX 1937). .

22 2[ygm unt] Ł [ a d k o w s k i ] , Ogóln okra jo wy kurs m ło d z ie ż y PPS, M. I.,

nr 1 (30), II 1938.

23 Likwidacja K P P spowodowała, że z pola w idzenia ruchu socjalistycznego w Polsce zniknął jako siła zorganizowana głów ny „konkurent” w ruchu robotni­ czym. Komuniści w licznych przypadkach zaczęli działać w ruchu socjalistycznym . W jego szeregach koncentrowali się na w alce z niebezpieczeństwem agresji h itlerow ­ skiej i totalizacji kraju. W tych sprawach znaleźli w spólny m ianownik z PPS. Do takiego zrozumienia swej roli popychały ich wydarzenia m iędzynarodowe, mocno związane z zagadnieniem niepodległości Polski ( J. 2 a r n o w s к i, P olityk a k ie r o w ­

n ictw a PPS w przededn iu II w o j n y św ia to w e j, „Przegląd Historyczny”, nr 3, 1961,

2 7 6 E U G E N I U S Z R U D Z IŃ S K I

m ow anych przez CWM akcjach : miesiącu młodzieży ro b o tn iczej2i, akcji w yborów sam orządow ych25, coraz wyraźniej wskazywało' na koniecz­ ność przygotowania się młodzieży socjalistycznej do bezpośredniej obro­ n y kraju, nie traciło 'jednak z . pola widzenia interesów ruchu socja­ listycznego',

W num erze 7 (45) z lipca 1939 r. E. Hryniewicz pisał: „Wierni pe- pesowskim tradycjom, spokojnie, bez blagi i reklam y stanęliśm y w po­ gotowiu. Honor i wolność państw a wziął pod swoją opiekę zahartowany w bojach proletariat polski i wychowane przez niego pokolenie następ­ ców“. I dalej: „Ale nie tylko wyrachowanie klasowe przemawia za kontynuow aniem walki na froncie wewnętrznym. Wymaga tego poczucie odpowiedzialności za losy państw a w nadciągającej burzy wojennej. Nie wolno ani na moment dopuścić, aby w decydującej chwili kierow ­ nictwo' państw em znalazło się pod jakimikolwiek wpływami sfer, które nigdy nie um iały złożyć m u w ofierze swoich egoistycznych klasowych przyw ilejów “ 26.

W pierwszych dniach w rześnia ukazał się ostatni num er „Młodzi idą“· Przygotow yw any był jak zwykle na Wareckiej przez Rafała Pragę. A rtykuł-odezwę Do młodzieży Warszawy pisał Stefan Kobrzyński 27. Nie wiadomo, czy zachował się jakikolwiek egzemplarz tego num eru.

24 Przeprowadzony przez CWM w e wrześniu 1938 Miesiąc Młodzieży Robotniczej przewidyw ał akcje propagandowe pod hasłami: „socjalizm i P P S w obronie przed rieakcją i endectwem , faszyzmem i hitleryzm em , w obronie niepodległości i całości Polski, w im ię praw obywatelskich ludności do w pływ u na państwo i rząd, o nowe wybory i prawo głosu także dla młodzieży, o oświatę i dostęp m łodzieży robotniczej i chłopskiej do w szystkich szkół, o pracę dla bezrobotnej m łodzieży i opiekę nad niezamożną i bezrobotną młodzieżą pracującą” (AZHP PPS WKM Sek. Gen. CWM. Okólnik nr 14 sygn. 114/XIII 1938 r., ροζ. 1). „Młodzi idą” relacjonowało o w ielo ty ­ sięcznych zlotach w całym kraju, związanych z m iesiącem m łodzieży robotniczej

(Im ponujący zlo t w Warszawie, M. I., nr 7 (36), 1938; IG ty s ię c y uczestn ik ów w, K a ­ towicach, M. I., nr 7 (36), X 1938, Na zlocie w Łodzi tysiące młodocianych, M. I.,

nr 7 (36), X 1938; Z pieśnią na ustach i wiarą. M. I., nr 8 (37), X I 1938.

25 W końcu 1938 r. „Młodzi idą” aktyw nie uczestniczyło' w akcji w yborów sa­ morządowych. W zywało członków CWM do udziału w agitacji za listam i w ybor­ czym i PPS i K lasowych Związków Zawodowych, w ysuw ając równocześnie szereg postulatów pod adresem nowo w ybieranych władz.

Stefan Kobrzyński w artykule Młodzież w obliczu w y b o r ó w (M. I., nr 8 (37), X I 1938) precyzował następujące żądania pod adresem nowo wybieranych władz samorządowych: 1. Rozbudowy opieki społecznej; 2. Zatrudnienia m łodzieży robot­ niczej; 3. Budowy m ieszkań robotniczych; 4. Budowy szkolnictw a powszechnego, średniego i zawodowego; 5. Oświaty dla młodzieży; 6. Boisk, świetlic, bibliotek we wszystkich dzielnicach robotniczych; 7. Opieki lekarskiej dla młodzieży robótniczej”. 26 E. H r y n i e w i c z , Jeśli w a lczy ć — to zwycięsko!, M. I., nr 7(45), VII 1939. 27 Relacja Stefana Kobrzyńskiego z dnia 7 IV 1962.

„ M Ł O D Z I ID Ą “ — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₇₇

Stosunkowo dużo uwagi poświęcała redakcja organizacjom, z k tó­ rym i pozostawała w przyjaznych kontaktach. Zamieszczała wywiady z działaczami „Wici“ : W incentym S to jk ie m 28, Jerzym S w irsk im 29, Janem D u sz ą30, Stefanem Ig n a re m 31. Wskazywali oni na koniecz­ ność rozwijania współdziałania młodzieży wiejskiej i robotniczej w w al­ ce o demokrację, postęp społeczny i pokój. Na zasadzie wzajemności arty k u ły działaczy CWM, równoczesnych redaktorów ' „Młodzi idą“ , drukow ane były w „Wiciach“.

Współpraca z postępową inteligencją znalazła swój w yraz z opubli­ kowaniu Deklaracji Ideowej Legionu Mlodych-Frakcji, po wstąpieniu tej organizacji w szeregi P P S 32, a następnie w drukow aniu artykułów jednego z byłych czołowych działaczy Legionu M łodych-Frakcji — K a­ zimierza N am ysłow skiego33. Po przedwczesnej śmierci Zbigniewa Za- pasięwicza, byłego przywódcy Legionu Młodych-Frakcji, Zbigniew Mitzner napisał w „Młodzi idą“ nekrolog z wyrazam i serdecznej sympatii dla zmarłego i jego działalności34.

Po· utw orzeniu Sekcji Młodych przy nowo pow stałym w październiku 1937 r. K lubie D emokratycznym redakcja pisma w yraziła swoje zado­ wolenie z. j ej powstania i deklaracji współpracy z młodzieżą socjalis­ tyczną i chłopską 35.

W roku 1939 ukazało się kilka artykułów o· jednakowej postawie młodzieży socjalistycznej, wiciowej i dem okratycznej w spraw ie wojny i obrony niepodległości Polski 36.

Stanowisko redakcji „Młodzi idą“ wobec ruchu komunistycznego odzwierciedlało postawę P P S w tej sprawie. I aczkolwiek „Młodzi idą“

28 Młody robotnik i m ło d y chłop w je d n y m szeregu. W y w ia d z prze dsta w icie le m

m ło d z ieży „Wici” ob. W in ce n tym S to jk ie m , M. I., nr 2 (13), 25 X 1936. .

29 J. Ś w i r s k i , Wsp ólny m a rs z m ło d z ie ży chłopskiej i m ło d z ieży robotniczej, M. I., nr 10 (26), 26 IX 1937.

30 J. D u s z a , Społeczna p ostaw a m ło dzie ży chłopskiej, M. I., nr 3 (32), V 1938. 31 S. I g n a r, Młodzież chłopska i robotnicza, M. I., nr 1 (39), I 1939.

32 Młoda, inteligencja pracująca w szeregach PPS. Deklaracja id e o w a Legionu

Młodych-Frakcji, M. I., nr 8 (24), 255 VII 1937.

33 K. N a m y s ł o w s k i , Drogi m ło d e j inteligencji, M. I.; nr 10 (26), 26 1X 1937; t e n ż e , Młodolegionowy taniec św. Wita, M. I., nr 13 (29), 31X11 1937.

34 Z. M i t z n e r , Um arł Z big n iew Zapasiewicz, M. I., nr 6 (22), 23 V 1937. 35 Młodzi demokraci, M. I., nr 12 (28), XI 1937.

36 a) S. I g n a r , Młodzież chłopska i robotnicza, Μ, I., nr 1 (39) 1 1939; b) W. P i e t r z y k o w s k i , Na w s p ó ln y m szlaku, tamże; c) W. P i e t r z y k o w s k i , O zjednoczenie patr iotyczne m ło d z ieży dem okraty czn ej, M. I., nr 4(42), IV 1939;

d) S. I g n a r (redaktor „Wici”), Mło dzież chłopska wobec obrony kraju, M. I., nr 5 (43), V 1939.

27 8 E U G E N IU S Z RUDZIŃSI-CI

w okresie po rozwiązaniu K P P popierało żądania amnestii dla więźniów politycznych 87 (w dużej mierze komunistów), to jednak krytycznie oce­ niało ruch młodzieży komunistycznej.

„Młodzi idą“ przychylnie ustosunkowała się do dążeń młodzieży białoruskiej i jej swobodnego· rozwoju narodowego 38.

’ Tak w najogólniejszych zarysach prezentow ał się udział „Młodzi idą“ w najważniejszych akcjach politycznych i działalności organizacyjnej CWM PPS. P roblem atyka powyższa zajmowała na łamach pisma sto­ sunkowo dużo miejsca. W dokonanej analizie w ypunktow ane zostały je­ dynie najważniejsze akcje o ogólnopolskim znaczeniu i zasięgu, podej­ mowane przez całą organizację, oraz najważniejsze problem y polityczne z nimi związane.' K ronika organizacyjna pisma zawiera szereg drobnych inform acji o codziennej pracy poszczególnych ogniw na terenie całego kraju, których nie sposób omawiać, ponieważ bezpośrednio, nie śą one związane z rolą „Młodzi idą“ w działalności CWM, ale z historią tej

organizacji. . ·

Udział „Młodzi idą“ w najważniejszych poczynaniach politycznych i organizacyjnych CWM należał do· najistotniejszych zadań, jakie m ają do spełnienia organy prasow e organizacji, grup czy partii politycznych. W robotniczych, opozycyjnych wobec rządu ugrupowaniach politycz­ nych wielotysięczny nakład pisma był najłatw iejszym sposobem mobili­ zacyjnym i inform acyjnym . Szczególnie dotyczyło to CWM, k tó ry zbu­ dowany był przez grupę czołowych działaczy w zasadzie od nowa, bez u ta rty ch kontaktów i źródeł informacji, w dodatku miał za zadanie do­ cierać do niedoświadczonej politycznie młodzieży.

Inform ując i uczestnicząc w organizowaniu najważniejszych akcji prowadzonych przez CWM, pismo spełniało zarazem funkcje ideowo- wychowaweze. Środowisko niedoświadczonej młodzieży, w któ ry m dzia­ łała organizacja, wymagało inform acji o sytuacji politycznej w k ra ju i na świecie, stworzenia przeciwwagi wobec różnorodnych sposobów i m etod propagandy, i nacisku politycznego, stosowanych przez przeciw­ ników ideowych. Analiza sytuacji politycznej w k ra ju i za granicą zaj­ m owała w piśmie stosunkowo . najwięcej miejsca. Traktow ana była w ścisłym powiązaniu z położeniem młodzieży, niezależnie od tego, czy dotyczyła spraw międzynarodowych, czy krajow ych. Wszystkie w yda­ rzenia, związane z losem społeczeństwa polskiego czy innych narodów, om awiane były w aspekcie roli i zadań młodzieży.

A rty k u ły o sprawach krajow ych podzielić można na kilka działów (patrz załączona tabela). Najwięcej miejsca (74 arty k u ły na 32 num ery

37 S p ra w a amnestii, M. I., nr 7 (36), V 1938.

38 Życie m ło d z ie ży białoruskiej. Szlaćh Moładzi — List do polskiej m ło dzie ży

„ M Ł O D Z I I D Ą " — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₇₉

,.Młodzi idą“) zajmowały arty k u ły dotyczące walki z faszyzmem i reakcją w Polsce. O sytuacji ekonomicznej młodzieży w Polsce w y d ru ­ kowano 42 artykuły. Oświaty, k u ltu ry i możliwości korzystania zeń mło­ dzieży dotyczyły 42 artykuły.

Na pierwszy plan w publicystyce „Młodzi idą“ , dotyczącej zjawisk politycznych w kraju, wysuwała się spraw a w alki z bojowymi fa­ szystowskimi organizacjami młodoendeckimi, jawnie propagującymi fa­ szyzm i totalizm, z którym i niejednokrotnie dochodziło do starć wręcz podczas manifestacji, wieców, kolportażu prasy itd. A utorzy artykułów wskazywali na istotę założeń politycznych oenerowców, pokrywanych „patriotycznym i“ i „katolickimi“ frazesami. Publicyści z „Młodzi idą“, charakteryzując „ideologię“ młodych narodowców, równocześnie w ska­ zywali na ich nicość moralną, karierowiczostwo, obskurantyzm, w ar- cholstwö'39. Demaskowano oenerowców nie tylko przy pomocy a rty k u ­ łów, ale także zjadliwych satyrycznych w ie rs z y 40 czy k ary k a tu r

zna-39 Zdzisław Sudois [Siudyła] pisał: „Program ONR przedstawia się w ięc tak: ustrój faszystow ski z dyktaturą jednostki, w ybujały antysemityzm, m ożliwości nieograniczonych zysków, wojna im perialistyczna na wschodzie; przymusowa asy­ m ilacja, co n iesie w ojn ę domową w kraju”. I dalej: „A to wszystko w im ię Boga, «Bóg najwyższym celem człowieka», i religii katolickiej, która ściśle zespoli się z państwem , i wtedy katolickie państwo polskiego^ narodu poprowadzi przeciw kom unizm owi narody środkowej Europy” (Z. S u d o i s [Siudyła], W bagnie f a ­

szy s to w s k ie j „ideologii” rozkłada się młodo-endecja, M. I., nr 5(21), 1 V 1937). Por. też: K or poran c ka czapka, kaste t i nóż. „P atr io tyc zne” de klamacje p r z y kuflu piwa,

M. I., nr 7 (23), VI 1937; P ie lg rzy m k a na Jasną Górę, czyli dancing, brid ż i naro­

dow e a w an tu ry, j. w.; M. I., nr 1 (12), 1.0 X 1936: Nożem, p a łk ą i kastetem... List do „naro dowych” stu d e n tó w — W. W.; K a to lic y czy pałkarze, M. I., nr 2 (13), 25 X 1936.

40 W numerze 6(22) z 23 V 1937 r. ukazał się np. następujący w ierszyk Jura R awicza pt. Ballada o en deckim r e d a k to rze :

Objął redaktorstwo pisma Niby jaki specjał, przysmak. Żeby lepiej było łgać, Zaczął w łasny palec ssać. Począł grać szczwanego lisa.

Usiadł, odchrząknął, zaczął pisać: ■

„Socjal- i żydo-kom una Zapanowały dziś u nas.

W ywrotowcy i masony .

Bolszewikom ślą ukłony. :

Wieją m iazm aty wschodu

Cebulasty niosąc odór. :

W Pipidówku radzi klika, '

Jak by zgnębić aryjczyka. '

W Misikiszkach żydowina oszukała chrześcijanina.

28 0 E U G E N IU S Z R U D Z IŃ S K I

nego rysownika H enryka Chmielewskiego (Ch). Wskazywano na po­ parcie, jakiego „narodow ym “ faszystom udzielają najbardziej obsku- ranckie sfery k le ry k a ln e 41.

Równocześnie w miarę pogłębiania się „dekompozycji“' sanacji syste­ matycznie komentowano próby zespalania wszystkich sił prawicowych w środowiskach młodzieży — od różnych grup ONR, poprzez prawicę Legionu Młodych do Związku Młodej Polski, czynione przez OZN 42.

„Młodzi idą“ ustosunkowywało się także do najważniejszych spraw dotyczących całego pańtwa, jakimi np. były w ybory samorządowe i w y­ bory do sejm u 1938 r. Zajmowało w tych sprawach identyczne stano­ wisko z P P S i w ty m duchu nakreślało zadania młodzieży socjalis­ tycznej 43.

Analiza położenia młodzieży dotyczyła nie tylko· środowisk robotni­ czych. Szczególnie w. ostatnim kw artale 1936 r. (w pierwszym ukazy­ w ania się „Młodzi idą“) redakcja żywo interesowała się hufcami junac­ kimi i obozami pracy, obejm ującym i przede wszystkim młodzież wsi

W Kozidupkach zaś żydlaki podpaliły 3 tartaki.

Tałes Rapaporta Icka Zdobi gwiazda bolszewicka. W synagodze w endobojach Obrzezano wczoraj goja. Żydy w inne są niezgodzie, jaka dzisiaj jest w narodzie... Oto kichnął Moszek Bernus W m y śl Kongresu Kominternu,

. Jego żona zaś przeklina,

. U żyw ając słó w Stalina.

(Cóżby jeszcze? Aha, racja: Taka m ała denucjacja!) Czemuż to 1-go Maja Robotnicza podła zgraja Prowokuje nas i mani Czerwonymi sztandarami?...”

*

Więcej łgać już nie potrafił, Bo z wściekłości szlak go trafił, A po śm ierci poszła gadka, Że Żydówka jego matka.

41 A. S i u r b i s, A jeżeli prałaci gorszą, M. I., nr 12 (28), X I 1937.

42 a) Pod. z n a k iem nacjonalizmu m ontuje się sektor m ło d z ie ży OZN-u, M. I., nr 4 (20), 10 VI 1937; b) R. P r a g a, Drogi p rze ciw sta w ne , M. I., nr 8 (24), 25 VII 1937; c) Z. S i u d e с к i, OWP—ONR—ZMP. R odow ód p o lityc zn y młodego Ozonu, М. I., nr 8 (24), 25 VII 1937; d) W. J a k u b o w s k i , M ło dy OZON na po str zępio n ej fali, М. I., nr 9 (25), 19—26 IX 1937.

„ M Ł O D Z I ID Ą " — O E G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₈₁

i małych miasteczek. K rytykow ała samą ideę obozów pracy jako próbę ograniczania przez sanację konsekwencji bezrobocia młodzieży, próbę nieudaną, której inicjatorzy chcą równocześnie zbić kapitał polityczny. Redakcja pisma brała w obronę junaków uciekających z obozów pracy, publikowała ich listy, omawiała atmosferę panującą w obozach u . ,,[...] do­ tychczasowa prak ty k a obozów — stwierdzał au to r jednego z a rty ­

kułów —■ wydała rezu ltaty fatalne. Śmiesznie niskie wynagrodzenie za.

ciężką pracę, zupki i drelichy, duszna atm osfera przymusowo wtłaczanej ideologii sanacyjnej — to· wszystko wywołało zrozumiałe oburzenie ju ­ naków “ 45. „Nie służba pracy — pisano· w innym arty k u le — a w i e l k i e

r o b o t y p u b l i c z n e , p o t ę ż n e o ż y w i e n i e p r z e m y s ł u

i k o m u n i k a c j i s ą n a m g w a ł t o· w n i e p o t r z e b n e “ 46. Sformułowane powyżej postulaty powtarzały się w licznych arty k u ­ łach, luźnych hasłach, zamieszczanych w poszczególnych num erach pis­ ma, i zawierały niejako program maksimum żądań młodych socjalistów W tej dziedzinie wobec istniejącego ustroju społecznego. Analiza sy­ tuacji młodzieży proletariackiej omawiana była obszernie na tle poło­ żenia całej klasy robotniczej i poziomu gospodarczego k raju 47. Ja k kształ­ tować się m iała sytuacja ekonomiczna młodzieży w u stroju socjalistycz­ nym — nad tym zagadnieniem redakcja pisma zastanawiała się raczej rzadko, głównie w powiązaniu z omawianiem na bieżąco położenia mło­ dzieży 48. W ydaje się, że takie ustawienie spraw y wynikało· z faktu, iż pismo miało· mnóstwo bieżących zadań agitacyjnych, co nie pozostawiało już miejsca i czasu na szerszą i bardzej wnikliwą propagandę.

Kryzys w szkolnictw ie49 powodował, że na łamach „Młodzi idą“ analizowano sprawę powszechności nauczania, dostępu młodzieży do szkół różnych typów i stopni i wysuwano propozycję ogólnego uzdro­ wienia sytuacji w dziedzinie oświaty. Równocześnie precyzowano spec­ jaln e zadania, jakie zdaniem redakcji winna realizować młodzież socja­ listyczna.

Generalnej oceny sytuacji dokonał K. Czapiński w nadzw yczajnym dodatku zlotowym „Młodzi idą“ z września 1937 r. Wskazywał,

44 a) Jak ucie kłem z obozu pracy, M. I., nr 2 (13), 25 X 1936; b) Co się dzieje w ju ­

nackich hufcach pra cy, list, k tó r y nie może minąć bez echa, M. I., nr 8 (25),.

25 VII 1937.

45 Hufce junackie i obozy p r a c y w Polsce, M. I., nr 1 (12), 10 X1936. 49 Młodzież a służba pracy, M. I., nr 2 (13), 2 5 X 1936.

47 W otchłani n ę d z y i głodu m a rn ie ją m łode siły, M. I.. nr 1 (17), 20 1 1937 r.;

W y r w a ć m ło dzież z otchłani n ędzy , głodu i bezrobocia, M. I., nr 3 (19), 10 II 1937.

48 H. K r a h e l s k a , O w łaściw e postawienie zagadnienia m ło dzieży, M. I., nr 6 (44), VI 1939.

49 B. Ł u g o w s k i , S zkoln ictw o w Polsce 1929— 1939 w opinii publicznej, War­ szaw a 1961.

. 2 8 2 E U G E N I U S Z B U D Z I Ń S K I

że monopol na dobrą szkołę m ają klasy posiadające. Dla dzieci ro­ botniczych w miastach dostępne są siedmioklasówki, na wsi przew a­ żają jedno- i dwuklasówki. Czapiński domagał się powszechności oświaty, ponieważ milion dzieci pozostaje poza szkołą. Żądał zmiany s tru k tu ry szkół na wsi, gdzie jednoklasówki stanowią 49% szkół i skupiają do 160 dzieci każda, co stwarza z nauki fikcję. Dowodził, że młodzież nie wywodząca się z klas posiadających nie ma w zasadzie dostępu do szkół średnich i wyższych. Równocześnie wysuwał postulaty dotyczące cha­ rak te ru szkoły: winna być ona niezależna, wolna od wpływów klery- kalnych i faszystowskich. W ostatniej części arty k u łu formułował postu­ laty rozwoju organizacji oświaty pozaszkolnej i pomocy dla niej, a także utw orzenia szkół dla mniejszości narodowych 50.

Kilka artykułów poświęconych było ocenie sytuacji młodzieży uczą­ cej się 51. Stosunkowo· wiele miejsca, prawdopodobnie również ze względu na bliską współpracę sekcji akademickiej P P S z CWM oraz współpracę studentów socjalistów z „Młodzi idą“, poświęcono w arunkom młodzieży studiującej na wyższych uczelniach, możliwości dostępu do uniw ersy­ tetów i politechnik dzieciom gorzej sytuow anych rodziców 52. Kwestie po­ wyższe omawiano· w związku z sytuacją polityczną w środowiskach ak a­ demickich °3. Czołowy działacz ZNMS, Leszek Raabe, w arty k u le pt.

Hańba zakratowanej uczelni pisał: „Nikt nie interesuje się losem za­

trzym anych przez wysokie bariery opłat za naukę gromad młodzieży z klasy pracującej, nikt nie interesuje się, jak żyje te n spośród tych gro­ mad, k tó ry szczęśliwie na uczelnię się dostał, zarabia grosze i śpi w no­ rze, bo Dom Akademicki już miejsc nie ma. Wszędzie, na każdym odcin­ k u życia studenckiego siedzi okrakiem bezczelny, faszystowski pachołek polski, z ONR i Strfonnictwa] Nar[odo we go·] czy żydowski faszysta spod znaku Żabotyńskiego. Stosuje metody takie same, czy jest obrzezany, czy nie — podłej, podstępnej walki, graniczącej z pospolitym szpiclo- stw em — przeciw każdemu ruchowi, każdemu objawowi niezadowolenia niezamożnych studentów każdej walce o· byt i wolność myśli“ 54.

50 К. С z a p i ń s к i, Do w alki o szkołę! O ośw iatę dla w szystkich , М. I., nr 10 (26),

26 IX 1937. ,

61 а) I to się n a z y w a oświata, М. I., nr 3 (14), 15X1 1936; b) Niewola zdolnego

s ty p e n d y s t y , М. I., nr 4 (15), 28X1 1936; c) Nauka esy monopol burżuazji, М. I.

nr 2 (17), 20 II 1937.

32 Na szkoły w y ż s z e monopol m a ją bogaci, М. I., nr 4 (15), 28 X I 1936. . 53 Rozwiązanie akadem ickich sto w a rzy szeń m ło dzieży. Co się za t y m kryje?, М. I., nr 5(21), I V 1937; Jferzy] E [ a w i c z ] , Wyższe uczelnie pod obstr załem reakcji.

М. I., nr 11 (27), 171X1937. ·

„ M Ł O D Z I I D Ą " — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₈₃

Nieco· miejsca poświęcono w piśmie rozważaniom na tem at k u ltu ry 55. Zamieszczano wiersze i fragm enty utw orów literackich poetów i pisarzy proletariackich: A. Struga, E. Szymańskiego-, M. Gorkiego, debiuty mło­ dych, rozpoczynających dopiero twórczość literacką działaczy robotni­ czych: K onstantego Anzelma, Jerzego Rawicza, Elżbiety Szemplińskiej, Ignacego Robba, Włodzimierza Lenckiego, oraz niewielkie arty k u ły po­ pularnonaukowe, jak np. H enryka Kory [Dembińskiego] Metresy i re­

wolucja (fragm ent większej pracy o- F ry d ery k u Schillerze)56 czy Inter arma S. R. Dobrowolskiego-57.

Szczególnie w 1939 r. zwiększa się ilość publikowanych utw orów li­ terackich i reportaży.

Dość systematycznie publikowane były a rty k u ły Roberta Fröehlicha 0 potrzebie i metodach samokształcenia. A utor wskazywał w nich na konieczność samokształcenia w środowiskach młodych socjalistów, prze­ de wszystkim dlatego-, aby rozumieli zjawiska otaczającego- świata, umieli wyrobić sobie własny pogląd na świat i mogli w przyszłości aktyw nie uczestniczyć w socjalistycznej przebudowie k ra ju 58.

Sprawom samokształceniowym i światopoglądowym poświęcone były głosy czytelników, zamieszczone w rubrykach „Czytelnicy m ają głos“ 1 „Z wolnej try b u n y “ . Ich autorzy wypowiadali się przeciwko obowiąz­ kowi nauki religii i prak ty k religijnych w szkołach 59, za umożliwieniem młodzieży szkolnej działalności p o lity czn ej80, poruszali spraw y koniecz­ ności i metod przeprowadzania uświadomienia seksualnego- m łodzieży61 i inne. Redakcja zamieszczała zestawy powieści, które jej zdaniem winni znać czytelnicy pisma 62. Publikowała recenzje ważnych dla ruchu socjalistycznego książek 6S.

55 W mro kach śre dn iowiecza chcą pogrą ży ć kulturę, M. I., nr 4 (15), 28 X1 1936; K. H e r m a n ó w n a, W obronie kultury, M. I., nr 5 (43), V 1939.

. 50 M. I., nr 5 (43), V 1939. .

57 Tamże.

58 R. F r ö e h 1 i с h, Z d o b y w a j m y wiedzę . М. I., nr 2 (13), 2 5 X 1936; tenże, U czy ć się czy nie, М. I., nr 6 (35), 1X 1938; tenże, M iej ambicję, М. I., nr 5(43),

V 1939.

59 Z. W a l i c k i , S p ra w a nauki religii w szkołach. A r t y k u ł dys k u sy jn y, М. I., nr 2 (18), 20 II 1937.

60 E. I., P olityk a „apolityczn ej” szkoły, М. I., nr 4 (20), 10 IV 1937. . 01 Zygm. W., O moralności seksualnej mło dzieży , М. -I., nr 7 (23), VI 1937. 02 Np. w numerz 2 (18) z 10 -II 1937 r. w rubryce „Czytamy dobre pow ieści” zalecono następujące pozycje: Ignazio Silone — Fonta Mara. Jan Wiktor — Orka

na ugorze, T. A. Ossendowski — Polesie. W tej samej rubryce w numerze 3 (19)

z 10 И 1937 r. polecono W ładysława Orkana — Drzewie j, Wandy W asilewskiej —

Ojczyznę, Andrewsa — Na krańcach ziemi.

63 H. K o r a [ D e m b i ń s k i ] , P a m ię tn ik i chłopskiego boh aterstw a (Refleksje w związku z książką Młode pokolenie chłopów), М. I., nr 4 (42), IV 1939.

28 4 E U G E N IU S Z R U D Z IŃ S K I

O tradycjach, do których nawiązywał ruch młodzieży socjalistycznej, informowała ru b ry k a „Wielcy ludzie i wielkie w ydarzenia“, w której omawiane były sylwetki takich działaczy, jak I. Daszyński, S, Worcell, a także zamieszczane publikacje historyczne o Szymonie Konarskim, Jak u b ie Jasińskim, lewicy powstania styczniowego, Rządzie Ludowym Daszyńskiego i inne M. W sum ie problematyce tej poświęcono 31 a rty ­

kułów.

Opublikowano 68 artykułów dotyczących sytuacji międzynarodowej ze szczególnym uwzględnieniem położenia młodzieży. W tym 41 a rty ­ kułów bezpośrednio traktujących o walce młodzieży z faszyzmem. Po­ zostałe inform owały o tym, jak żyje i działa młodzież socjalistyczna w krajach skandynawskich, w Czechosłowacji, H o lan d ii65, a także

w ZSRR.

Najczęściej omawiano rozwój wydarzeń w Hiszpanii, solidaryzując się z siłami republikańskimi, walczącymi z faszystami Franco, w spiera­ nymi przez Włochy i N iem cy 66. Tym, dwu ostatnim „klasycznym“ k r a ­ jom faszyzmu również poświęcano wiele uwagi. Wskazywano na popar­ cie udzielane przez k le r M ussoliniem u67 i tłumienie wszelkiej myśli samodzielnej w środowiskach młodzieży w ło sk iej68. Napiętnowano· te r-'

64 a) Ignacy Daszyński, M. I., nr 2, (13), 25 X 1936, b) Rząd lu d o w y w Polsce 7 X I

1918—151 1919, M. I., nr 3 (14), 15X1 1936; c) H e n ry k Baron sy m bol mło dzieżo w ego entu zja zm u i bohaters kiej odwagi (z PPS w prac y i w boju J. K rzesławskiego),

M. I., nr 5(16), 27 XII 1936; d) N a t . , Z w a lk i m łody ch o wolność i socjalizm, tamże; e) Jakub Jasiński, bohater powsta nia kościuszkowskiego, tamże; f) M. B.,

Sta nisław Worcell, M. I., nr 4(20), 10 IV 1937; g) Antoni В u с z e n, Zycie i w alka Narcyza Jan kowskiego, М. I., nr 1(30), II 1938; b) Ignacy R o b b , O by obcy nie włazili w polskie sp ra w y , M. I., nr 4 (42), IV 1939.

65 a) Młodzież szw e d z k a pod c z e rw o n y m i sztandarami socjalizmu, M. I., nr 5 (16), 27 XII 1936; b) Zdusić zm orę faszyzmu. Jak pracuje i w a lc zy m ło dzież socjalistyczna

za granicą, M. I., nr 2(18), 20 II 1937; c) Oddvar A a s , Walka ro botn ik ów i chłopów w Norwegii, M. I., nr 7(45), VII 1939. .

66 a) M a r t e n s , Pięść prze ciw ko czołgom. Młodzież hiszpań ska w walce z f a ­

szyzm em , M. I., nr 2 (13), 25 X 1936; b) W Hiszpanii wcią ż leje się kre w , M. I..

nr 3 (14), 15X1 1936; c) Marek W., Młodzież w łoska pod b u te m faszyz mu. Cień

W aty kanu, M. I., nr 5 (16), 27 XII 1936; d) Pod p ię k n y m n ie be m Hiszpanii w alczy m ło dzież z n ajazdem fa szys tow skim , M. I., nr 4(20), 10 IV 1937; e) Cześć bohaterom ! Młodzież M adry tu do m ło dych całego świata, M. I., nr 5 (21), I V 1937; f) Pod zn akiem walczącej Hiszpanii. Doniosłe u ch w ały e g z e k u ty w y socjalistyczn ej m ię d zy n a ro d ó w k i mło dzieży , M. I., nr 6 (22), 23 V 1937; g) Bol. D. Chiny i Hiszpania. Młodzi w alczą z faszys to w sk im naja zd em , M. I., nr 11 (27), 17 1X 1937; h) A. S., Druga in k w iz y c j a na gruzach Hiszpanii, M. I., nr 8 (46), VIIII 1939.

67 Szczególne oburzenie redakcji w yw ołał fakt przem ówienia wygłoszonego przez Duce il X I 1936 na placu Katedralnym w M ediolanie pod transparentem z napisem: „Niechaj Chrystus Król da długie w ieki zwycięskiej Italii i jej w o ­ dzowi, aby cywilizacja świata mogła z Rzymu chrześcijańskiego czerpać w ieczne

„ M Ł O D Z I I D Ą " — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S ₂₈₅

ro r stosowany przez hitlerowców wobec wszelkich prób opozycji, m a­ sową m ilitaryzację przede wszystkim młodzieży oraz przygotowania do nowej w ojny św iato w ej69. Solidaryzowano się z Chinami walczącymi

z Japonią 70. .

W momencie coraz bardziej bezpośredniego zagrożenia Polski ze stro­ ny Niemiec hitlerowskich zamieszczano a rty k u ły o konieczności zespo­ lenia całego społeczeństwa i aktywnego^ udziału młodych socjalistów w obronie niepodległości71. Nie pozbawione one były złudzeń, podtrzy­ mywanych przez obóz rządzący, co do możliwości postawienia przez Polskę ta m y militaryzmowi niemieckiemu 72.

Publikowano· także arty k u ły dotyczące ZSRR. W jednym z nich autor omawiał pozytywy i negatyw y życia młodzieży radzieckiej. Podkreślał, że szkolnictwo, sport, teatr, kino, rozrywki są dostępne dla całej mło­

dzieży i postawione na wysokim poziomie. Gorzej jest z w arunkam i

św iatło”, w yw ieszonym na frontonie katedry. „Niedawno ■— pisał autor artykułu — arcybiskupi błogosławili okręty w ojenne i tanki w łoskie jadące na podbój pier­ wotnej, ale w większości sw ej chrześcijańskiej Abisynii. Teraz cały swój w pływ rzucają na szalę, by zachować łaski zwycięskiego dyktatora: św iętości religijne — «wieczne św iatło Rzymu chrześcijańskiego» — m ają dla nich najlepsze oparcie w «zwycięskiej Italii i jej wodzu». Krzyż chrześcijański ma w znosić się i ogar­ nąć duszę w c i e n i u z w y c i ę s k i e g o w ł o s k i e g o m i e c z a !

Tak rozum ieją biskupi i prałaci istotę katolicyzmu. Dla takiego chrześci­ jaństw a — zawsze w służbie możnych tego świata — żądają w ład ztw a dusz w ca­ łym w spółczesnym świecie, a szczególnie w krajach katolickich, jak Włochy czy Hiszpania, Austria, Polska” (W cieniu K r z y ż a głosi Mussolini hasła mord u i zn isz­

czenia, M. I., nr 3 (24), 15 X I 1936).

68 Marek W., Młodzież włoska pod b u tem faszyz mu. Cień Watykanu, M. I., nr 5(16), 27X11 1936.

69 Marek W., Baldur von Schirach führer m ło d z ie ży hitle ro wsk iej, M. I., nr 4(15), 28X1 1936; b) Młodość zaku ta w brunatne kajd an y, M. I., nr 5(16), 27X11 1936; c) Młodz ież socjalistyczna w a lc zy wszędzi e o wolność, W podziemiach hitlerii, M. I., nr 5(21), ł>V 1937; d) Marek W i n t e r , Niegdyś n a jw ie rn iejs zy, dziś hitlerowski, M. I., nr 8(46), VIII 1939.

70 a) Młode Chiny wal czą o wolność, M. I., nr 6(22), 23 V 1937; b) Chiny, kraj

cierpienia, M. I., nr 1(39), I 1939; c) Chiny w a lc zy ć będą do osta tnie j kropli krw i,

M. I., nr 8(46), VIII 1939.

71 W artykule pt. Nie pir am id y, lecz szklane d o m y Edward Hryniewicz pisał m. in.: „Wiemy, że nie bronimy państw a doskonałego. A le wierzym y, że bronimy państw a swojego. Tego m ianowicie, które obronione naszym ram ieniem d źw ign ie­ my dalszym trudem ku doskonałości na miarę naszych pojęć”, M. I., nr 5(43),

V 1939. .

72 W. P i e t r z y k o w s k i , Wojna wolności z niew olą będzie ostatnią wojną, M. I., nr 6(44), VI 1939.

28 6 E U G E N IU S Z R U D Z IŃ S K I

mieszkaniowymi i z w arunkam i utrzym ania. Autor krytykow ał zły, jego zdaniem, stan w dziedzinie wolności politycznych i obywatelskich. Wie­ rzył jednak, że „wolność obyw atelska i polityczna i prosta wolność ludzka: myślenia, mówienia i swobodnego poruszania się — upomną się O' swoje praw a“ 78. W innym artykule ostro· krytykow any był system rządzenia w ZSRR 74.

Trudno precyzyjnie określić ilość artykułów o problem atyce sporto­ wej, ponieważ w poszczególnych num erach znajdowały się bądź to po­ jedyncze artykuły, bądź arty k u ły i szereg wzmianek zajm ujących nie­ kiedy kilka stron (patrz załączona tabela) o działalności klubów robot­ niczych. Inform acje zamieszczane były nierównomiernie. Przeważnie w rubryce pt. „Dział sportowy redagow any przez ZRSS“ (Związek Ro­ botniczych Stowarzyszeń Sportowych). Najwięcej miejsca poświęcono problem atyce sportowej w roku 1936 i w pierwszej połowie 1937.

Spraw y sportu robotniczego zajmowały wiele miejsca w pracy CWM P P S i n a łamach „Młodzi idą“.

Zasady działania sportu robotniczego zostały przedstawione w 1(12) num erze „Młodzi idą“ z 10 X 1936 r. przez Wfładysława] P ie trz y k o w ­ skiego] w arty k u le pt. Wszędzie przeciw staremu światu. Olimpiadom

b u rżuazyjnym przeciwstawiajmy olimpiadę robotniczą. A utor pisał

w nim,: „w przeciwstawieniu do olimpiad sportu mieszczańskiego, hoł­ dujących zasadom rekordomanii, szaleńczego wysiłku, nadludzkich w y­ czynów sportowych i... najordynarniejszego' geszefciarstwa (patrz osta­ tnia olimpiada hitlerow ska w Berlinie), olimpiady robotnicze propagują czyste i zdrowe zasady sportu jako' wychowania fizycznego. Nie rekordy, ale masowość, nie indyw idualne wyczyny, ale zespołowość, nie nacią­ gana reklama, ale systematyczna propaganda związuje setki tysięcy młodzieży sportowej z ideą, którą propaguje sport robotniczy: jako jego w yraz — olimpiady robotnicze“ . W innych artykułach rozwijano po­ wyższe tezy i polemizowano z założeniami sportu burżuazyjnego oraz napaściami reakcyjnych ugrupow ań politycznych n a sport robotniczy75, Działalność sportową klubów robotniczych starano się związać z poli­ tycznymi zadaniami ruchu socjalistycznego 7S. Ostro protestowano' prze­

73 Blaski i cienie ży cia m ło d z ie ży w ZSRR. Niech p r z e m ó w i n iekłam an a r z e ­

cz ywistość , M. I., 1(17), 20 I 1937. .

74 Rosja w kleszczach d y k t a tu r y , M. I., nr 7(23), VI 1937.

75 K t o i dla,czego j e s t wrogiem Sportu Robotniczego. P r z y g w a ż d ż a m y kle ro-

ja s z y s to w s k ą kampanią oszczerstw i łgars tw, M. I., nr 5(21), I V 1937.

76 J. M u l a k , P o w ie d z m y sobie szczerze... O sporcie i mło dzieży , M. I., 1(30), II 1938.

„ M Ł O D Z I I D Ą “ — O R G A N M Ł O D Z IE Ż Y P P S _{2 8 7}

ciwko zamachom hitlerow skim na sport robotniczy w Gdańsku. W ska­ zywano, że jest to spraw a prestiżowa dla Państw a Polskiego, domagano się interw encji czynników rządowych 77.

Tak w najogólniejszych zarysach przedstawia się zawartość tem a­ tyczna „Młodzi idą“. Na ch arak ter ideowy pisma niewątpliwie wpływ wywierał ścisły związek jego i CWM P P S z partią. Stałe konfiskaty każdego num eru pisma, czasami kilkakrotne, rzutować m usiały na jego oblicze, niejednokrotnie utru d n iały redakcji sprecyzowanie własnego stanowiska w szeregu spraw. Dość powiedzieć, że Z. Ładkowski, r e ­

daktor odpowiedzialny i sekretarz redakcji, podczas dwuletniego1 peł­

nienia swej funkcji miał 6 procesów sądowych o· „Młodzi idą“ 78. Sy­ tuacja redakcji była tym trudniejsza, że w drugiej połowie lat trzydzies­ tych nie wolno· było> kolportować pisma z białymi plamami w miejsce artykułów zakwestionowanych przez ce n z u rę 79. Jedynie dwa n u m ery „Młodzi idą“ 13(29) z 31 XII 1937 r. i 4(33) z VI 1938 r. ukazały się z niewielkimi białymi plamami.

Z redakcją pisma obok działaczy młodzieży socjalistycznej, obok w y­ mienionych już „wiciarzy“ i działaczy młodzieży dem okratycznej współ­ pracowali komuniści i sym patycy komunizmu, tacy jak W iktor Grosz,, Ignacy Robb (Narbutt), H enryk Dembiński, Maria Żeromska i inni.

„Młodzi idą“ starało się utrzym yw ać ścisłą więź ze swymi czytelni­ kami. Zamieszczało listy do· redakcji i odpow iedzi80. Zwracało1 się do czytelników o korespondencje i jednanie prenum eratorów 81. U trzym y­ wało także comiesięczne kontakty z autoram i artykułów. Raz udało się zebrać w Warszawie, mimo dużych trudności n atu ry finansowej, około 50 korespondentów z całej Polski 82. Redakcja drukowała a rty k u ły i wiersze czytelników 83.

77 a) H itlerow cy gdańscy w y ciągają łapę po polsk i sport robotniczy, M. I.,. nr 2(13), 15 X 1936; b) ROT, Z erw ać pętlę h itle row ską zaciskającą się dokoła

sportu polskiego w Gdańsku, M. I., nr 7(23), VI 1937; с) Rot. H itler o w sc y gdańscy' chcą zniszc zy ć sport polski, М. I., nr 11(27), 17 X 1937.

78 Relacja Z. Ładkowskiego z dnia 6 IV 1962. 79 Relacja Zbigniewa Mitznera z 16 IV 1962,

80 Np. w numerze 2(13) z 25 X 1936 r. znajdujem y odpowiedź redakcji dwu.

czytelnikom, w numerze 1(10) z 2011937 — 6 odpowiedzi na listy do redakcji,, w numerze 6 (44) z czerwca 1939 — 15 odpowiedzi redakcji.

81 Do w s zystk ich przyja ciół „Młodzi idą”, М. I., nr 6(23), 23 V 1937. 82 Relacja Z. Ładkowskiego z dnia 6 IV 1962.

83 Np. w num erze 6(44) z czerwca 1939 r. w odpowiedziach redakcji zapow ie­ dziano druk wiersza Jana Buchwalda, który opublikowano w numerze 8(46). z sierpnia 1939.