Krajobraz sakralny związany z ciekami wodnymi, na przykładzie "Szlaku kościołów drewnianych wokół Puszczy Zielonka"

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Polonia Maior¹ jako najstarsza dzielnica Paþstwa Polskiego moĔe poszczyciè siö ogromnym bogac- twem form i treĈci obecnych w krajobrazie kulturowym. Wszelkie badania i analizy krajobrazowe na terenie Wielkopolski powinny uwzglöd- niaè tö historycznñ prawdö, poprzez jej pryzmat opisywaè krajobraz kulturowy, jako syntezö dziaäaþ czyn- ników przyrodniczych i antropoge- nicznych. W Wielkopolsce te czyn- niki splatajñ siö nieprzerwanie w wie- lowiekowej historii osadnictwa siöga- jñcego czasów Polan.

Podobnie w przypadku rozpa- trywania krajobrazu sakralnego nie sposób pominñè faktu, iĔ wäaĈnie historyczny krajobraz Wielkopolski byä sceneriñ przyjöcia chrztu przez Mieszka I. Jest to istotne, zwaĔywszy na specyfikö krajobrazu sakralnego, w którym oprócz dziaäaþ przyrody i codziennych prac ludzkich, obec- ne sñ Ĉlady wierzeþ i idei. Pojawiajñ siö wiöc w krajobrazie znacznie trud- niejsze do zbadania i zanalizowania treĈci niematerialne i poza struktu- ralne, które co istotne, nie tylko po- zostajñ w Ĉcisäym zwiñzku z okre- Ĉlonym fragmentem przestrzeni, ale równieĔ go formujñ.

Drewniane koÅcioÁy w krajobrazie

kulturowym Wielkopolski

Wooden churches in Wielkopolska cultural landscape

ćwiñtynie katolickie stanowiñ nieodäñczny element krajobrazu kulturowego Wielkopolski od poczñt- ków chrzeĈcijaþstwa na ziemiach polskich. ChociaĔ wciñĔ nie rozstrzy- gniöto czy Mieszko I postawiä wpierw koĈcióä murowany czy drewniany, nie ulega wñtpliwoĈci, Ĕe na terenie dzisiejszego województwa wielkopolskiego powstaä pierwszy, polski drewniany koĈcióä². Najstarsza zna- na wzmianka o drewnianej Ĉwiñty- ni pochodzñca z 1003 roku dotyczy koĈcioäa z Miödzyrzecza lub z Kazi- mierza pod Poznaniem.

Drewniane Ĉwiñtynie zwane teĔ drzewnymi³, najliczniej pojawiäy siö w Polonii Maior, jak i w caäym kra- ju po soborze lateraþskim. Powsta- äy wówczas na przestrzeni wieków od XIII do XV setki koĈcioäów drewnianych i wyksztaäciäy siö cztery re- gionalne odmiany gotyckiej drewnianej Ĉwiñtyni – wielkopolska, maäo- polska, Ĉlñska i mazowiecka. Nastöp- nie, drewniane budownictwo sakralne wznoszono masowo w XVII i XVIII wieku, jako nastöpstwo kontrreforma- cji oraz w ramach odbudowy znisz- czeþ po wojnie trzydziestoletniej.

K ra jo b ra z s a kr a ln y z w i» za ny z c ie ka m i w o d ny m i, n a p rz yk Áa d zi e „S zl a ku k o Åc io Áó w d re w ni a ny ch w o kó Á P us zc zy Z ie lo nk a ” El Ëb ie ta R a sz ej a , E w a d e M ez er

Sacred Landscape Connected with Water Flows, Based on the Study of ‘The Trail of Wooden Churches in Zielonka Forest’

Prezentacje

(2)

XVIII wiek to takĔe rozkwit drewnia- nego baroku i barokizacji⁴. Z tego okresu pochodzi najwiöcej zachowa- nych i znanych, obecnych we wspóä- czesnym krajobrazie Ĉwiñtyþ.

Wielkopolska, w przeciwieþ- stwie do wielu innych regionów Pol- ski (np. Maäopolski, Podkarpacia czy ćlñska), nie jest powszechnie utoĔ- samiana z koĈcioäami drewniany- mi. Co istotne, ma to bezpoĈredni zwiñzek z ostatnimi dwustu laty, gdy dziaäania zaborcy pruskiego⁵, a takĔe po czöĈci polityka wäadz koĈcielnych preferujñcych murowane Ĉwiñtynie, przyczyniäy siö do zaniku wielowie- kowej tradycji wznoszenia drewnianych koĈcioäów. Tym samym, Polo- nia Maior utraciäa swe dziedzictwo kulturowe pod postaciñ Ĕywej tradycji i umiejötnoĈci ciesielskich znacznie wczeĈniej niĔ inne regiony kra- ju. Mimo dziejowych przeciwnoĈci na ziemiach wielkopolskich zacho- waäo siö aĔ 230 drewnianych koĈcio- äów⁶. Czösto stanowiñ one jedyne re- likty historycznej drewnianej zabu- dowy Wielkopolski, obok towarzy- szñcych koĈcioäom dzwonnic i co- raz rzadszych mäynów wietrznych oraz zabudowaþ gospodarczych. JuĔ od poäowy XIX wieku drewniane ko- Ĉcioäy byäy uwaĔane za przejaw pol- skiego odcienia w architekturze⁷ oraz postrzegane jako dzieäo ludowego ta- lentu twórczego, skarbiec ludowego budownictwa, äñcznik z minionymi wiekami⁸.

Dla wszystkich wymienio- nych powyĔej przyczyn, trzeba z caäñ mocñ stwierdziè, Ĕe koĈcioäy

drewniane Wielkopolski zasäugujñ na szczególnie troskliwñ opiekö, nie tylko w wymiarze zachowania samej bryäy obiektu jako zabytku architek- tonicznego, ale takĔe, a moĔe przede wszystkim, jako waĔnego elementu krajobrazu kulturowego i sakralnego, wyraĔonego poprzez odpowied- niñ ekspozycjö krajobrazowñ.

Ekspozycja koÅcioÁów drewnianych

w krajobrazie sakralnym

Exposition of wooden

churches in sacred landscape

Ekspozycja koĈcioäa ma ogrom- ne znaczenie dla jego funkcji jako noĈnika znaczeþ w krajobrazie. Aby ochrona in situ mogäa byè uznana za peänowartoĈciowñ, winno siö zwaĔaè na rolö koĈcioäa w przestrzeni oraz jego zwiñzki z otoczeniem. DbaäoĈè o relacje widokowe, zachowanie har- monii krajobrazu i äadu przestrzenne- go, wykracza w tym przypadku dale- ce poza ochronö samej bryäy archi- tektonicznej. KoĈcióä (nie tylko drewniany, lecz kaĔda Ĉwiñtynia) stanowiä od wieków dominantö w krajobrazie kulturowym. WieĔa koĈcioäa wyróĔ- niaäa siö w panoramie miast, miaste- czek i wsi. Byä to punkt orientacyjny w przestrzeni, z daleka informowaä wödrowca o zbliĔaniu siö do siedzib ludzkich. W przypadku niewielkich jednostek osadniczych, aĔ do XVIII

wieku byäa to jedyna wyróĔniajñca siö w panoramie wsi budowla (pomi- jajñc Ĉredniowieczne obronne wie- Ĕe rycerskie). Dopiero w dobie baroku wäasnoĈè Ĉwiecka zaczöäa zazna- czaè silnie swojñ obecnoĈè w krajo- brazie, podkreĈlajñc swe dominium.

Do tego czasu koĈcióä caäkowicie dominowaä nad otaczajñcñ go prze- strzeniñ. Sacrum za pomocñ koĈciel- nej wieĔy symbolicznie podporzñd- kowywaäo sobie profanum – miej- sce Ĕycia. W religii chrzeĈcijaþskiej tworzenie osad ludzkich uwaĔano za creatio nova wobec otaczajñcej rze- czywistoĈci Ĉwiata zastanego, bödñ- cego dzieäem Boga – creatio exnihi- lo⁹. Dziöki temu czäowiek wypeänia starotestamentowe dziedzictwo czy- niñc sobie ziemiö poddanñ. W jö- zyku architektury krajobrazu nale- Ĕy uĔyè stwierdzenia, Ĕe w ten spo- sób powstaä krajobraz kulturowy.

RównoczeĈnie, ludzkie spoäeczno- Ĉci tworzñc siedliska pragnöäy za- pewniè sobie äñcznoĈè ze Ĉwiatem transcendentnym. Miejsce Ĕycia äñ- czyäo siö z miejscem modlitwy, któ- re z czasem przybraäo postaè Ĉwiñty- ni. W krajobrazie sakralnym koĈcióä jest nie tylko najwaĔniejszym jego elementem i noĈnikiem znaczeþ, ale takĔe przejawem hierofanii¹⁰, czyli zaistnienia sacrum w rzeczywi- stoĈci profanum. Ponadto, koĈcióä jako dominanta w krajobrazie kultu- rowym stanowi axis mundi w krajo- brazie sakralnym, czyli äñcznik mie- dzy ziemiñ a niebem¹¹. W szczegól- nych przypadkach Ĉwiñtynia wzno- szona byäa w miejscach objawienia

(3)

siö Boga, jako czytelny i trwaäy znak teofanii¹². KoĈcióä stanowi równocze- Ĉnie res scara, bo choè przez czäo- wieka wzniesiony i uĈwiöcony ludz- kim obrzödem, pozostaje wäasnoĈciñ BoĔñ – domus dei.

Odpowiednia ekspozycja kra- jobrazowa jest niezbödnym warun- kiem, aby Ĉwiñtynia mogäa speäniaè rolö dominanty w krajobrazie kultu- rowym oraz axis mundi w krajobra- zie sakralnym. Dla tej przyczyny ko- Ĉcioäy wznoszono zazwyczaj w miejscach, które przez swoje naturalne uksztaätowanie terenu gwarantowaäy odpowiednie wyeksponowanie Ĉwiñ- tyni. Zazwyczaj wybierano wzniesienia i pagórki. Analizujñc ekspozycjö koĈcioäów w krajobrazie sakralnym, nie sposób nie uwzglödniè równieĔ teologicznego znaczenia pagórków.

Góra w chrzeĈcijaþstwie jest obecna w szczególny sposób. Opisy biblijne czösto wskazujñ na górö jako miejsce waĔnych wydarzeþ (MojĔesz odbie- rajñcy tablice dekalogu, przemienie- nie Chrystusa, kazanie na górze czy wreszcie möczeþska Ĉmierè na Gol- gocie). Góry, wzniesienia terenu, podobnie jak drabina Jakuba, stanowiñ pierwotne axis mundi, miejsce äñcz- noĈci ze Ĉwiatem transcendentnym.

Wskazuje to wyraĒnie, iĔ poäoĔe- nia Ĉwiñtyþ na wzgórzach nie moĔ- na eksplikowaè jedynie ich widocz- noĈciñ w terenie, ale równieĔ treĈcia- mi religijnymi.

Podobne rozwaĔania moĔ- na przeprowadziè analizujñc zwiñ- zek koĈcioäów z dolinami cieków wodnych. Woda stanowi doskona-

äe przedpole ekspozycji, sama w sobie pozostajñc elementem wartoĈcio- wym i interesujñcym. KoĈcioäy czösto wznoszono w pobliĔu rzek, co ma zwiñzek z sytuowaniem osad ludzkich w pobliĔu wody, ale ma takĔe swoje odniesienia do Biblii. Woda toczy swe nurty przez caäñ Bibliö¹³ od bezkresu wód, nad którymi uno- siä siö Duch BoĔy, po wodö która wypäynöäa z boku Chrystusowego.

Motywy akwatyczne w Starym i No- wym Testamencie czösto przybiera- jñ równieĔ postaè rzeki. Rzeki kreĈli- äy granice rajskiego Edenu. Chrzciel- ne wody Jordanu to najpeäniejsze w chrzeĈcijaþstwie przesäanie kryjñ- ce siö pod postaciñ wody, jako znaku dziaäania Boga – Ducha ćwiötego w ochrzczonym¹⁴. Wydaje siö wiöc koniecznym uwzglödniè owñ sym- bolikö wody analizujñc ekspozycjö koĈcioäów zwiñzanñ z dolinami cie- ków wodnych, nawet jeĔeli dzisiejsi chrzeĈcijanie w nurcie rzeki nie do- strzegajñ odniesieþ do swej religii.

Wszystkie powyĔsze spostrze- Ĕenia odnoszñ siö w sposób szcze- gólny do krajobrazu kulturowego i sakralnego Wielkopolski. ćwiñty- nie sytuowano tu w krajobrazie ufor- mowanym przez ostatnie zlodowace- nie. Tereny Wielkopolski charaktery- zujñ siö rzeĒbñ mäodoglacjalnñ, obfi- tujñ w liczne moreny róĔnych typów, których pasma widoczne sñ miödzy innymi pod postaciñ pagórków i niewielkich wzniesieþ. Krajobraz peäen jest rzek, jezior i cieków wodnych róĔnych wielkoĈci. Niektóre z nich zanikajñ w ostatnich dziesiöciole-

ciach w wyniku drastycznego obni- Ĕania siö poziomu wód gruntowych w regionie. Mimo tych procesów, uksztaätowana przez wodö na przestrzeni tysiñcleci rzeĒba terenu pozostaje trwaäa, warunkujñc ekspozycjö krajobrazowñ koĈcioäów, choè czasem percepcja odbiorcy nie wiñĔe jej juĔ z wodñ. Przy zaniku cieków wodnych krajobraz sakralny traci walory estetyczne, a takĔe uboĔeje w znacznie wiökszym stopniu, pozbawiony znaczeniowych zwiñzków z wodñ.

KoÅcioÁy drewniane wokóÁ Puszczy Zielonka zwi»zane z dolinami cieków wodnych – analiza ekspozycji

Wooden churches around Zielonka forest connected with valleys of water flows – the analysis of exposition

W odniesieniu do powyĔszych rozwaĔaþ teoretycznych podjöto temat badawczy dotyczñcy cech ekspozycji koĈcioäów w krajobrazie sakralnym zwiñzanej z ciekami wodnymi. Analizö przeprowadzono na obszarze otaczajñcym Park Krajobra- zowy Puszcza Zielonka, w Ĉrodko- wej Wielkopolsce na póänoc od Po- znania. Puszcza Zielonka jest jed- nym z najwiökszych kompleksów

(4)

leĈnych w Wielkopolsce, a najwiök- szym w okolicach Poznania. Ob- szar od lat 30. XX wieku nazywany puszczñ¹⁵, w 1993 roku zostaä objö- ty ochronñ. Park Krajobrazowy Pusz- cza Zielonka zajmuje powierzchniö ponad 11 000 ha, z czego 80% sta- nowiñ tereny leĈne. Fenomen zachowania tak duĔego zalesionego obszaru w pobliĔu Poznania, a wiöc w regionie od wieków poddawanym sil- nej presji osiedleþczej, zwiñzany jest z uwarunkowaniami geologicznymi.

Puszcza poäoĔona na obszarze moreny dennej z przewagñ piasków san- drowych stanowiäa tereny nieprzydat- ne pod uprawö. Z tej racji, osadnic- two na terenie Puszczy nie rozwija- äo siö¹⁶. Obecnie na obszarze Parku znajduje siö zaledwie kilka niewielkich wsi i osad, lecz wokóä niego ist- nieje wiele dobrze rozwiniötych wsi o charakterze rolniczym. Zachowa- äo siö w nich wiele drewnianych ko- Ĉcioäów, które sñ dzisiaj elementami

„Szlaku koĈcioäów drewnianych wo- kóä Puszczy Zielonka”. DwanaĈcie z nich zostaäo objötych badaniami, których celem byäo okreĈlenie relacji krajobrazowych wynikajñcych z sñ- siedztwa z wodñ.

Metoda analiz

Analizie poddano ekspozycjö kra- jobrazowñ Ĉwiñtyþ. Badano ekspo- zycjö biernñ, rozumianñ jako widoki w kierunku obserwowanego ko- Ĉcioäa oraz ekspozycjö czynnñ, jako widoki spod Ĉwiñtyni na okolicö¹⁷. Obserwacje przeprowadzono w la- tach 2007–2008 ze staäych punktów widokowych, powtarzajñc badania we wszystkich porach roku. Zebra- no dokumentacjö fotograficznñ i ry-

sunkowñ, uwzglödniajñc zmienny stan ulistnienia roĈlin drzewiastych.

Wykorzystano materiaäy kartograficz- ne zarówno wspóäczesne, jak i histo- ryczne (mapy pruskie) oraz ikonogra- ficzne. Na bazie mapy topograficznej w skali 1: 10 000 wykonano analizö hipsometrycznñ. WaĔnym aspektem badaþ byä zwiñzek koĈcioäów i ich ekspozycji z dolinami cieków wodnych. W pierwszym etapie badano zwiñzek koĈcioäów z wodñ, a na- stöpnie analizowano usytuowanie koĈcioäów w stosunku do rzeĒby terenu. Przeprowadzono równieĔ ana- lizö usytuowania koĈcioäów w obrö- bie jednostek osadniczych. Studium krajobrazu zawieraäo analizö osi widokowych (rodzaj i iloĈè) oraz ocenö przestrzeni wokóä koĈcioäów. W pra- cy zastosowano metody rejestracji i odwzorowania graficznego na ma- pach, szkicach odröcznych oraz na fotografiach.

Wyniki analiz

Wykazano, Ĕe na dwanaĈcie badanych obiektów, osiem zwiñzanych jest z ciekami wodnymi, a jeden z je- ziorem (zwiñzek z rzekñ – Tab. I – kolumny 10, 11, 12). Sñ to Ĉwiñtynie w Däugiej GoĈlinie, Kicinie, Kiszko- wie, Raczkowie, Rejowcu, Skokach, Uzarzewie, Wierzenicy oraz w Säaw- nie. Z dwunastu badanych Ĉwiñtyþ osiem poäoĔonych jest na terenie wyniesionym, spoĈród których szeĈè wybudowano w górnym zaäomie doliny rzecznej, a dwie na wzniesie- niach uksztaätowanych przez lodo- wiec (poäoĔenie topograficzne – Tab.

I – kolumny 5, 6, 7). Z pozostaäych czterech koĈcioäów usytuowanych na terenie päaskim, jeden – w Uza-

rzewie – wybudowano w obröbie doliny rzecznej. Stwierdzono, Ĕe jedynie piöè koĈcioäów poäoĔonych jest przy wiökszych ciekach wodnych – nad Weänñ (Skoki, Raczko- wo, Kiszkowo), Cybinñ (Uzarzewo) oraz nad rzekñ Gäównñ (Wierzeica).

Trzy z nich stanowiñ czytelnñ do- minantö oraz axis mundi, dziöki po- äoĔeniu w obröbie górnego zaäomu doliny rzecznej. KoĈcióä w Raczko- wie utraciä odpowiedniñ ekspozy- cjö poprzez zmianö sposobu dojaz- du do koĈcioäa, zaĈ Ĉwiñtynia w Za- rzewie, wzniesiona na terenie doliny rzecznej, znajduje siö w obniĔeniu terenu. Dodatkowo zaobserwowano, iĔ tylko jeden koĈcióä w Skokach pozostaje w bezpoĈredniej relacji widokowej z rzekñ, podczas gdy pozosta- äe cztery, w ramach ekspozycji biernej i czynnej lub czynnej (Kiszkowo), nie posiadajñ zwiñzków widokowych z rzekñ. KoĈcioäy w Däugiej GoĈlinie, Kicinie i Rejowcu sñsiadujñ obecnie z niewielkimi strugami, które stano- wiñ niewidoczny element krajobrazu lub jedynie czasowy, w okresie wio- sennych roztopów. Ekspozycja tych Ĉwiñtyþ jest jednak determinowana przez uksztaätowanie dolin, niegdyĈ znacznie zasobniejszych cieków.

Wyniki badaþ przedstawiono w for- mie tabelarycznej (Tab. I) oraz gra- ficznej (ryc. 1, 2, 3). W zestawieniu tabelarycznym uwzglödniono, poza wspominanymi powyĔej informacja- mi, takĔe usytuowanie koĈcioäa w ob- röbie wsi (kolumny 3 i 4) oraz iloĈè i rodzaj osi widokowych (kolumny 13 i 14). CaäoĈci dopeänia ocena krajobrazowa przestrzeni wokóä koĈcioäa (kolumny 15, 16, 17).

(5)

þ ekspozycji krajobrazowej koĈcioäów zwiñzanych z ciekami wodnymi a wsi Okres powstania kościoła Usytuowanie we wsiPołożenie topograficzneEkspozycja krajobrazowa

ZWIĄZEK Z WODĄ sytuacja krajobrazowo- -przestrzenna Liczba osi widokowych Ocena bezpośredniego otoczenia kościoła

Wewnątrz Na obrzeżu Wzniesienie Górny załom doliny

rzecznej Teren płaski Bierna Czynna bezpośrednia relacja widokowa, element wody widoczny brak bezpośredniej relacji, element wody widoczny forma doliny bez widocznego elementu wodnego Lokalna Na dalekie widoki zewnętrzne Harmonijne Dysharmonijne Zdegradowane

1234567891011121314151617 ga Goślinapocz. XVII w.XXXXX1X wopoł. XVIII w.XXXX2X poł. XVIII w.XXXXX1X wo1. poł. XVIII w.XXXXX1X iewniki K.*1. poł. XVIII w.XXX2X wo2. poł. XVIII w.XXXXXX wiec1. poł. XVIII w.XXXXX1X i1. poł. XVIII w.XXXXXX wno2. poł. XVIII w.XXXXX rzewopoł. XVIII w.XXXXXX o1. poł. XIX w.XXXXX zenica2. poł. XVI w.XXXXX Ĉcielne

(6)

Ryc. 1. Skoki – bezpoĈrednia relacja widokowa, element wody widoczny: A – widok na koĈcióä, B – widok spod koĈcioäa, C – analiza cech ekspozycji krajobrazowej

Fig. 1. Skoki – direct visual relation with visible water element: A – view towards the church, B – view from the church, C – the analysis of landscape exposition

(7)

Ryc. 2. Raczkowo – brak bezpoĈredniej relacji, element wody widoczny w krajobrazie: A – widok na koĈcióä, B – widok spod koĈcioäa, C – analiza cech ekspozycji krajobrazowej

(8)

Podsumowanie

Conclusion

Wyniki badaþ przeprowadzo- nych na obszarze wokóä Puszczy Zielonka mogñ byè pomocne w stu- diach prowadzonych na innych ob- szarach nizinnych, gdzie wystöpujñ

doliny rzeczne. Takie studia powinny byè prowadzone w dwóch päasz- czyznach, tj. w obröbie zaleĔnoĈci przestrzennych i znaczeniowych.

Warto odnotowaè, Ĕe na niewiel- kim obszarze, obejmujñcym dwa- naĈcie koĈcioäów „Szlaku koĈcioäów drewnianych wokóä Puszczy Zielon- ka”, wykryto trzy odmienne sytuacje

krajobrazowo -przestrzenne, które okreĈlono odpowiednio jako:

wystöpowanie bezpoĈredniej relacji widokowej miödzy koĈcio- äem a ciekiem wodnym, gdzie element wody widoczny jest zarów- no z punktów widokowych ekspozycji czynnej, jak i biernej;

(9)

Ryc. 3. Däuga GoĈlina – forma doliny bez widocznego elementu wodnego: A – widok na koĈcióä, B – widok spod koĈcioäa, C – analiza cech ekspozycji krajobrazowej

Fig. 3. Däuga GoĈlina – valleys with no visible water element: A – view towards the church, B – view from the church, C – the analysis of landscape exposition

brak bezpoĈredniej relacji z ciekiem wodnym, zarówno w ramach ekspozycji biernej jak i czynnej, przy równoczesnym widocznym (czytelnym) elemen- cie wody w krajobrazie;

forma doliny cieku wodnego de- terminuje ekspozycjö koĈcioäa, jednak element wodny jest niewidoczny (nieczytelny) w terenie.

NaleĔy podkreĈliè, Ĕe zdecydo- wana wiökszoĈè koĈcioäów (dziewiöè z dwunastu) jest powiñzana z ciekiem wodnym. Poprzez uksztaäto- wanie terenu przez wodö i powsta- äñ dolinö rzecznñ, cieki wodne de- terminujñ sposób ekspozycji krajobrazowej koĈcioäów. Daje to podsta- wy do twierdzenia, iĔ rzeki odgrywa- jñ istotnñ rolö w ekspozycji Ĉwiñtyþ jako dominant w krajobrazie kultu- rowym oraz axis mundi w krajobra- zie sakralnym.

Ustalono, Ĕe doliny rzeczne speäniajñ dwojakñ rolö w ekspozycji koĈcioäów. Stanowiñ przedpole ekspozycji (dno doliny tworzy päasz- czyznö horyzontalnñ) oraz umoĔli- wiajñ wyeksponowanie koĈcioäa poprzez poäoĔenie na wyniesionym terenie (zbocze doliny jako päaszczy- zna wertykalna). W krajobrazie sakralnym rzeka stanowi dodatkowo element symboliczny, odwoäujñcy siö do znaczenia wody jako znaku dzia- äania Boga – Ducha ćwiötego, stano- wiñc noĈnik treĈci niematerialnych.

Rola rzeki w ekspozycji krajobrazu sakralnego domaga siö pogäö- bionych studiów. Zaskakujñcym jest brak opracowaþ na ten temat, doty-

czñcych nie tylko analizowanego terenu, ale takĔe caäego obszaru Wiel- kopolski. Odpowiednia ekspozycja krajobrazu sakralnego ma ogrom- ne znaczenie dla prawidäowego zachowania dziedzictwa kulturowego drewnianych koĈcioäów. W Ĉwie- tle niniejszych badaþ, które wskazu- jñ na waĔnñ rolö rzeki w ekspozycji Ĉwiñtyþ, koniecznym staje siö kom- pleksowe spojrzenie na ochronö za- bytków i dolin rzecznych im towa- rzyszñcych.

Ryciny wykonaäa E. de Mezer.

Figures by E. de Mezer.

ElĔbieta Raszeja Ewa de Mezer Katedra Terenów Zieleni

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Department of Landscape Architecture Poznaþ University of Life Sciences

Przypisy

1 Nazwö Polonia Maior spotyka siö w Ēró- däach pisanych od XIII w., jako okreĈlenie najstarszej dzielnicy rozrastajñcego siö paþ- stwa polskiego (ãöcki Wä., 1996, Wielkopol- ska, Wyd. Muza, Warszawa).

2 Brykowski R., 2001, Wielkopolskie koĈcioäy drewniane. Wykaz koĈcioäów i kaplic drewnia- nych na terenie województwa wielkopolskiego opracowaäa GraĔyna Ruszczyk, Szlakami Pol- skiego Milenium, Patria Polonorum Ksiögar- nia ćw. Wojciecha, Poznaþ.

3 Ibidem.

4 Ibidem.

5 MaluĈkiewicz P., 2003, Drewniane koĈcio- äy w Wielkopolsce, Wojewódzka Biblioteka Pu- bliczna i Centrum Animacji Kultury, Poznaþ.

6 Ibidem.

7 Brykowski cytuje w swej ksiñĔce (op. cit.) wypowiedĒ Wiszniewskiego z 1835 roku.

8 Reprint artykuäu Kozickiego z 1913 roku (Kozicki Wä., 2000, W obronie koĈcioäów i cer- kwi drewnianych [w:] „W obronie koĈcioäów i cerkwi drewnianych”, Stowarzyszenie Pra- cownia Kultury Töcza, Regionalny OĈrodek Studiów i Ochrony ćrodowiska Kulturowego w Rzeszowie, s. 2–18).

9 Myczkowski Zb., 2001, Ochrona przyrody i ochrona zabytków – konflikt czy wspóäpraca [w:] „Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne” (podröcznik dla studentów wyĔ- szych szkóä technicznych pod red. K. Pawäow- skiej), Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kra- ków, s. 132–141.

10 Eliade M., 2005, ćwiöty obszar i sakraliza- cja Ĉwiata [w:] „Antropologia kultury zagad- nienia i wybór tekstów”, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 149–157.

11 Ibidem.

12 Ibidem.

13 Cytat pochodzi ze wstöpu autorstwa Ojca Jana Góry do ksiñĔki Z. Górnickiego: Woda w duchowych przeĔyciach czäowieka, Wyd. M, Kraków 2008.

14 Sikora A., Ofiarnicza przemiana czäowieka dzieäem Ducha ćwiötego (artykuä zamieszczo- ny na www.bkaznodziejska.pl, dostöpny dnia 17.08.2009 r.).

15 Preisler M., 2006, ćrodowisko geograficzno- -przyrodnicze [w:] „Puszcza Zielonka i okoli- ce” – Przewodnik turystyczny, Zwiñzek Miö- dzygminny Puszcza Zielonka, Murowana Go- Ĉlina, s. 4–7.

16 PoäoĔona w gäöbi Puszczy Zielonka wieĈ Gäöboczek posiadaäa od 1445 r. prawa miej- skie, które utraciäa juĔ w poäowie XVI w. Ist- niaä tam równieĔ od koþca XIV w. koĈcióä, któ- ry rozebrano w 1744 r. (Anders P., 2004, Pusz- cza Zielonka, Wielkopolska Biblioteka Krajo- znawcza, nr 30, Poznaþ).

17 Myczkowski Zb., op. cit.