R E C E N Z J E 145
„G recy” — ta k n a zy w a ślą sk a lu d n ość rodzim a p o to m k ó w o sa d n ik ó w -C zech ó w w G rodźcu; w b r e w o p in ii au to ra n ie m a n a z w y n ie m ie c k ie j „G rec — F r ie d r ic h s- g r ä tz ” (s. 240). N o w ie tu n u m J o rd a n isa (p ow tarzam b rzm ien ie i p is o w n ię n a odpo
w ie d z ia ln o ść R osponda) — to r z y m s k ie N o v io d u n u m w d z isie jsz e j R u m u n ii, p o
n ie w a ż zaś n a p ółn oc od n ie g o je s t k ilk a jezior, jed n o z n ic h m u s ia ło s ię n a zy w a ć w sta ro ży tn o ści la c u s M u rsiacu s, a w ię c w ą tp liw o ś c i au tora w te j sp r a w ie (s. 241) ła tw o rozproszyć.
T rzeba rozróżniać V e n e tô w (b ęd ą cy ch p rzew a żn ie Ilira m i) i V en ed ô w , za p ew n e S ło w ia n , czego au tor n ie s te ty n ie czy n i w sposób w y r a ź n y (s. 244 n.). T ak że c e l
ty c k a osad a V indobona (d z isie jsz y W iedeń) is tn ia ła n a d łu go przed p o w sta n iem T a b e l P eu tin g ero w sk ich . N a zw a A zja n ie je s t p o ch o d zen ia g reck ie g o (s. 248), gd yż u k a zu je się ju ż w h y m n ie e g ip sk im n a cześć F araon a T u tm o zy sa III ja k o A si z X V w . p.n.e. oraz p óźn iej w X IV w . w te k s ta c h h e ty c k ic h ja k o A s s u w a 10; je sz cze za cza só w rzy m sk ich A zją n a z y w a n o ty lk o zach od n ią część p ó łw y sp u m a ło - a z ja ty ck ieg o . B a ła m u tn a je s t w ia d o m o ść jak ob y w e d łu g P la to n a A te ń c z y c y pod
b ili A tla n ty d ę „9000 la t przed erą p la to ń sk ą ” (s. 251) Ц N a zw a p le m ie n ia L u p iglaa c z y li G łu p ie G ło w y je s t alb o ża r to b liw y m p rz e z w isk ie m w y m y ślo n y m p rzez z ło ś li
w y c h są sia d ó w a p o tra k to w a n y m p o w a żn ie p rzez G eografa B a w a r sk ie g o , a lb o — ja k ch ce J. T y s z k i e w i c z 12 — od n osi się do p le m ie n ia G łu p czy có w o sia d ły ch w d orzeczu O sobłogi; n ik t z b a d a czy n ie lo k a liz u je ic h w C zech a ch w b r e w op in ii au tora (s. 253).
K ilk a ta b e l sta ty sty c z n y c h (z w y ją tk ie m ta b e lk i n a s. 206) za w iera jed y n ie m a te r ia ł su ro w y b ez liczb w zg lęd n y ch ; ta b e la na s. 203 dla b ra k u n a le ż y c ie w y p e ł
n io n ej g łó w k i jest w r ę c z n iezro z u m ia ła . W yd aje się, że autor n ie bardzo o rien tu je się w k o n stru o w a n iu ta b e l sta ty sty c z n y c h .
C h o ch lik o w i d ru k a rsk iem u n a le ż y b y ć m oże za w d zięcza ć p rzek ręcon ą datę u k a za n ia się k sią żk i D em b o łęck ieg o — 1733 za m ia st 1633 (s. 60) oraz założen ia A n k o n y (około r. 390 za m ia st r. 190, s. 75); n a to m ia st rzek o m a n ie m ie c k a n a zw a Z ło to ry i — G o ld sch m ied en (s. 210) z a p ew n e je s t o m y łk ą sa m eg o au tora.
J a k w id z im y , n a jw ię c e j p o tk n ięć i p rzek ręceń p rzy p isa ć n a le ż y b ardzo słab ej z n a jo m o ści h isto r ii i je j n a u k p om ocn iczych ; o c z y ta n ie au tora, n ie s te ty , m ocno sz w a n k u je .
P raca p op u larn a ty p u p o d ręczn ik o w eg o m u si b yć w y k o n a n a b ard zo staran n ie;
n a le ż y u n ik ać w n iej b łę d ó w i p o tk n ięć z u w a g i n a szero k ie k o ło o d b iorców , k tórzy p o tra k tu ją ją z u fn o ścią . N ie w ą tp liw ie liczn e w sk a za n e m a n k a m en ty n ie p o zo sta ły b ez w p ły w u na w artość k sią żk i.
W ła d y s ła w D z ie w u ls k i
Stanford' E. L e h m b e r g , T h e L a te r P a r lia m e n ts o f H e n r y V III 1536— 1547, C am b rid ge 1977, s. 379.
W y m ien io n a w ty t u le p raca p o w in n a z a in tereso w a ć h is to r y k ó w p o lsk ic h z a j
m u ją cy ch się d zieja m i sejm u sta ro p o lsk ieg o . Za p a n o w a n ia H en ry k a V III n ie u sta liła s ię jeszcze w A n g lii stru k tu ra p r z e d sta w ic ie lstw a n a ro d u , n ie ok rzep ły
i« G . M a s p e r o , H istoire ancien ne des p eu ples d e l ’O rient, w y d . 8, P a r i s 1909, s. 239;
O . R , G u r n e y , H etyci, p r z e î. B. K u p i s , W a rsz a w a 1970, s. 156 i 78.
11 W ia d o m o ść o r z e k o m y m i s tn ie n iu w ie lk ie j w y s p y A t l a n t y d y p o d a ją J e d y n ie d ialo g ) P la to n a T im a jo s 1 K r ltla s , p r z y c z y m P l a t o n tw ie r d z i, ż e t o A te ń c z y c y o d p a r li n a j a z d w o js k a tla n ty c k ic h ; in f o rm a c ja R o s p o n d a o p o d b o ju A t l a n t y d y p r z e z A te ń c z y k ó w j e s t tw o r e m f a n ta z ji, t a k s a m o j a k „ e r a p la to ń s k a ” , k t ó r a n ig d y n i e b y ła w u ż y c iu .
12 J . T y s z k i e w i c z , B adania n ad w czesn ośredn iow ieczn ym o sa d n ictw em górnego do
rzecza o d r y . P ierw o tn e b rzm ien ie i u m iejsco w ien ie Lupiglaa
i
Golenslzi tz w . G eografa B a w a r·skiego, „ S tu d ia z d z ie jó w o s a d n ic tw a ” t . I , 1963.
t o
I
146
R E C E N Z J Ejeszcze fo rm y obrad ob u izb. N ic d ziw n eg o te ż , że p rób ow an o ró żn y ch ro zw ią za ń a w y b ie r a ją c n a jw y g o d n ie jsz e fo r m y ob rad n ie k ręp o w a n o s ię tr a d y cją . S tą d te ż p r ześled zen ie p rzez h isto ry k a p o lsk ie g o d z ie jó w p a rla m en ta ry zm u a n g ie lsk ie g o w ta k w a ż n y m o k resie m o że m u p o m ó c w zro zu m ien iu d z ie jó w se jm u p o lsk ieg o w p ie r w sz e j p o ło w ie X V I w .
M on ografie p o św ię c o n e p a rla m en to m za w iera ją zazw yczaj w ie le in fo rm a cji d o ty czą cy ch różn ych d zied zin ży cia . N ie in a czej je s t z pracą S. E. L e h m b e r g a , k tóra za w iera dużo ciek a w eg o m a te r ia łu o eta p a ch refo rm o w a n ia r e lig ii w A n g lii, 0 sta rcia ch m ięd zy k o n se r w a ty sta m i i reform atoram i, oraz o ro li, ja k ą w ty c h sp orach o d eg ra ł król. W arto p rzy p o m n ieć, że H en ry k V III tr a k to w a ł te sp ory bardzo p o w a żn ie, ro zu m ieją c zn a czen ie r e lig ii w jed n o czen iu sp o łe c z e ń stw a , sam jed n a k b y ł d a lek i od p ro testa n ty zm u . W p racy tej c z y te ln ik zn a jd zie ta k że dużo m a te r ia łu do p ozn an ia r o li i o so b o w o ści n ie z w y k le c iek a w ej p o sta ci, ja k ą b y ł T om asz C rom w ell. N a jc ie k a w sz y w y d a je s ię jed n a k p rob lem fu n k c jo n o w a n ia p a r
la m e n tu a n g ielsk ieg o .
C ech ą ch a ra k tery sty czn ą prac p o św ięco n y ch p a rla m en to w i a n g ie lsk ie m u w X V I stu leciu , jest o m a w ia n ie k ilk u lu b k ilk u n a stu p a rla m en tó w łą czn ie. Jest to z w ią za n e z zasad n iczą różn icą w a r sz ta to w ą m ięd zy m o n o g ra fia m i se jm u sta ro p o lsk ieg o a p a rla m en tu a n g ie lsk ie g o — h isto ry cy a n g ie lsc y p o św ię c a ją w ię c e j m ie jsc a o m a w ia n iu i p o ró w n y w a n iu p rocedury obrad. D la ta k p o sta w io n eg o celu isto tn a je s t m o żliw o ść p oró w n a n ia k ilk u zgrom ad zeń . W p ra cy S. E. L eh m b erga proced u ra je s t sp ra w ą r ó w n ie w ażn ą, ja k p od ejm ow an e u c h w a ły , c h w ila m i n a w e t w a ż n ie jsz ą . P ro b lem e m ty m za ją ł się au tor w k ażd ym rozd ziale p o św ię c o n y m o m ó
w ie n iu k o le jn y c h p a rla m en tó w . W szy stk ie te u w a g i z o sta ły zeb ra n e w o b szern y m ro zd zia le p o św ię c o n y m w y łą c z n ie p r z eśled zen iu zm ia n w sp o so b ie fu n k c jo n o w a n ia p a rla m en tu w o m a w ia n y m o k r e sie . P rzed sta w io n o tu u r o czy sto ści in a u g u ru ją ce 1 za m y k a ją ce se sje , czas p ra cy izb , in ic ja ty w ę u sta w o d a w czą , sp o só b p rzy jm o w a n ia lu b o d rzu can ia u c h w a ł w ob u izb a ch , p r z y w ile j w o ln o śc i sło w a oraz n ie ty k a ln o śc i o so b istej p o słó w . M ięd zy m o n o g ra fia m i se jm u sta ro p o lsk ieg o i p a r la m e n tu a n g ie l
sk ie g o są ta k że p e w n e p o d o b ień stw a . O m ó w ien ie k a żd eg o p a r la m e n tu poprzed zon e je s t k ró tk ą ch a ra k tery sty k ą sy tu a c ji p a ń stw a , sk ła d u p o se lsk ie g o , p o czy m n a stę p u je ch ro n o lo g iczn e p r zed sta w ien ie obrad.
H isto r y c y p a rla m en tu a n g ie lsk ie g o d y sp o n u ją d la X V I w ie k u sto su n k o w o b o
g a ty m zesp o łem źród eł. Z a ch o w a ła s ię w ię k sz o ś ć n a k a z ó w w y s y ła n y c h do w ła d z te r y to r ia ln y c h z żą d a n iem p rzep ro w a d zen ia w y b o r ó w oraz lis t y p o słó w w y b ra n y ch . O d 1510 r. prow ad zon o d zien n ik Izb y L ord ów (L o rd s J o u rn a l). N ie za w iera on w p r a w d z ie ob szern y ch r e la c ji, np . w o g ó le n ie o d d a je p rzeb ieg u d y sk u sji, n a to m ia st p o d a je, ja k ie u sta w y b y ły c z y ta n e , k tó ry ra z i ja k ą p o d jęto d ecy zję. W arto d odać, że d zien n ik Izb y G m in (C o m m o n s J o u rn a l) zaczęto p ro w a d zić od p ie r w sz e g o P a r la m e n tu E d w ard a V I, tj. 1547 r. Istn ie je ta k ż e P a r lia m e n t R o ll, cz y li sp is u sta w , ja k ie u ch w a lo n o w tr a k c ie p ra c d an ego p a rla m en tu . D ru k iem o g łaszan o ty lk o u s ta w y d o ty czą ce sp r a w p u b liczn y ch .
P rzech o d zą c do o m a w ia n ia sp o so b u fu n k cjo n o w a n ia o sta tn ic h p a rla m en tó w H en ry k a V III p rzed sta w ię ty lk o k ilk a p ro b lem ó w p o ru szo n y ch w te j b ardzo c ie k a w ej pracy. Jed n ą z w a ż n ie js z y c h ró ż n ic m ię d z y p a rla m en ta m i 1536 r. a 1547 r.
b y ła zm ian a sto su n k u tego' zg ro m a d zen ia do w ła d z cen tra ln y ch . T. C ro m w ell pro
w a d z ił k o n sek w en tn ą d z ia ła ln o ść m a ją c ą n a c e lu z a p e łn ie n ie Iz b y G m in ta k im i p o sła m i, k tó rzy b y w sp ó łp ra co w a li z rządem . P rzy g o to w u ją c w 1536 r. p a rla m en t w y s ła ł do 13 h ra b stw i 16 m ia st in stru k cję, za w iera ją cą n a z w isk a osób, k tó re m ia ły b y ć w y b ra n e, a tam , g d zie go i)ie p osłu ch an o, n a k a z y w a ł p o w tó rn e e le k c je . A le ju ż n a sk ła d p o selsk i p a rla m en tu 1 zw o ła n eg o w 1539 r. m ie li w p ły w ta k że in n i c zło n k o w ie rządu, np. N orfolk i G ardiner. T oteż o s ta tn ie p a r la m e n ty H e n r y -
147
ка V III są ju ż w y r a ź n ie p o d zielo n e n a k ilk a u gru p ow ań . T ak w ię c m im o w y siłk ó w C rom w ella, a ta k że k róla, p a rla m en t n ie u strzeg ł się ro zb icia w ew n ętrzn eg o .
R ola C rom w ella n ie k o ń czy ła się n a p rzy g o to w a n iu o d p o w ied n ieg o sk ła d u p o
s e lsk ie g o , pod jeg o d y k ta n to p rzy g o to w y w a n o ta k ż e te k s ty u ch w a ł, k tó re m ia ły b y ć p rzed łożon e p a rla m en to w i, a n a stę p n ie p rzed sta w io n e ja k o p e ty c je obu izb k ró lo w i. N a to m ia st za d a n iem p a rla m en tu , w k tó ry m za sia d a ło w ie lu p ra w n ik ó w , b y ło d b a n ie o p re c y z y jn e zred a g o w a n ie o sta teczn eg o te k s tu u sta w y . N ie b y ło to ła tw e , gdyż zm ian a k a żd eg o s ło w a w y m a g a ła zgod y obu izb, a często i króla, d la teg o te ż d ocen ian o p otrzeb ę u w a żn eg o fo rm u ło w a n ia i p racow an o e fe k ty w n ie . Po u p ad k u C rom w ella, teg o w sz e c h str o n n e g o i w y so c e u ta le n to w a n e g o ad m in istratora, in ic ja ty w ę u sta w o d a w czą p rzejęła Izba G m in, jed n a k p o sło w ie n ie u m ie li jeszcze stw o rzy ć zw a rteg o p rogram u refo rm a d m in istra cy jn y ch i p ra w n y ch .
Z a in tereso w a n ie p o lsk ieg o c z y te ln ik a w zb u d zi z a p ew n e zu p ełn ie in n y n iż u sz la c h ty p olsk iej sto su n ek p o słó w a n g ielsk ich do sp ra w p o d a tk o w y ch . K o lejn e p a rla m en ty H en ry k a V III u c h w a la ły bez sp rzeciw u n o w e p od atk i, m im o p o n a w ia n ia w y so k ic h ob ciążeń i m im o is tn ie n ia w p a rla m en cie o p o zy cji o d n ośn ie do in n y c h k w e stii. Od 1534 r. u s ta lił s ię zw y cza j u p ra w n ia ją cy w ła d c ę do p roszen ia 0 p o d a tk i n a in n e cele n iż p ro w a d zen ie w o jn y , a le n a le ż a ło p rzed sta w ić p rzyczyn y, k tó re zm u sza ły m on arch ę do te g o k rok u i u n ie m o ż liw ia ły p o k r y w a n ie z a istn ia ły c h p o trzeb z w ła sn y c h doch od ów . W 1540 r. w śród w y m ie n io n y c h p rzy czy n zn a la zły się k o szty p o n iesio n e n a b u d o w ę p ię c iu tw ierd z g ra n iczn y ch , p ortu D o v er i u trzy m a n ie a rm ii w Irla n d ii. N a le ż y p o d k reślić za a u torem , że H en ry k n ig d y n ie w y w ie r a ł n a p osłach n a c isk u dla u zy sk a n ia p od atk ów , a n i te ż n ie r o z w ią z y w a ł p a rla m en tu bezp ośred n io po u c h w a le n iu p o trzeb n y ch su m . P o d a tk i u ch w a la n o szyb k o 1 b ez zb ęd n y ch d y sk u sji, p odczas gd y n ad p o szczeg ó ln y m i p a ra g ra fa m i p ra w a k ar
n eg o i cy w iln e g o , n ad p rero g a ty w a m i k r ó le w sk im i, a szc z e g ó ln ie n a d sp ra w a m i r e lig ii d y sk u to w a n o długo. K ró l rozu m iał, że p a rla m en t m a w ie le in n y c h p rob le
m ó w poza u ch w a len iem p od atk ów .
Z d ecy d o w a n a op o zy cja u ja w n ia ła s ię sz czeg ó ln ie w sp r a w a c h d o ty czą cy ch re lig ii: p rzew o d zili jej p ro testa n ci. W c za sie w y stą p ie n ia je d n e g o z n ic h — B ro k e’a, sp rzeciw ia ją ceg o się p ro p o n o w a n y m p rzez k ró la zm ian om , C ro m w ell w y s ła ł do n ieg o k a rtk ę żą d a ją c p rzerw a n ia m o w y , j e ś li m u ż y c ie m iłe . B ro k e m o w y n ie p rzerw a ł, poparli go in n i. W arto dodać, ż e groźba n ie b y ła g o ło sło w n a , sk oro ju ż w k ilk a m ie się c y p óźn iej B ro k e z n a la z ł się w w ię z ie n iu . W ty m m ie jsc u n a su w a się p o ró w n a n ie z podobną sy tu a c ją z a istn ia łą w 1553 r. w s e jm ie p o lsk im , gd y to p od sk arb i p od ał m a r sz a łk o w i iz b y , S ie n n ic k ie m u , k a r tk ę z u w a g ą „tak K ról J.M ość chce m ieć, a n ie in a c z e j” 1. Ż ąd an e id e n ty czn e, a le ja k ż e c h a ra k tery sty czn y brak groźby.
P o sta w a ó w czesn eg o p a rla m en tu a n g ie lsk ie g o b u d zi sz a c u n e k — n ie b y ło to zg rom ad zen ie lu d zi za stra szo n y ch . D ob ry p rzy k ła d d a w a ł sa m k ró l d y sk u tu ją c ze sw o im i p rzeciw n ik a m i n a w e t w sp ra w a ch ta k ich , ja k sa k ra m en ty , kom u n ia, o k tó ry ch ja k o g ło w a K o ścio ła m ó g ł sa m d ecy d o w a ć. D z ię k i ta k ie m u p o stęp o w a n iu H en ry k V III, m im o p ro w a d zen ia p o lity k i siln e j r ę k i, n ie ty lk o n ie k r ę p o w a ł roz
w o ju sam od zieln ej m y śli, a le ją d o p in g o w a ł.
S y b ill H o łd y s
» L . K o l a n k o w s k i , P olska Jagiellonów , L w ó w 1936, s. 332.
