ZORGANIZOWANA STAROŚĆ NA PRZYKŁADZIE KOMBATANTÓW NA WARMII I MAZURACH

(1)

ZORGANIZOWANA STAROŚĆ NA PRZYKŁADZIE KOMBATANTÓW NA WARMII I MAZURACH

Streszczenie: Opracowanie jest próbą wskazania, że bez względu na funkcje związków kom- batanckich związane z przechowywaniem pamięci o przeszłości, zabezpieczaniem bytu materialnego – najistotniejsza jest dbałość o szacunek dla członków i wzmacnianie tożsamości wy- nikającej ze służby państwu. Kształtowaniu prestiżu kombatantów służy zamknięty charakter organizacji, zakres kontroli ich działań oraz silne shierarchizowanie wewnętrzne. W opracowaniu zostały wykorzystane zapisy z kronik organizacji kombatanckich, a przede wszystkim informacje o strukturach związków, o aktywności publicznej ich członków, wykazy odznaczeń i awansów oraz wskazania świadczące o dopasowywaniu się organizacji do zmian ustrojowych.

Istotne jest wskazanie na podział ról w organizacjach kombatanckich, który wynika z informacji zawartych w kronikach.

Słowa kluczowe: kombatanci, starość, organizacja zamknięta.

„Często słyszy się takie powiedzenie: Walczyłem itp., a co mam dzisiaj? Zapomina się, że otrzymało się gospodarstwo, ulgi, świadczenia społeczne itp. Udział w wojnie to był obowiązek społeczny, chodziło o życie naszego narodu, który był między innymi skazany na zagładę”¹.

Przeszłość determinuje starość – to banał, także w wypadku kombatantów.

Ale dlaczego potencjalnie lepsza wydaje się starość, która jest zorganizowana i wy- znaczona przez przynależność człowieka do struktur, które sobie sam wybierze?

Jakie niesie to konsekwencje? Na ile taka przynależność wynika z chęci polepsze- nia sobie bytu materialnego, a na ile z dążenia do kształtowania więzi i zajmowa- nia wybranego miejsca w hierarchii społecznej? Dla określenia statusu używa się rozmaitych pojęć, jednak tu istotna jest kategoria wieku oraz przynależność orga- nizacyjna. Anselm S. Strauss określił członkostwo jako relację między człowiekiem i jego grupą². Z kolei wiek jest tu zdefiniowany jako nieuchronne zbliżanie się do bliżej nieokreślonej starości, rozumianej w ujęciu społecznym, związanym z pełnie- niem ról³. Obie te kategorie podlegają swoistej zmianie – niekoniecznie w całości

1 MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 183.

2 A. L. Strauss, Zwierciadła i maski. W poszukiwaniu tożsamości, Kraków 2013, s. 133 – 135.

3 Z. Woźniak, Oblicza starości – między mitami a rzeczywistością, „Studia Kulturoznawcze”

2013, nr 2(4), s. 10.

(2)

kontrolowanej przez jednostkę społeczną. Polega to na tym, że do wieku można się przyznać lub nie, łącznie ze skrajnością oszustwa w dokumentach, można wiek określać przez aktywność bądź jej brak, można regulować wygląd zewnętrzny tak, by budować niezgodne z rzeczywistością przekonanie o wieku. Zasadniczo jednak ocena wieku dokonuje się na zewnątrz. Podobnie jest z przynależnością do organizacji – o ile jeszcze można kontrolować decyzję o przystąpieniu, ale niekoniecznie da się panować nad wszystkimi aspektami tej przynależności. Ten zróżnicowany stan kontroli charakteryzuje znaczenie przynależności człowieka do jakichkolwiek struktur, szczególnie w zaawansowanym wieku.

Zasadnicze cele tworzenia organizacji kombatanckich w Europie kształtowały się na dwóch zasadniczych płaszczyznach. Pierwszą tworzyły zależności między państwem, czy raczej władzą, a armią, szacunek dla dokonań byłych żołnierzy, budowało ją także znaczenie wojny jako narzędzia stosunków między instytucja- mi. Druga płaszczyzna obejmowała konieczność zapewnienia bytu materialnego żołnierzy po zakończeniu służby wojskowej, objęcia ich opieką zdrowotną etc⁴. W obrębie pierwszej płaszczyzny interesująca wydaje się problematyka dotyczą- ca umiejscowienia byłych uczestników działań wojennych w hierarchii społecznej oraz sposobów podtrzymywania tej pozycji. W pewnym sensie odzwierciedla ona stwierdzenie Mariusza Korejwy, który nazwał ZBoWiD „związkiem zawodowym kombatantów, uparcie lobbującym w interesie swoich członków”⁵.

Przypuszczam, że jednym z powodów organizowania związków kombatanckich jest konieczność podtrzymywania statusu uprawnionych do tytułu kombatanta i wymuszanie jego respektowania. Związki kombatanckie pozwalają na zwiększenie kontroli nad społecznym poważaniem, przy wszechobecnym kulcie teraźniejszości i przyszłości oraz malejącym szacunkiem dla siwych włosów. Kombatanci tworzą organizacje zamknięte, przynależność do nich podlega kontroli i ograniczeniom.

Podobny stan kontroli towarzyszy przebiegowi przynależności: oczekuje się okre- ślonej aktywności – należy płacić składki, uczestniczyć w ogólnych zebraniach, świętować, przynajmniej raz na jakiś czas. W zmian organizacja potwierdza sens przeszłych dokonań dla teraźniejszości oraz zapewnia oczekiwaną pozycję społecz- ną, pomoc, opiekę, bez względu na wiek, a przede wszystkim podtrzymuje to, co statusowo związane z prestiżem, na każdym etapie przynależności do związku. Za- pewnienie poważania i uznania prawdopodobnie było ważniejsze, niż to, co służyło polepszeniu bytu materialnego. Przypuszczalnie publicznie okazywany szacunek odgrywał większą rolę w bardziej aktywnej fazie działalności związku oraz w młod- szym wieku kombatanta. Z kolei zabezpieczenie materialne, obejmujące podsta-

4 J. Wawrzyniak, ZBoWiD i pamięć drugiej wojny światowej 1949 – 1969, Warszawa 2009, s. 29 – 32.

5 M. Korejwo, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację na Warmii i Mazurach w latach 1947 – 1975: zarys dziejów, „Komunizm: System – Ludzie – Dokumentacja” 2015, nr 4, s. 186.

(3)

wowe potrzeby mieszkaniowe, zdrowotne, zyskiwało na wartości wraz z wiekiem kombatanta i malejącą aktywnością samego związku.

Organizacja kombatancka pozwalała ponadto na wzmocnienie wojennej i wojskowej tożsamości⁶. Dokonywano tego przez awans, który przysługiwał kombatantom, poprzez odznaczenia, zarówno te prestiżowe, jak i te, które skutkowały wyższym dochodem. Ważnym efektem przynależności było zewnętrzne uwarunko- wanie w postaci ustawowego poszerzania uprawnień kombatanckich, nie tylko tych związanych z codziennym bytem, ale też z prawem do noszenia munduru, moż- liwością awansowania, bycia odznaczanym, obecnością pocztów sztandarowych i przedstawicieli związku w przestrzeni publicznej⁷.

Zasadniczym przykładem i uzasadnieniem dla powyższych obserwacji jest zapisana w kronikach wybrana działalność związków kombatanckich w Olsztynie – szczególnie Koła PKP oraz Koła „Łączność”, choć dla porównania wykorzystano także przykłady z kronik innych kół z regionu. Analizie poddano przede wszystkim te działania, które dotyczą podtrzymywania i podwyższania statusu, czyli starania o odznaczenia i awanse oraz obecność reprezentacji kombatantów podczas róż- nych uroczystości.

Wyborowi kronik organizacje kombatanckie skupiające pocztowców i kolejarzy towarzyszy jeszcze dodatkowe uzasadnienie: miały one zawodowy charakter, co samo w sobie stanowi silny element tożsamościowy, obok wojennej czy wojskowej przeszłości. Do obu organizacji kombatanckich należeli przedstawicieli instytucji silnie zstrukturyzowanych, w przeszłości zmilitaryzowanych, w których obowiązują na przykład ścisłe zasady zachowania tajemnicy i inne nienaruszalne reguły, wyni- kające z cech czynności pracy. Znaczenie tożsamości zawodowej obrazują nastę- pujące, kontrastowe, zapisy kronikarskie: w 1980 r. „na posiedzeniu Zarządu Koła [„Łączność”] wystosowano pismo do Dyrektorów: Okręgu Poczty i Telekomunika- cji i Przedsiębiorstw Transportu Samochodowego Łączności w Olsztynie w sprawie zwrócenia szczególnej uwagi na członków ZBoWiD przy odznaczeniach, awansach i odchodzących na emeryturę w związku z 35-leciem DOPiT”⁸. W 2003 r. w kronice kolejarzy uwieczniono następującą konstatację: „Wszyscy zgodnie przyznali, że kiedyś były lepsze czasy, bo była praca, a kolejarzy wszyscy szanowali. A co się teraz dzieje na kolei? Nawet szkoły kolejarskiej nie ma”⁹.

Analizie poddano przede wszystkim kroniki kombatanckie koła PKP i koła

„Łączność” w Olsztynie, a w stopniu szczątkowym kroniki z oddziałów ZBoWiD w Kętrzynie i w Morągu. Starsze kroniki zawierają więcej zapisów dotyczących

6 A. L. Strauss, dz. cyt., s. 71 – 73.

7 Zob. np.: Uprawnienia kombatantów i osób represjonowanych czasu wojny i okresu powojennego.

Czy istnieje potrzeba zmian?, [oprac.] R. Stawicki, Warszawa 2010, https://www.senat.gov.pl/gfx/

senat/pl/senatopracowania/91/plik/ot-579.pdf [dostęp: 1 VI 2018]

8 MWiM, sygn. 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 12.

9 MWiM, sygn. DH 16743 OMO/2, Kronika Koła PKP w Olsztynie [brak paginacji].

(4)

spraw publicznych (związkowych, państwowych), a młodsze – więcej spraw doty- czących indywidualnych zdarzeń, w młodszych kronikach częściej udział członków związku w wydarzeniu publicznym ogranicza się do reprezentacji w postaci pocztu sztandarowego. Im młodsza kronika, tym częściej zapisy informują o obecno- ści pocztu sztandarowego na pogrzebie członka danego koła względnie tłumaczą, dlaczego tej reprezentacji związku nie było w orszaku żałobników¹⁰. W starszych kronikach nie ma zapisów związanych z życiem religijnym, zapisów o świętowaniu wydarzeń spoza oficjalnego kalendarza. Za to jest więcej informacji o wycieczkach, spotkaniach towarzyskich członków w szerszym gronie, nie związanych z żadną oficjalną uroczystością państwową. Przegląd źródeł kronikarskich nie może być traktowany jako zamknięty – w opracowaniu zostały wykorzystane tylko zbiory Muzeum Warmii i Mazur, które nie posiada kompletu kronik powstających w po- szczególnych kołach i oddziałach ZBoWiD w regionie. Należy dodać, że kroniki nie zawsze były prowadzone od początku funkcjonowania danego Koła, impulsem do zainicjowania kronikarskiej działalności były ogłoszenia o konkursach na kro- nikę względnie potrzeba rejestrowania wydarzeń, swoista moda czy raczej trend¹¹.

Z biegiem lat bardzo często wymienia się uroczystości, w których uczestniczy- ły reprezentacje kombatantów. Przed 1989 r. są to przede wszystkim kolejne rocz- nice: „wyzwolenie Olsztyna”, 22 stycznia, 1 maja, zakończenie II wojny światowej 9 maja, lipcowe „Święto Odrodzenia”, wybuch wojny – 1 września, październikowe święto Ludowego Wojska Polskiego, rewolucji październikowej. Kombatanci brali udział w obchodach okolicznościowych, np. Dnia Międzynarodowej Solidarno- ści Ruchu Oporu, bitwy pod Grunwaldem, bitew z II wojny światowej, okrągłych rocznic Armii Radzieckiej¹². W Kole PKP ważną datą było przybycie kolejarzy do Olsztyna – 19 lutego, Dzień Kolejarza, a w Kole „Łączność” – obchodzony jesie- nią Dzień Łącznościowca i kolejne jubileusze Poczty Polskiej. Zmieniały się daty i motywy obchodzenia tych świąt branżowych. Uroczystości miały formę akademii, spotkań z młodzieżą, pochodów.

W wyniku przemian ustrojowych kombatanci przestali zaznaczać świętowanie

„wyzwolenia Olsztyna” w styczniu, w maju uczestniczyli w obchodach 3 maja rezy- gnując ze święta pracy, rocznica zakończenia wojny przesunęła się na 8 maja. Zaczę- to odkreślać udział w rocznicach wybuchu Powstania Warszawskiego, w sierpniu – bitwy nad Wisłą i święto Wojska Polskiego, mniej więcej podobnie wspominano wybuch II wojny światowej we wrześniu, rangę święta nadano rocznicy odzyskania niepodległości w listopadzie. Po 1989 r. członkowie organizacji kombatanckich, a głównie ich reprezentacja w postaci pocztu sztandarowego, uczestniczyła w rozmaitych formach jubileuszowych spotkań, wśród których były capstrzyki ku czci

10 MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 39 – 40; 47 – 49

11 Zob. np.: MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, ze wstępu; MWiM, sygn. DH 16743 OMO/2, Kronika Koła PKP w Olsztynie [strona tytułowa].

(5)

poległych, zmarłych i zamordowanych, nowością była ich formalna obecność na nabożeństwach. Wtedy też znacznie zwiększyła się liczba informacji o uroczysto- ściach pogrzebowych, w których brali udział kombatanci.

Zmiana ustrojowa nie zlikwidowała wszystkich kombatanckich uroczystości, ale często zmieniła sposób świętowania, nieco przesunęły się akcenty we wspo- mnieniach: 12 października 2001 r. w świetlicy Zarządu Okręgu Warmińsko-Ma- zurskiego Związku Kombatantów RP i BWP – środowisko wojskowe zorganizowało spotkanie byłych żołnierzy różnych formacji, walczących w II wojnie, byli także członkowie koła „Łączność”: „Dzielono się wspomnieniami z pola walki, bardzo cennymi pod względem historycznym dotychczas nie publikowanymi. Spotkanie zakończono deklamacją wiersza o bitwie pod Lenino”¹³.

Struktury ZBoWiD na Warmii i Mazurach

Związek Bojowników o Wolność i Demokrację powstał w 1949 r., na kongresie warszawskim, na bazie dążeń centralizacyjnych w Polsce. Poprzedziły go „nadzwy- czajne zjazdy” organizacji kombatanckich w różnych miastach regionu – w Olsz- tynie taki zjazd miał miejsce w 1949 r.¹⁴ Kongres organizacji kombatanckich we wrześniu 1949 r. w Warszawie zdecydował o połączeniu następujących organizacji kombatanckich: „Komitet (Stowarzyszenie) byłych Więźniów Twierdzy Zakroczym- skiej, Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obo- zów Koncentracyjnych, Związek Bojowników z Faszyzmem i Najazdem Hitlerow- skim o Niepodległość i Demokrację, Związek Czerwonych Kosynierów, Związek Obrońców Westerplatte, Związek Uczestników Walk o Wolność Hiszpanii w latach 1936 – 1939 (Dąbrowszczacy), Związek Weteranów Powstań Śląskich, Związek We- teranów Walk Rewolucyjnych 1905 – 1918, Związek Żołnierzy I i II Armii Wojska Polskiego, Związek Żołnierzy Kampanii Wrześniowej 1939 r., Związek Żydów by- łych Uczestników Walki Zbrojnej z Faszyzmem (Związek Weteranów Żydów, Zwią- zek Partyzantów Żydów w Polsce)”¹⁵. Poza ZBoWiDem długo pozostawali „nieza- leżni kombatanci”, skupieni w nieformalnych środowiskach lokalnych, złożonych z członków konkretnych wojennych ugrupowań wojskowych i partyzanckich oraz ci, którzy utworzyli formalne stowarzyszenia poza granicami kraju¹⁶. Organizacyjnie

13 MWiM, sygn. DH 16702 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 22.

15 M. Jedynak, Niezależni kombatanci w PRL. Środowisko Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej „Ponury” – Nurt” (1957 – 1989), Kielce 2014, s. 86.

16 Tamże, s. 93 – 95. Powstawanie nieformalnych struktur kombatanckich miało miejsce także w Niemczech, gdzie w zupełnie innych uwarunkowaniach politycznych utworzono w 1949 r.

Schnez-Truppe, zrzeszającą byłych żołnierzy Wehrmachtu i Waffen-SS, pod przewodnictwem generała Alberta Schneza, http://operation-gladio.net/schnez-truppe [dostęp: 29 IV 2015 r.];

zob.: też: J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 188 – 189.

(6)

poza związkiem pozostawali ci, którzy ze względu na polityczne powiązania organizacji nie chcieli do niego należeć. Wśród tych, którzy przynajmniej do przełomu październikowego w 1956 r. nie uzyskiwali członkostwa, byli partyzanci z ugru- powań ZWZ AK, z militarnych organizacji powojennych, więźniowie polityczni z okresu PRL. W kwestii statusowej warto podkreślić, że związek kombatancki był

„stowarzyszeniem wyższej użyteczności”, nazwę tę nosiły w latach 1956–1989 te organizacje, którym nadały go władze państwowe. ZBoWiD otrzymał ją w 1969 r., na mocy rozporządzenia Rady Ministrów¹⁷. Struktura Związku była scentralizowa- na, z Zarządem Głównym na czele oraz oddziałami i kołami w całym kraju, które powstawały w miejsce wcześniejszych stowarzyszeń kombatanckich.

Znacząca zmiana nazwy organizacji kombatanckiej nastapiła w 1990 r., podczas obrad VIII Kongresu ZBoWiD w Warszawie, trwającego od 31 marca do 1 kwietnia. Odtąd organizacja nosi miano Związek Kombatantów Rzeczypospo- litej i byłych Więźniów Politycznych. Stanowisko prezesa naczelnego utrzymał do 1999 r. gen. broni Józef Kamiński. Do praktycznych decyzji należała ta, że „przez okres 5 lat ma pozostać dotychczasowy sztandar Organizacji. Pieczęć związkowa zostaje zmieniona na nową, z obecnie obowiązującą nazwą”¹⁸. Inną istotną konse- kwencją był proces weryfikacji przynależności do organizacji kombatanckich, co następująco zaznaczono w kronice Koła „Łączność”, podczas posiedzenia Zarządu 1 pażdziernika 1990 r.: „odczytano projekt ustawy o organizacji i uprawnieniach kombatanckich oraz przedyskutowano projekt odłączenia z grona kombatantów tzw. utrwalaczy władzy ludowej”¹⁹. Proces weryfikacyjny nie był łatwy, kombatanci składali odwołania do sądów administracyjnych, toteż organizacje kombatanckie nie spieszyły się ze skreślaniem swoich członków z list uprawnionych, co notowano w kronikach jeszcze w 1994 r.²⁰ i w 1995 r.²¹ Prawdopodobnie znacząco naruszało to status członkostwa i proces organizowania, jednak tych danych jest w kronikach zbyt mało, by poddać je wiążącej analizie. Weryfikacja w 1990 r. nie była pierwszą w dziejach organizacji kombatanckiej, takie działania przeprowadzano już wcze- śniej, np. przy okazji odtwarzania koła ZBoWiDu w Kętrzynie: zostało ono roz- wiązane w 1951 r., a reaktywowano je w 1957 r.: „Na dzień 29 IX 1957 r. Oddział zrzeszał 180 członków, z których tylko 140 posiadało legitymacje członkowskie

17 Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 15 lipca 1969 r. w sprawie uznania Związku Bojowników o Wolność i Demokrację za stowarzyszenie wyższej użyteczności, Dz.U. 1969 nr 21 poz. 153 http://isap.sejm.gov.pl [dostęp: 19 VI 2015].

18 MWiM, sygn. DH 15882 OMO, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie, 1981 – 2006, s. 29;

zob. też: http://www.kombatantpolski.pl/f_o_nas.html [dostęp: 29 V 2015]

19 MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 30 i 36.

20 MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność” 1987 – 1999, s. 54.

21 W jednej z kronik zapisano to następująco: „Na przestrzeni roku [1995] nie nastąpił wyraźny postęp w zakresie weryfikacji członków. Nadal na te orzeczenie oczekuje 7 członków zwyczajnych i 5 podopiecznych, razem 12 osób, a więc 1/3 składu osobowego Koła”: MWiM, sygn. DH 15892 OMO, Kronika ZBoWiD Koło „Spółdzielca” przy WZSR i „Samopomoc Chłopska”

w Olsztynie, s. 53 – 54.

(7)

otrzymane po akcji weryfikacyjnej. Z otrzymanych 192 sztuk legitymacji z Zarządu Okręgu w Olsztynie część została odesłana z powrotem, gdyż nie wszyscy człon- kowie zgłosili się po ich odbiór i zostali skreśleni z ewidencji”²². W październiku 1989 r. Zarząd olsztyńskiego Koła „Łączność” dyskutował o sposobach weryfikacji i uprawnieniach żołnierzy i partyzantów aresztowanych i internowanych podczas wojny w ZSRR i tych, którzy byli więzieni po wojnie w PRL²³.

Warto dodać, że po 1990 r. część członków dawnego ZBoWiD przenosiła członkostwo do innych organizacji, np. do Światowego Związku Żołnierzy AK, założonego w marcu 1990 r. w efekcie połączenia Stowarzyszenia Żołnierzy Ar- mii Krajowej, Związku Żołnierzy Armii Krajowej itp., działających poza granicami Polski²⁴. Stowarzyszenie Żołnierzy Armii Krajowej zarejestrowano 26 maja 1989 r., nazwę zmieniono na Światowy Związek Żołnierzy AK – w marcu 1990, a 28 marca 1990 zarejestrowany został Oddział w Olsztynie²⁵.

Do kombatantów, którzy na początku lat 90. XX w. wykorzystali wejście w ży- cie ustawy o stowarzyszeniach, należeli powstańcy warszawscy, którzy najpierw utworzyli Związek Powstańców Warszawskich i Stowarzyszenie Żołnierzy Powsta- nia Warszawskiego 1944, aby w maju 1990 r. połączyć je w Związek Powstańców Warszawskich²⁶.

Dość trudno wyznaczyć generalną zasadę organizowania lokalnych struktur związku na Warmii i Mazurach – czy inicjatywa wytwarzała się na miejscu, czy przyjeżdżał organizator/inicjator z zewnątrz i stwarzał lokalne komórki związku, czy też wybranej osobie z lokalnych struktur administracyjnych polecano przyjąć rolę organizatora. Warto podkreślić, że w lokalnych oddziałach, obok zarządu związku i komisji rewizyjnej, istniał „Zespół Partyjny”²⁷. W Kętrzynie „organiza- torem Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację był pracownik Prezydium Powiatowej Rady Narodowej kapitan rezerwy Stanisław Urbanowski. Z jego inicjatywy powołano zarząd, w skład którego wchodzili ob.ob.

Korzon, Nietupski, Menchen, Łepczyński, Jamroziński i Krzyżanowski”²⁸. Kronika kętrzyńska podaje, że ów zarząd „kontrolował z ramienia województwa ob. Spy- chała”²⁹. Kętrzyński oddział przestał istnieć w 1951 r., co ciekawe, tuż po tym, jak

23 MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 25.

24 Zob.: Historia Światowego Związku Żołnierzy AK, http://www.armiakrajowa.org.pl/wstep/30- informacje-wstepne [dostęp: 29 V 2015]

25 J. Bernhardt, Kronika Światowego Związku Żołnierzy AK Okręgu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2006, s. 52.

26 Geneza powstania tego związku jest przedstawiona w domenie publicznej: http://www.

powstanie1944.pl/strona,160,O-nas [dostęp: 29 V 2015]

28 Tamże, s. 1.

29 Tamże. Człowiek o tym samym nazwisku był prezesem Zarządu Okręgu w 1956 r.: tamże, s. 14.

(8)

jeden z członków koła, Jan Krzyżanowski, skończył „kurs dla sekretarzy powia- towych i pracowników etatowych ZBoWiD” w Konstancinie, w styczniu 1951 r.

Wkrótce potem oddział rozwiązano na polecenie oddziału w Olsztynie, do którego trafił też sztandar i dokumentacja³⁰. Powody rozwiązania kętrzyńskiego oddziału nie są jasne, choć oficjalnie jeszcze w 1959 r. twierdzono, że „oddział w Kętrzynie od swego powstania skupiał w swych szeregach około 800 członków, lecz w okresie późniejszym do Związku wkradły się elementy wrogie naszemu ustrojowi i zarzą- dzeniem władz centralnych została jego działalność ograniczona, a w praktyce Od- dział został rozwiązany”³¹. Po reaktywacji w 1956 r. oddział kętrzyński liczył znowu 10 kół – razem z kołem miejskim w Kętrzynie, choć nieco się zmieniły umiejscowienia kół³². Z kolei w Morągu, po kongresie kombatantów w grudniu 1949 r., powstał Powiatowy Oddział ZBoWiD, który skupiał 18 kół z następujących miejscowości:

„Myślice, Zalewo, Małdyty, Boguchwały, Żabi Róg, Szymanowo, Chojnik, Kró- lewo, Kalnik, Strużyna, Słonecznik, Wielki Dwór, Lubachowo, Boreczno, Stary Dzierzgoń, Jarnołtowo, Miłakowo, Morąg”³³. W związku z reformą administracyj- ną w październiku 1975 r. Oddział Powiatowy ZBoWiD w Morągu zmienił nazwę na Miejsko-Gminne Koło ZBoWiD, skupiając odtąd członków mieszkających w mieście i na terenie gminy Morąg. Kombatanci mieszkający w Zalewie, Miłakowie i Małdytach utworzyli własne koła w tych miejscowościach³⁴.

Ważnym wydarzeniem dla każdego oddziału ZBoWiD było ufundowanie sztandaru. Koło Miejsko-Gminne ZBoWiD w Morągu miało swój sztandar od 1979 r., został on ufundowany ze składek członków. Wcześniejszy sztandar, z nazwą Po- wiatowego Koła w Morągu, czyli nazwą sprzed reformy administracyjnej i zmiany struktury związku, był przechowywany w gablocie w siedzibie związku³⁵. W Kę- trzynie sztandar zakupiono z pieniędzy zebranych podczas loterii i zabaw oraz ze składek społecznych. Uroczyste wręczenie sztandaru miało miejsce w rocznicę podpisania pokoju przez ZSRR, 9 maja 1950 r.³⁶ Po likwidacji oddziału w Kętrzy-

30 Rozwiązanie organizacji było odgórne i zostało źle przyjęte: „Z rozmowy przeprowadzonej z ob. Krzyżanowskim Janem w 1970 r. przez por. J. Włosika wynika, że po decyzji zarządu Okręgu w sprawie rozwiązania Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie zapanowało wśród członków rozgoryczenie”:

MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 12.

32 Należały do nich następujące miejsca: gromada Pieckowo, Barciany, Skandawa, Biedaszki, Solanka-Siniec, Korsze, Bezławki, Winda, koło miejskie Kętrzyn. Działało również wojskowe Koło ZBoWiD na terenie OS WOP [Ośrodka Szkoleniowego Wojsk Ochrony Pogranicza]: MWiM, sygn.

DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 15 – 16.

33 MWiM, sygn. DH 15887 OMO, Kronika Koła ZBoWiD Zarządu Miejsko-Gminnego w Morągu. 1982 – 1986.

34 Tamże.

35 Tamże.

36 W kętrzyńskiej kronice zapisano: „Z dumą należy zaznaczyć, że był to pierwszy sztandar ZBoWiD-u w województwie olsztyńskim. Chorążym sztandaru był ob. Lipczyński, który w 1949 r. był delegatem powiatowym na Nadzwyczajny Zjazd w Olsztynie, który odbył się przed Krajowym Zjazdem w Warszawie”: MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD

(9)

nie sztandar został przekazany do struktur kombatanckich Olsztyna, ale w 1958 r.

obiecano go zwrócić³⁷. W Olsztynie koło „Łączność” otrzymało swój sztandar od Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów, podczas Dnia Łącznościowca, w październiku 1983 r., był on używany do końca 1993 r., potem uszyto kolejny, z właściwymi sym- bolami, nazwami i wezwaniami³⁸. Koło Zakładowe PKP otrzymało swój pierwszy sztandar w styczniu 1978 r. od Dyrekcji Północ PKP w Olsztynie, a nowy – w maju 1997 r.

Koła PKP i „Łączność” w Olsztynie jako zasadnicze przykłady zorganizowanej starości

Koło PKP w strukturze Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Olsz- tynie powstało w marcu 1957 r. Liczyło niewielu członków, którzy cyklicznie zbierali się, by omawiać rozmaite problemy, które ich dotyczyły. Koło to przeszło swoisty kryzys istnienia w 1962 r., gdy likwidowano Dyrekcję Okręgową Kolei Państwo- wych w Olsztynie, wtedy wielu członków rozproszyło się po innych organizacjach.

Proces reintegracji pracowników kolei, którzy mieli uprawnienia kombatanckie, został wznowiony 12 marca 1969 r. Wykorzystano w tym celu zbliżające się wy- bory do Sejmu i Rad Narodowych i niezbędną aktywność przedwyborczą, w którą zaangażowali się kombatanci kolejowi³⁹. Z biegiem czasu wzrastała liczba członków Koła i wzmacniała się jego aktywność w procesie umacniania statusu członków (tabela nr 1).

Tabela nr 1. Liczba członków Koła PKP ZBoWiD w latach 1957–1985

Rok Liczba członków W tym liczba podopiecznych

1957 10 –

marzec 1969 12 –

czerwiec 1969 16 –

1970 14 –

1971 23 –

w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 3 – 4. Sztandar uszyła Szałachowska z Poznania, za 70. 000 zł, „gwoździe do sztandaru w ilości około 100 sztuk zakupiono w Wałbrzychu za sumę blisko 12 000 zł”: tamże.

37 MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 20; por. też: MWiM, sygn. DH 15869 OMO, Sztandar Koła miejsko-gminnego ZBoWiD w Kętrzynie. 1949 r.

38 MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 50; MWiM, sygn.

DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 33.

39 MWiM, sygn. DH 16743 OMO/1, Kronika Koła PKP w Olsztynie, s. 2 – 5.

(10)

1973 39 –

1975 51 –

1977 101 –

1978 109 –

1980 141 5

koniec 1982 150 brak danych

koniec 1983 206 8

koniec 1984 239 brak danych

1985 256 brak danych

Źródło: MWiM, sygn. DH 16473 OMO/1, Kronika Koła PKP w Olsztynie.

Rozkład wojennej działalności członków Koła PKP według stanu ze stycznia 1978 r. był następujący: koło liczyło wówczas 109 członków, z tego walczących w kampanii wrześniowej 1939 r. – 25; żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego w rozmaitych formacjach – 37; żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie – 3; żoł- nierzy Armii Czerwonej – 6; członków Ruchu Oporu rozmaitych jednostek podczas wojny – 27; więźniów obozów koncentracyjnych – 7; a tych, którzy walczyli „o utrwalanie Władzy Ludowej” – 4⁴⁰.

Kombatanci – pocztowcy utworzyli swój komitet organizacyjny dopiero w kwietniu 1979 r., występując do Dyrekcji Okręgu Poczty i Telekomunikacji w Olsztynie z prośbą o zgodę na utworzenie Koła ZBoWiD „Łączność”. W uza- sadnieniu podano, że w strukturze tej instytucji pracuje około 90 osób, które mają uprawnienia kombatanckie i należą do innych kół ZBoWiD w Olsztynie. Koło roz- poczęło swoją działalność w październiku 1979 r., łącząc początek działalności z rocznicą 35-lecia PRL. Należało do niego 55 członków⁴¹. Liczba członków koła zmieniała się z biegiem lat (tabela nr 2).

Tabela nr 2. Liczba członków Koła „Łączność” ZBoWiD, 1979-2007

1979 55 –

1986 106 6

1987 112 13

1989 114 19

40 Tamże, s. 17.

41 MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 3 – 4.

(11)

1993 102 20

1995 86 19

1996 88 22

2000 73 23

2007 48 17

Źródło: MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie; MWiM, sygn.

DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność” 1987-1999. (liczba członków zmienia się ze względu na śmiertelność, przenoszenie się do innych kół lub do innych organizacji kombatanckich)

Działalność obu kół koncentrowała się na podtrzymywaniu tożsamości wynika- jącej ze służby wojskowej oraz uwypuklaniu przeszłości członków, na zaspokajaniu ich potrzeb statusowych i materialnych oraz na uczestnictwie w życiu publicznym⁴². Jak założono, istotnym czynnikiem tych działań, oprócz samej przynależności, był wiek członków kół ZBoWiD. W uproszczeniu, jest to wiek zaawansowany, umiej- scawiany w kategorii starości. Jest ona zazwyczaj rozumiana w odniesieniu do wieku biologicznego, ale także w kategoriach użyteczności społecznej, poczucia uży- teczności społecznej, która wyraża się w działaniach społecznych. Starość będzie więc kompilacją wielu elementów, uzewnętrznionych na przykład w rolach spo- łecznych: na rynku pracy, w rodzinie, w sferze aktywności publicznej, partycypacji społecznej. Będzie widoczna poprzez udział w kształtowaniu społecznego systemu wartości, typ uczestnictwa w interakcjach – racjonalnych i związanych z wymia- ną, czyli charakterystycznych dla nowoczesnego społeczeństwa, a także w procesie kształtowania więzi organizacyjnych i środowiskowych. Z działań podejmowanych przez osoby, kwalifikowane ze względu na wiek biologiczny jako „stare”, wynika umiejscowienie w strukturze społecznej, sposób wycofywania się z niektórych ról i kompensacja pozostałych ról społecznych. W celu społecznej oceny tego proce- su Leon Dyczewski przywołał zdanie Leopolda Rosenmayera, socjologa, według którego „ani izolowanie, ani pełne włączanie człowieka starego w życie społeczne nie jest przez niego pożądane [...], najlepszą dla niego sytuacją byłaby synteza obu tych postaw”⁴³.

Funkcjonowanie organizacji kombatanckich jest podobne do zjawiska opisy- wanego przez tych badaczy, którzy zwrócili uwagę na istniejące w świecie zachod- nim wspólnoty ludzi starych, żyjących w bezpośrednim sąsiedztwie i tworzących specyficzne wspólnoty rówieśnicze. Mają one następujące cechy: „1) wspólne do-

42 Zob.: M. Gałęziowska, Tożsamość organizacji na przykładzie aktywności Związku Inwalidów Wojennych w Olsztynie, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy. Nauki Społeczne” 2014, nr 4, ss. 75 – 100.

43 L. Dyczewski, Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin 1994, s. 58.

(12)

świadczenia: starzenie się fizyczne, starość społeczna (przystosowanie do emerytu- ry, problematyczne relacje z dziećmi), umiejscowienie historyczne (doświadczenie dwóch wojen i depresji gospodarczej); 2) decyzja o zamieszkaniu w ośrodku dla ludzi starych często wymuszona i nieodwracalna; 3) intensywne życie społeczne w ośrodku; 4) własne przedstawicielstwo; 5) praca na rzecz ośrodka; 6) współza- leżność: pomoc w chorobie, wymiana dóbr i usług, więzi emocjonalne; 7) kontakty społeczne intensywniejsze wewnątrz niż na zewnątrz ośrodka; 8) świat zewnętrzny jako zagrożenie; 9) wspólne symbole”⁴⁴.

Kim jest w takim świetle kombatant? Formalnie jest to „osoba uprawniona do walki zbrojnej”⁴⁵. Jednak Joanna Wawrzyniak wskazała na konieczność „redefinicji kategorii kombatanctwa, do tej pory zarezerwowanej głównie dla żołnierzy regular- nych sił zbrojnych”⁴⁶, które dokonało się w XX w., po zakończeniu II wojny świato- wej. Zdefiniowanie kategorii kombatanta dotykało problemu w postaci przekonania o elitarności armii⁴⁷. Rozszerzenie kategorii kombatanta było efektem wojny totalnej, w której brali udział żołnierze, partyzanci i cywile, oraz efektem przedłużenia walk wewnątrz państwa, już po zakończeniu konfliktu międzynarodowego. W efekcie jest to człowiek o szeroko rozumianej, zmilitaryzowanej przeszłości, należący do organizacji, w której realizuje zasadę wzajemności opartą o tę właśnie wojenną i po- wojenną przeszłość: „dnia 8 VIII 1944 po wkroczeniu Armii Radzieckiej na teren wi- leński zostałem powołany do Wojska Polskiego formującego się na terenie Związku Radzieckiego gdzie zostałem przydzielony do II Armii Wojska Polskiego, 8 Dywizja Piechoty 36 p.p. II Batalion drużyna łączności. Cały szlak bojowy przeszedłem II Armii Wojska Polskiego. Dnia 16 IV 1945 przy forsowaniu Nysy Łużyckiej zosta- łem ranny w głowę. Po kapitulacji Rzeszy Niemieckiej, która nas zastała pod Pragą czeską zostaliśmy przerzuceni w Bieszczady woj. rzeszowskie do walki z bandami UPA i innymi w miejscowościach Sanok – Lesko, Baligród i inne gdzie walczyłem z bandami do dnia 1 XI 1946 r. i z tamtych terenów zostałem zdemobilizowany do cywila w stopniu plutonowego majstra rusznikarskiego [...] od roku 1944 do chwili obecnej służbę swą pełnię z bronią w ręku i brałem czynny udział we wszystkich referendach i zwalczaniu wrogich elementów naszego ustroju”⁴⁸.

Zaznaczyć należy, że długotrwała przynależność ma charakter socjalizujący, określa specyficzny sposób zorganizowania życia w odniesieniu do perspektywy zestarzenia się w organizacji kombatanckiej. Ową specyfikę wyraża na przykład powszechne założenie, że kombatant to człowiek z uprawnieniami. Ponadto kom-

44 J. Zalewska, Starość a przemiany więzi społecznej, „Kultura i Społeczeństwo” 2010, t. LIV, nr 3, s. 139 – 140.

45 P. Łubiński, Status kombatanta, uprawnienia i ochrona jeńców wojennych, s. 68 http://rep.

up.krakow.pl/xmlui/handle/11716/678 [dostęp: 1 VI 2018].

46 J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 59.

47 Zob.: tamże, s. 192.

48 MWiM, sygn. DH 16744 OMO, Dokumenty zmarłych członków ZBoWiD Koła PKP w Olsztynie. 1955 – 1986, t. 1, karta 27.

(13)

batant jest członkiem takiej struktury, która – poza stanem zorganizowania – ma niektóre cechy „wspólnoty projektowej”, w której m.in. ważna jest intersubiektywi- zacja przeszłości, ekspresywność, wspólnota dyskursu i bazowej dla niego idei. Do tego kombatanci mają cechy, które nie należą do wspólnoty projektowej, a miano- wicie poczucie solidarności, więź moralną – patriotyzm, poczucie zobowiązania wobec idei, dążenie do podtrzymywania dobra wspólnego⁴⁹. Wymienione przykła- dowe elementy cech „zorganizowania” sprawiają, że w wypadku kombatanta upływ czasu podtrzymuje traktowanie przeszłej służby w jednostkach zmilitaryzowanych jako istotnego pryzmatu dla teraźniejszości.

Kombatant nie musi być człowiekiem zaawansowanym w latach, jednak przy- należność do organizacji kombatanckich w pewien sposób warunkuje zakres i typ życiowych doświadczeń⁵⁰. Kombatant nie musiał być długo w wojsku, nie musiał także podejmować spektakularnych działań na rzecz obrony ojczyzny w warunkach wojennych. Przykład kolejarza-zbowidowca jest następujący: „w lipcu 1943 r. w/w został wywieziony na przymusowe roboty w Stalowej Woli gdzie pod nadzorem niemców [sic] pracował do lipca 1944 r. Po nieudanej ucieczce zostaje złapany i osadzony w więzieniu w Koluszkach, a następnie osadzony w obozie w Często- chowie, skąd w grudniu 1944 r. udaje mu się zbiec i ukrywa się w rodzinnych stro- nach [okolice Piły, woj. kieleckie]. Po wyzwoleniu w dniu 6 II 1945 r. wstępuje do organów Milicji Obywatelskiej, gdzie jako funkcjonariusz brał udział w utrwalaniu władzy ludowej w miejscowości Końskich aż do 31 VII 1946 r. W sierpniu 1946 r.

podjął pracę na PKP w Służbie Ochrony Kolei w Olsztynie, pracując w różnych służbach na odpowiedzialnych stanowiskach do odejścia na emeryturę”⁵¹. Status pocztowców i kolejarzy wskazuje, że doświadczenia wojenne są wzmacniane i pod- trzymywane przez przynależność do grupy zawodowej, szczególnie gdy ma ona cechy takie jak instytucja totalna: np. czasowe i częściowe zmilitaryzowanie, charakter służby, konieczność zachowywania tajemnicy służbowej, kontakt z bronią, silne wię- zi zawodowe, wartość odznaczeń, awansów (zhierarchizowanie): „służby wojskowej nie odbywałem gdyż byłem w Służbie Ochrony Kolei, a jak wiadomo kolej była zmilitaryzowana i tu odbywałem szkolenia z bronią różną. W 1947 r. byłem na szko- le wojskowej polityczno-wychowawczej w Łodzi. Obecnie mam stopień kaprala”⁵².

Po II wojnie światowej zatarło się nieco utożsamianie kombatantów wyłącznie z żołnierzami, uczestnikami walki zbrojnej. Od 1945 r. kombatantami byli także cywile – członkowie organizacji paramilitarnych lub instytucji zmilitaryzowanych⁵³.

49 J. Zalewska, dz. cyt., s. 134.

50 A. Kotlarska-Michalska, Starość w aspekcie socjologicznym, „Roczniki Socjologii Rodziny”

2000, t. XII, s. 149.

51 MWiM, sygn. DH 16744 OMO, Dokumenty zmarłych członków ZBoWiD Koła PKP w Olsztynie. 1955 – 1986, t. 1, karta nr 18.

52 Tamże, karta nr 12.

53 MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 120 i 122.

(14)

Jeszcze w styczniu 1989 r. zapisano, że „struktura koła [„Łączność”] obejmuje wszystkie środowiska kombatanckie jak np. uczestnicy walk I wojny światowej i walk o niepodległość Polski, żołnierzy Września i walk na Zachodzie, ruchu oporu, partyzantów, więźniów obozów koncentracyjnych, tajnego nauczania, ludowego wojska polskiego, walk o utrwalanie władzy ludowej, Związku Patriotów Polskich”⁵⁴. Pośrednio świadczy o tym też rozkład odznaczeń nadawanych kombatantom za czyny zbrojne i za rozmaite wymiary służby na rzecz państwa, zarówno w czasie wojny jak i po jej zakończeniu.

Pewien wpływ na ten stan rzeczy miało to, że po II wojnie światowej organizacje kombatanckie stały się stroną w sporach politycznych: „Wszyscy członkowie zarządu nie szczędzili swych sił tak w pracach organizacyjnych, jak również w pracach społecznych wynikłych w okresie 1980 – 1982. Na skutek wypadków sierp- niowych i wrogiej działalności ekstremy Solidarności, społeczeństwo nasze zostało skłucone [sic] i podzielone. Ciągłe strajki spowodowały anarchię i bezprawie, któ- re zostały ukrócone dopiero wprowadzeniem stanu wojennego. Mimo trudności tego stanu statutowa działalność Koła odbywała się normalnie”⁵⁵. Po 1989 r. owo polityczne zaangażowanie nie jest jaskrawe, przypuszczalnie z powodu malejącej aktywności członków związku i ograniczanie się do zaspokajania potrzeb organizacyjnych i personalnych. Zapisana w kronikach działalność łącznościowców i kolejarzy po 1989 r. potwierdza takie przypuszczenie, aczkolwiek nie dostarcza innych motywów wycofywania się ze sfery politycznych podziałów.

Stan zorganizowania

Związki kombatanckie miały „zagospodarować”, skupić, stowarzyszyć uczest- ników walk, form oporu oraz więźniów i jeńców – zarówno w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb tych ludzi, jak i skatalizowania ich aktywności wojennej, przekierowania działań w stronę codziennej pracy w sytuacji pokoju. Prawdopo- dobnie zorganizowanie się ułatwiało jednostkom zmianę trybu życia, aczkolwiek sytuacja w powojennej Polsce sprzyjała raczej podtrzymywaniu czujności charakte- rystycznej dla stanu zagrożenia. Tak rozumiana organizacja była może traktowana jako „jednostka przetrwania” – według Norberta Eliasa przywołanego przez Jo- annę Zalewską⁵⁶. W tym kształcie dotyczy ona tych form życia zbiorowego, które mogą mieć zorganizowany charakter obronny lub zaczepny.

Stan zorganizowania odzwierciedla uspołecznienie wynikające z więzi struk- turalno-przedmiotowej wewnątrz organizacji, a organizacje kombatanckie ofero-

54 MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 18.

55 MWiM, sygn. DH 15887 OMO, Kronika Koła Zarządu Miejsko-Gminnego ZBoWiD w Morągu. 1982 – 1986.

56 J. Zalewska, dz. cyt., s. 133.

(15)

wały wsparcie i zainteresowanie także rodzinom swoich członków, szczególnie po ich śmierci⁵⁷. Jest to także stan, kiedy powstaje wspólnota komunikacyjna, będąca przeciwwagą dla świata zewnętrznego: „Pracownicy administracyjni często mówią:

teraz nie ma wojny, co nas to obchodzi. Mówi ona, że wiele znaczą jeszcze w za- łatwieniu sprawy dobre znajomości, np. szwagier jednego z obywateli z Korsz za- łatwił mu sprawę w MO. Młodych obywateli (pracowników administracji) należy pouczyć o pewnym poszanowaniu członków ZBoWiD. [...] Członkowie rolnicy na- potykają różne trudności w załatwianiu spraw w administracji. Zabolało go bardzo, gdy jeden z młodych pracowników powiedział mu, że nie umie pracować na roli”⁵⁸. Stan zorganizowania może przyjąć wymiar członkostwa rzeczywistego, wynikające- go z formalnej przynależności do związku kombatanckiego, a także przynależności wynikającej z grupy odniesienia, którą najczęściej była w przeszłości formacja woj- skowa lub inna, umożliwiająca uzyskanie statusu kombatanta⁵⁹.

Stan zorganizowania w formie przynależności i w sposobie odniesienia do przeszłości dotyczy następujących jakości życia:

1) zabezpieczenia materialnego i przywilejów, jak np. pierwszeństwo w dostę- pie do dóbr lub usług, ulgi;

2) rytmu życia wyznaczonego przez działania organizacji, jak udział w świę- tach państwowych i społecznych, w obchodach rocznicowych wydarzeń ważnych dla kombatantów, spotkaniach i zebraniach, cyklicznych lub oka- zjonalnych spotkaniach z młodzieżą, wojskiem;

3) cech uczestnictwa: poprzez wyważone uczestnictwo w działaniach organizacji zgodnie z ochotą i możliwością – od biernej przynależności określonej wyłącznie płaceniem składek, po czynne uczestnictwo – wygłaszanie pre- lekcji, członkostwo w poczcie sztandarowym, w komisjach zajmujących się specjalistyczną działalnością na rzecz związku, wykonywanie rozmaitych prac biurowych, prowadzenie kronik, pomoc innym członkom, inicjowa- nie akcji charytatywnych, uczestnictwo w pracach publicznych z ramienia organizacji, czyny społeczne, np. zabezpieczanie miejsc bitew, opieka nad cmentarzami wojskowymi, fundowanie lub organizacja fundowania pomni- ków miejsc pamięci, miejsc bitew i innych wydarzeń etc.

Zorganizowanie jest odzwierciedleniem stanu uspołecznienia: jest sposobem czy antidotum na osamotnienie rozumiane jako „niemożność przekraczania, czyli trans- cendencji własnego ja oraz niedorozwój osobowości, sprawiający, że człowiek zawęża przestrzeń swoich myśli, przeżyć, pragnień i dążeń do siebie – wówczas z twórczego dawcy, co jest jego powołaniem, staje się biorcą. Nie będąc twórczym dawcą nie przeżywa radości dawania, ma poczucie bezużyteczności i niepotrzebności, staje się

57 Zob.: M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Warszawa 2004, s. 10.

59 A. L. Strauss, dz. cyt., s. 135 – 136.

(16)

smutny i nieszczęśliwy”⁶⁰. Osamotnienie odróżnia się od samotności, która oznacza stan związany z autorefleksją i koncentracją nad sensem bytu, „jest to koncentracja nie nad sobą – jak w przypadku osamotnienia – lecz koncentracja wsobna; koncen- tracja nie obezwładniająca transcendencję własnego ja, lecz przeciwnie, pogłębiająca kontakt z drugim człowiekiem i światem, przede wszystkim zaś z sobą samym i z Bogiem”⁶¹.

Stan zorganizowania to również układ ról w organizacji, do której się przyna- leży i do tej, która stanowi układ odniesienia. Po pierwsze, jest to rola człowieka w coraz bardziej zaawansowanym wieku, ze zdefiniowaną przynależnością zawo- dową, która nieustannie łączy się z rolą kombatanta – byłego żołnierza, uczestnika walk, człowieka o wyraźnie określonym i już zamkniętym statusie wynikającym z przynależności do instytucji totalnej.

O cechach ról świadczą bezpośrednie notatki, które mówią o formalnych rolach, które członkowie organizacji kombatanckiej pełnili w zarządzie (według zapi- sów w statutach), które wykonywali w związku z czasowo przydzielonym zadaniem – najczęściej dotyczącym organizacji jakiegoś wydarzenia. Mniej bezpośrednie zapisy mówią o nie tak oczywistych rolach, dla których wspólna jest wojenna przeszłość, problemy dnia codziennego względnie cechy indywidualne danego członka związku (kompetencje, umiejętności, zasługi). Ponadto można wyróżnić role rozumiane jako:

• funkcje spełniane w oddziałach i kołach Związku (członkowie zarządu i róż- nych komisji): jako członkowie komisji kronikarskiej, którzy zbierali i zapisywali informacje o początkach działalności danego oddziału⁶² – Są to komisje historyczne, rewizyjne, „sekretarz techniczny w Kętrzynie, do prowadzenia dokumentacji związkowej”⁶³;

• funkcje łączone – członkowie Związku byli jednocześnie radnymi: „wielu zbowidowców, członków Zarządu Koła, jak również innych aktywnych dzia- łaczy związku, brało udział w akcji przedwyborczej oraz w dniu wyborów do Sejmu 13 X. Reprezentowali nasz związek zasiadając w komisjach wyborczych, pełniąc dyżury przy urnach w lokalach wyborczych etc.”⁶⁴;

• osoby honorowane i odznaczane z okazji świąt państwowych oraz rocznic wojennych i wojskowych⁶⁵;

60 L. Dyczewski, dz. cyt., s. 87.

61 Tamże, s. 87.

62 MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, wstęp.

63 Tamże, s. 19

64 MWiM, sygn. DH 15887 OMO, Kronika Koła ZBoWiD Zarządu Miejsko-Gminnego w Morągu. 1982 – 1986.

65 MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 17 – 18.

(17)

• uczestnicy obchodów rocznic: z okazji 1 maja w 1958 r. w Kętrzynie „postano- wiono, że członkowie ZBoWiD wezmą udział w pochodzie w zwartej grupie”⁶⁶;

• obywatele, którym należą się szczególne przywileje⁶⁷; w wypadku członków zwyczajnych, w 2004 r. do tych przywilejów należały: dodatek kombatancki, dodatek opiekuńczy po ukończeniu 75 r. życia, dodatek energetyczny, dodatek kompensacyjny (za telefon), dodatki za niektóre odznaczenia, zniżka na przejazd PKP i PKS; w wypadku członków podopiecznych brak było tylko dodatku kombatanckiego⁶⁸;

• członkowie związku, których członkostwo i działania były oceniane z punktu widzenia pożądanych postaw ideologicznych⁶⁹; należy podkreślić, że ocena tych postaw podlegała zmianie ustrojowej, a przykładem niech służy biogram jednego z członków koła PKP: w czasie wojny należał do ZWZ AK w Warszawie, aresztowany we wrześniu 1944 r., osadzony w obozie koncen- tracyjnym w Brzezince, potem w Mauthaussen, następnie w obozie pracy w Scheinberg, po zakończeniu wojny otworzył zakład krawiecki: „zamieszka- łem w Bogdańcu koło Gorzowa Wielkopolskiego. Tam otrzymałem maszynę do szycia z komendantury NKWD i głównie dla nich szyłem. Tam również zapisałem się do PPR i ORMO, brałem udział w patrolach podczas referen- dum”, gdy w 1947 r. założył zakład krawiecki w Gorzowie, wówczas musiał się wypisać z ORMO i partii ze względu na kategorię „prywatna inicjatywa”, od 1949 r. należał do spółdzielni, od 1954 r. zatrudniony w zakładach kra- wieckich PKP w Olsztynie⁷⁰;

• członkowie partii oraz innych organizacji, do których przynależność sugero- wano: podczas posiedzenia zarządu oddziału w Kętrzynie, 24 lutego 1960 r.:

„prezes Menchen omówił utworzenie przy Oddziele koła TPPR i zaapelo- wał, aby każdy członek ZBoWiD był równocześnie członkiem TPPR oraz podał, że prasę „Za wolność i Lud” zaprenumerowało 44 członków”⁷¹;

66 Zob. np.: tamże, s. 19; zob. też: fotografie kombatantów podczas pochodu 1-majowego w 1957 r.: MWiM, sygn. DH 16743 OMO/1, Kronika Koła PKP w Olsztynie, s. 3 – 4.

67 W kronikach są następujące przykłady: w 1958 r. „Zarząd [...] wysłał pismo do rektora Akademii Medycznej w Gdańsku z prośbą o przyjęcie na wydział lekarski ob. Broszkowskiej Jadwigi, córki Teofila, żołnierza I DWP im. T. Kościuszki, członka naszej organizacji”: MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 18; Ponadto przywilejem były: „ulgi podatkowe dla członków-rolników, przyspieszyć nadanie gospodarstw, starszych zwolnić z wart nocnych i szarwarków”: tamże, s. 25. Należy dodać, że związek kombatancki odrzucał wnioski o członkostwo, jeśli kandydujący byli karani lub mieli złe opinie od sąsiadów czy z miejsca zamieszkania – sama przynależność była przywilejem, dającym dostęp do kolejnych przywilejów:

tamże, s. 192.

68 MWiM, sygn. DH 15882 OMO, Kronika Koła ZBoWiD w Kętrzynie. 1981 – 2005.

69 MWiM, sygn. DH 15879 OMO/1, Kronika Oddziału ZBoWiD w Kętrzynie. 1948 – 1971, s. 24 – 26.

70 MWiM, sygn. DH 16744 OMO, Dokumenty zmarłych członków ZBoWiD Koła PKP w Olsztynie. 1955 – 1986, t. 1, karta 41.

(18)

• osoby określone jako osadnicy – pionierzy odbudowujący Warmię i Mazu- ry⁷², a także osoby działające na rzecz dobra publicznego⁷³;

• członkowie podopieczni, którzy tworzyli rodzinę kombatanta, mieli świado- mość „przynależności”, poprzez formalne możliwości uzyskania opieki i po- mocy materialnej;

• osoba traktowana jako „nośnik pamięci”, czyli ten, kto publicznie wspomina wydarzenia z historii i jest żywym świadkiem, przekazującym swoje doświad- czenia młodzieży⁷⁴;

• osoby wykonujące określone zawody i posiadające silną tożsamość zawodo- wą, wzmocnioną wspólną wojenną przeszłością⁷⁵.

Odznaczenia i awanse

Organizacje kombatanckie, dbając o swoich członków, wykorzystywały do- stępne możliwości podwyższania ich statusu wynikającego ze służby wojskowej, różnych wymiarów służby publicznej – działalności na rzecz państwa polskiego.

W tym celu najczęściej powstawały komisje odznaczeniowe, w strukturze Zarządu ZBoWiD województwa olsztyńskiego taka komisja powstała na samym początku działalności, w połowie 1950 r., jako druga po komisji kwalifikacyjnej⁷⁶. Zadaniem komisji odznaczeniowej było przeglądanie przepisów, aktualizowanie biogramów i życiorysów członków organizacji, zbieranie wniosków i podejmowanie wszelkich starań o nadawanie odznaczeń i awansów. Komisje współpracowały przy tym z lo- kalnymi sztabami wojskowymi⁷⁷. Natężenie prac komisji odznaczeniowych przy- padało na okresy, kiedy weryfikowano uprawnienia kombatanckie, szczególnie te, które odnosiły się do czynów w czasie wojny i tuż po niej. Należy zaznaczyć, że nadawanie kombatantom odznaczeń za udział w walkach podczas II wojny świato- wej zakończono w latach 70. XX w.⁷⁸

Wyodrębnienie w strukturze Koła PKP komisji odznaczeniowej nastąpiło 30 marca 1973 r., choć praktycznie od początku funkcjonowania Koło PKP starało się o uhonorowanie członków rozmaitymi odznaczeniami⁷⁹. Od 1967 r. obowiązywała ustawa, zgodnie z którą żołnierze rezerwy lub ci, którzy z racji wieku nie podle-

72 Tamże, s. 204 – 205.

73 Zob. np.: MWiM, sygn. DH 15891 OMO, Kronika czynów społecznych ZBoWiD w Olsztynie.

74 Zob. np.: MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 33.

75 MWiM, sygn. DH 16744 OMO, Dokumenty zmarłych członków ZBoWiD Koła PKP w Olsztynie. 1955 – 1986.

76 M. Korejwo, dz. cyt., s. 173.

77 MWiM, sygn. DH 16743 OMO/1, Kronika Koła PKP w Olsztynie, s. 10.

78 Zob.: Z. Puchalski, I. J. Wojciechowski, Ordery i odznaczenia polskie i ich kawalerowie, Warszawa 1987, s. 143.

(19)

gali obowiązkowej służbie, mogli otrzymać awans na wyższy stopień wojskowy⁸⁰. Mianowanie na wyższe stopnie wojskowe oraz przyznawanie odznaczeń było na początku funkcjonowania przedmiotem zainteresowania Zarządu i członków Koła

„Łączność”. Informacja o wysłaniu takich wniosków została przekazana na pierw- szym zebraniu Zarządu, 7 stycznia 1980 r.⁸¹

Przegląd awansów kombatantów z koła PKP i „Łączność” wskazuje, że kombatanci najczęściej byli mianowani w obrębie stopni podoficerskich, zwykle na starszego sierżanta⁸². Awanse w obrębie stopni oficerskich rzadko się zdarzały – przykładem służą awanse członków koła „Łączność”, dwa nieokreślone w latach 1989 –1993, dwóch majorów mianowanych w 2000 r. na podpułkowników⁸³, a w 2002 r. dwanaście osób mianowanych na stopień porucznika⁸⁴. Warto dodać, że na pominięcie jednego stopnia w hierarchii stopni wojskowych pozwalało uhonorowanie orderem Krzyża Grunwaldu⁸⁵. Od 1999 r. mianowanie kombatantów na wyższe stopnie wojskowe regulowała ustawa o szczególnych zasadach, warunkach i try- bie mianowania na wyższe stopnie wojskowe żołnierzy uczestniczących w walkach o wolność i niepodległość Polski podczas II wojny światowej i w okresie powojen- nym⁸⁶.

Prace komisji odznaczeniowej kół kombatanckich niewątpliwie przyczyniały się do gwałtownego wzrostu liczby nadań wszelkich odznaczeń⁸⁷. Miały one rozmaite gradacje, dzieliły się na te, które skutkowały wyższym świadczeniem finan- sowym oraz te, które miały wyłącznie honorowe znaczenie, a i wśród nich były te mniej i bardziej cenione. Kronikarze poszczególnych kół nadzwyczaj starannie zapisywali nazwy i typy odznaczeń i nazwiska uhonorowanych, podobnie starannie wymieniano odznaczenia tych, o których przy rozmaitych okazjach wspominano w kronikach. Wśród odznaczeń wyliczonych w kronikach kombatanckich, z do- datkiem pieniężnym były związane: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Walecznych, Zasłużony Kolejarz PRL, Budowniczy Polski Ludowej. Odzna- czenia honorowe, pamiątkowe czy inne, którym nie towarzyszył wymiar finansowy, były o wiele częściej nadawane: medal „Za udział w wojnie obronnej 1939”, medal „Zwycięstwa i wolności 1945”, odznaka „Zasłużony dla Warmii i Mazur”. Do

80 Ustawa z dn. 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1967 nr 44 poz. 220, art. 76, ust. 8.

81 MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 11.

82 Tamże, s. 18 i 53; MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 20, 26, 69, MWiM, sygn. DH 16743 OMO/1, Kronika Koła PKP w Olsztynie, s. 9 i 67, 78 – 79.

83 MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 46; MWiM, sygn.

DH 16702 OMO, Kronika Koła „Łączność”, s. 9.

84 MWiM, sygn. DH 16702 OMO, Kronika Koła „Łączność”, s. 43.

85 Z. Puchalski, I. J. Wojciechowski, dz. cyt., s. 118.

86 Ustawa z 24 lipca 1999 r. Dz. U. 1999, nr 72, poz. 804.

87 Z. Puchalski, I. J. Wojciechowski, dz. cyt., s. 104.

(20)

rzadko wymienianych w kronikach należą np. odznaka im. Janka Krasickiego⁸⁸, Krzyż Zesłańców Sybiru⁸⁹, „Zasłużony dla obrony cywilnej”⁹⁰. Do pojedynczych należy też wzmianka o posiadaczu medalu „Polska swemu obrońcy”⁹¹. Niektórzy kombatanci byli odznaczeni orderami radzieckimi: „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941 – 1945”⁹², medal „Za zdobycie Berlina”⁹³.

Ocena i hierarchia odznaczeń zmieniła się wraz z przekształceniem ustrojo- wym, a świadczy o tym przykład Juliusza Malewskiego, odznaczonego w 1965 r.

Orderem Budowniczych Polski Ludowej. Od kwietnia 1975 r. koło PKP szczyciło się, tym, że posiadacz tego orderu jest członkiem koła. Order ten w 1974 r. został nadany samej organizacji – Związkowi Bojowników o Wolność i Demokrację⁹⁴. Order Budowniczych Polski Ludowej, jak wiele innych odznaczeń za działalność w służbie publicznej, w służbie państwa i odznaczeń bojowych, którymi przez lata chlubili się kombatanci, nie dostał się do systemu odznaczeń III RP⁹⁵. Ustawa z 1992 r. likwidowała m.in. Krzyż Batalionów Chłopskich, Krzyż Armii Krajowej.

Od 1999 r. nie dekorowano m.in. medalem „Za Odrę, Nysę i Bałtyk”, funkcjonu- jącym od 1960 r., medalem „Za udział w wojnie obronnej 1939”, istniejącym od 1981 r., a także Krzyżem Partyzanckim, nadawanym od 1945 r. Siłą rzeczy w wy- kazie odznaczeń nie znalazły się jubileuszowe medale X-lecia i XXX-lecia PRL czy medal „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej”, nadawany od 1983 r.⁹⁶. Wielu kombatantów miało te odznaczenia⁹⁷.

Przykładowy rozkład odznaczeń, które zostały wręczono zbowidowcom-koleja- rzom do 15 lutego 1979 r., obrazuje tabela nr 3

89 MWiM, sygn. DH 16702 OMO, Kronika Koła „Łączność”, s. 56.

90 MWiM, sygn. DH 16744 OMO, Dokumenty zmarłych członków ZBoWiD Koła PKP w Olsztynie. 1955 – 1986, t. 1, karta nr 3.

91 MWiM, sygn. DH 16743 OMO/2, Kronika Koła PKP w Olsztynie.

92 MWiM, sygn. DH 16744 OMO, Dokumenty zmarłych członków ZBoWiD Koła PKP w Olsztynie. 1955 – 1986, t. 1, karta nr 4 i 27.

93 Tamże, karta nr 48.

94 Z. Puchalski, I. J. Wojciechowski, dz. cyt., s. 146 – 149.

95 Ustawa z 16 października 1992. Przepisy wprowdzające ustawą o orderach i odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające niektóre ustawy, Dz.U. 1992, nr 90, poz. 451.

96 S. Oberleitner, Ordery, odznaczenia, odznaki III Rzeczypospolitej Polskiej 1990 – 1999, Toruń 2001, s. 10 – 11.

97 Zob.: MWiM, sygn. DH 16700 OMO, Kronika Koła „Łączność” w Olsztynie, s. 71 i 79;

MWiM, sygn. DH 16701 OMO, Kronika Koła „Łączność”. 1987 – 1999, s. 20; MWiM, DH 16743 OMO/1, Kronika Koła PKP w Olsztynie, s. 70 – 71, 87; MWiM, sygn. DH 15890 OMO, Ewidencyjno- zdjęciowa Kronika-A, ZBoWiD Koło „Budowlani” w Olsztynie, część 1.

(21)

Tabela nr 3. Odznaczenia nadane członkom Koła PKP do 15 lutego 1979 r. (podział odznaczeń według zapisu kronikarskiego)

Typ odznaczenia Liczba Wyszczególnienie

odznaczenia państwowe 87 Order Budowniczych Polski Ludowej – 1 Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski –1 Virtuti Militari – 1

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 34 Złoty Krzyż Zasługi – 17

Srebrny Krzyż Zasługi – 20 Brązowy Krzyż Zasługi – 13 odznaczenia bojowe 14 Krzyż Walecznych – 6

Srebrny Medal Zasłużony na Polu Chwały – 4 Brązowy Medal Zasłużony na Polu Chwały – 4 odznaczenia pamiątkowe 158 Krzyż Partyzancki – 14

Krzyż Armii Krajowej – 2 Krzyż Zasługi z Mieczami –2 Krzyż Monte Cassino – 1

Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 – 59 Medal za Warszawę 1939–1945 – 15 Medal za Odrę - Nysę - Bałtyk – 17 Medal za Udział w Walkach o Berlin – 17 Odznaka Grunwaldzka – 36

odznaczenia honorowe i inne

193 Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego – 24 Medal 30-lecia PRL – 15

Medal 10-lecia PRL – 16

Odznaka Zasłużony dla Warmii i Mazur – 76 Srebrna Odznaka Przodownika Pracy – 2 Odznaka Racjonalizatora – 2

Srebrna Odznaka Członka Brygady Socjalistycznej – 1 Odznaka Zasłużonego Przodownika Socjalistycznej Pra- cy – 2

Srebrny Medal za Zasługi dla Obronności Kraju – 2 Brązowy Medal za Zasługi dla Obronności Kraju – 8 Odznaka 10 lat w Służbie Narodu – 4

Odznaka 20 lat w Służbie Narodu - 2

Złoty Medal Siły Zbrojne w Służbie Narodu – 1 Srebrny Medal Siły Zbrojne w Służbie Narodu – 2 Brązowy Medal Siły Zbrojne w Służbie Narodu – 4 Odznaka 50 lat Związku Zawodowego Kolejarzy – 1 Srebrna Odznaka Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego – 1

Odznaka Wzorowego Kierowcy – 2 Odznaka PCK – 2

Odznaka Zasłużonego Działkowca – 1 Odznaka Zasłużonego Działacza LOK – 5