1. Podstawa opracowania RECENZJA

DR HAB.INŻ.ARCH MATEUSZ GYURKOVICH INSTYTUT PROJEKTOWANIA URBANISTYCZNEGO

WYDZIAŁ ARCHITEKTURY POLITECHNIKI KRAKOWSKIEJ IM. TADEUSZA KOŚCIUSZKI

ADRES: UL. PODCHORĄŻYCH 1, 30-383 KRAKÓW, TEL. +48(12)628 24 29, KOM. +48 606 605 272

RECENZJA

Rozprawy doktorskiej Pana mgr inż.arch. Wojciecha Skórzewskiego

pt.: „Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012”

Wykonanej pod opieką promotorską Pani dr hab.inż.arch. Agaty Bonenberg oraz opieką promotora pomocniczego Pana dr hab.inż.arch. Jerzego Suchanka, prof. PP w Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej

1. Podstawa opracowania

1.1. Ustawa o stopniach i tytułach naukowych oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, Dz. U. nr 65 poz. 595 z dnia 14 marca 2003 r z późniejszymi zmianami ( tekst jednolity na podstawie Dz. U. z 2014 r. poz. 1852, Dz.U. z 2015 r. poz. 249.)

1.2. Ustawa Prawo o Szkolnictwie Wyższym, Dz. U. z 2011 r. Nr 84, poz. 455, Nr 112, poz. 654, z 2012 r. poz. 1544. z dnia 18 marca 2011 z późniejszymi zmianami 1.3. Rozporządzenie MNiSzW w sprawie szczegółowego trybu i warunków

przeprowadzenia czynności w przewodach doktorskich, w postepowaniu habilitacyjnym, oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora z dnia 03.10.2014, Dz. U. z 14.10.2014 poz. 1383

1.4. Zlecenie Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej dr hab.

inż.arch. Jerzego Suchanka, prof. PP na opracowanie recenzji rozprawy doktorskiej mgr inż. arch. Wojciecha Skórzewskiego z dnia 21.07.2015, l. dz. WA-063/06/22/15 1.5. Rozprawa doktorska: Wojciech Skórzewski „Czynniki wpływające na jakość

posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-

2012”, mps. Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej, 2015

2. Ocena części formalnej rozprawy doktorskiej

Rozprawa doktorska Pana mgr inż.arch. Wojciecha Skórzewskiego pt.: „Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012” jest jednotomowym opracowaniem w formie wydruku komputerowego formatu A4 oprawionego w twardą okładkę. Zawiera stronę tytułową oraz 236 ponumerowanych stron, z czego: str.1-6 to kolejno- motto pracy (zaczerpnięte z Pisma Świętego), spis treści, podziękowania, streszczenie i abstract; str. 7-220 to merytoryczna część pracy (wraz z 171 ilustracjami, 16 tabelami oraz 16 wykresami); natomiast str. 221-231 zawierają kolejno spisy: ilustracji (w większości autorskich zdjęć i szkiców), tabel i wykresów.

Na stronach 232-236 Doktorant umieścił obejmującą 103 pozycje bibliografię.

Konstrukcja przedmiotowej rozprawy doktorskiej jest charakterystyczna dla tego typu opracowań z dziedziny architektury i urbanistyki z pewnymi indywidualnymi modyfikacjami wprowadzonymi przez Doktoranta. Praca składa się z 5 rozdziałów, z których niektóre zostały podzielone na podrozdziały pierwszego- i drugiego- rzędu, zgodnie z przyjętymi w nauce zwyczajami. Wydaje się, że rozdziały: 1. Wstęp (str.7) oraz 2.Założenia pracy (str.8- 14) powinny stanowić jedną całość, dla uczytelnienia wywodu. Ponadto brakuje w tej, wstępnej, części rozprawy przedstawienia w wyodrębniony sposób metody pracy, co zazwyczaj ma miejsce w pracach doktorskich. Recenzent traktuje ten brak, jako mankament przedstawionej do oceny rozprawy doktorskiej.

Kolejny rozdział: 3.Rys historyczny (str.15-35), zawiera 3 podrozdziały. Dla uczytelnienia

wywodu i właściwego wprowadzenia czytelnika w podstawową problematykę pracy

przedstawioną w jej dalszej części, recenzent sugerowałby także i tutaj inny podział

konstrukcyjny rozprawy. Wydaje się, że podrozdziały: 3.2, Posoborowe zasady projektowania

kościołów i 3.3.Posoborowa architektura sakralna w Polsce i Poznaniu, mogłyby stanowić

wspólnie niezależny rozdział (z zachowaniem istniejącego podziału). Uwaga ta jest jednak

tylko sugestią przed ewentualną publikacją doktoratu w formie książkowej, a nie

zastrzeżeniem do pracy, ponieważ przyjęta przez Autora konstrukcja tego rozdziału nie

wpływa negatywnie na merytoryczną ocenę przedstawionych w nim treści. Monumentalny

rozdział 4. Badania czynników wpływających, na jakość posoborowej architektury sakralnej

(str.36-217) to wraz z kolejnym: 5.Wnioski i podsumowanie badań (str.218-220),

najważniejsza, najbardziej interesująca i wartościowa część rozprawy doktorskiej Pana mgr

inż.arch. Wojciecha Skórzewskiego.

3. Ocena części merytorycznej rozprawy doktorskiej

Rozprawa Pana mgr inż.arch. Wojciecha Skórzewskiego poświęcona jest wpływowi, jaki na klimat sacrum, formy architektoniczne i układ funkcji katolickich kościołów i zespołów sakralnych, w tym klasztornych, wywarły zalecenia Soboru Watykańskiego II. Obszarem badań Doktoranta jest jedno z największych miast polskich, siedziba diecezji - Poznań, w którym w latach 1970-2012 rozpoczęto budowę aż 45 katolickich świątyń (4 jeszcze nie ukończono). Temat pracy jest, pomimo upływu półwiecza od zakończenia obrad Soboru, bardzo aktualny i potrzebny, wypełnia bowiem jedną z wielu wciąż istniejących luk w badaniach nad dwudziestowiecznym fenomenem architektury sakralnej w Polsce. Część wieloletniego już dyskursu naukowego na ten temat Doktorant przedstawił zarówno w Stanie Badań, Bibliografii, jak i licznych przypisach, czy wreszcie nawet w tekście rozprawy. Wiele realizacji różnej skali i o różnej wartości artystycznej wciąż jednak czeka na rzetelne, wolne od emocji, naukowe opracowanie przez architektów lub historyków architektury i sztuki.

Szacuje się, że w II połowie XX w. powstało w Polsce- i to pomimo oporu ze strony komunistycznych władz państwowych- ponad 2000 kościołów. Jak to zauważa wielu badaczy, inwestorów i autorów architektury sakralnej (a za nimi i Doktorant), niejednokrotnie stawały się one jedynym poligonem wprowadzania nowych trendów i idei architektonicznych oraz możliwością realizacji twórczych ambicji architektów w czasach powszechnej prefabrykacji. Jak jednak zauważa Doktorant, nowe realizacje nie zawsze i nie w pełni odnosiły się do posoborowych zaleceń. Powodów takiego stanu rzeczy było najprawdopodobniej tyle, ile zrealizowanych kościołów, a do najważniejszych należały zapewne niedostateczna świadomość potrzeby tych zmian, tak pośród władz kurialnych, księży, architektów, jak i przede wszystkim wśród lokalnych społeczności, które własnymi rękami, w czasie wolnym od pracy wznosiły dla siebie nowe świątynie. Jak obrazują wcześniejsze badania (chociażby profesorów: W. Cęckiewicza, K. Kucza-Kuczyńskiego, A.M.

Szymskiego, W. Kosińskiego, E. Węcławowicz-Gyurkovich czy J. Rabieja) oraz własne doświadczenie projektowe recenzenta- przez kilka dekad wszyscy uczestnicy procesu budowlanego podchodzili najczęściej z rezerwą do wielu z zaleceń posoborowych odnośnie formy świątyni, obawiając się zatracenia klimatu sacrum.

Tym bardziej potrzebne i aktualne, tak dla teorii i historii architektury, jak i dla przyszłej praktyki architektonicznej są prowadzone przez Doktoranta i przedstawione w pracy badania.

Ponadto wydaje się, że nikt dotychczas nie wykonał zestawienia wszystkich posoborowych

realizacji sakralnych w Poznaniu. Samo to jest już bardzo dużym osiągnięciem, potwierdzającym dojrzałość naukową Pana mgr inż.arch. Wojciecha Skórzewskiego.

Recenzent jest głęboko przekonany, że Doktorant osobiście, in situ, zapoznał się z wszystkimi omawianymi realizacjami, czego dowodem są liczne autorskie zdjęcia zamieszczone w pracy doktorskiej.

Pomimo zawartych w pkt.2. niniejszej recenzji uwag i sugestii odnośnie konstrukcji pracy, omawiając poniżej szczegółowo przedmiotową rozprawę doktorską, recenzent pozostaje przy przyjętej przez Doktoranta numeracji rozdziałów.

W rozdziale 1.Wstęp Doktorant słusznie zauważa, że sakralna architektura chrześcijańskiej Europy (do czasów reformacji- przede wszystkim katolicka), przez stulecia wyznaczała główne nurty w architekturze i sztuce. Rola potężnego mecenatu Kościoła Katolickiego, który jako jedyny na przestrzeni wielu stuleci i w wielu krajach równocześnie, mógł sobie pozwolić na wznoszenie monumentalnych obiektów poświęconych Bogu, jest nie do przecenienia w budowaniu tożsamości kulturowej Europy. Tak wspólnej, jak i poszczególnych narodów. Jak zauważa Doktorant: „powstawanie i rozprzestrzenianie się stylów architektonicznych niejednokrotnie brało swój początek w działalności Kościoła”.

Rozdział 2.Założenia pracy zawiera informacje dotyczące motywacji wyboru tematu, określenia zakresu czasowego i terytorialnego badań, sformułowania celów i tezy pracy oraz przedstawienia stanu badań. Obecnie, w czasach powszechności informacji, wydaje się nieprawdopodobnym, aby ująć wszelkie pozycje odnoszące się do danej problematyki w stanie badań (nawet uzupełnionym o bibliografię) w rozprawie doktorskiej. Zatem należy założyć, że nieprzywołane przez Doktoranta pozycje krajowych autorytetów, w większości wydane przed rokiem 2000, są poniekąd obecne poprzez późniejsze publikacje tych samych autorów oraz ich uczniów i kontynuatorów, (którzy się na nie powołują) przedstawione przez Doktoranta bądź w Stanie badań (str.12-14), bądź w Bibliografii (str.232-236) . Tym niemniej kilka pozycji wymienionych w przypisach nie występuje w bibliografii, a powinny się tam znaleźć.

Podstawowym celem badawczym pracy jest „dokonanie analizy czynników (cech

architektonicznych) mających wpływ na jakość architektury obiektów sakralnych”, co jest

zdaniem recenzenta, wielką wartością przedmiotowej rozprawy. Wybór miasta Poznania i

próby 41 spośród 45 zrealizowanych obiektów jest doskonałym polem dla przeprowadzenia

badań naukowych zmierzających do realizacji tak określonego celu. Zawarte w tezie pracy

przypuszczenie, że pomimo zaleceń posoborowych w Poznaniu nie wykształcił się czytelny

wzorzec obiektu sakralnego dostosowany do lokalnych wspólnot, tak jak miało to miejsce w

poprzednich okresach historycznych, zostało następnie w rozprawie udowodnione ponad wszelką wątpliwość. Jest również zgodne z badaniami i doświadczeniem projektowym recenzenta w innych częściach Polski. Tym samym teza mogłaby się okazać prawdziwa dla całego kraju. Recenzent ma nadzieję, że Doktorant w swojej późniejszej pracy naukowej zajmie się tą problematyką.

Rozdział 3.Rys historyczny, jest najbardziej zróżnicowany pod względem merytorycznym, stąd zawarta w poprzednim punkcie recenzji sugestia wprowadzenia innej konstrukcji tej części pracy. Pierwszy podrozdział zawiera bardzo ogólny rys historyczny dotyczący rozwoju architektury sakralnej, który wykracza poza podstawowy program studiów architektonicznych jedynie w przywoływanych badaniach Pani Promotor, dotyczących kościołów Armenii. Tym niemniej to przypomnienie podstawowych wiadomości jest zdaniem recenzenta konieczne, dla utrzymania właściwej narracji rozprawy. Analizując, w sposób bardzo skrótowy, sztandarowe przykłady polskiej i światowej architektury sakralnej XX wieku Doktorant czyni ciekawe spostrzeżenie, iż pod względem organizacji przestrzennej wnętrza, pielgrzymkowa kaplica Notre Dame du Haut w Ronchamp, zrealizowana przez Le Corbusiera w latach 1950- 55 jest dziełem prekursorskim w stosunku do zaleceń Soboru Watykańskiego II. A więc wyprzedzającą swoją epokę o 10 lat (str.26) . Kolejne części tego samego rozdziału, podrozdziały: 3.2, Posoborowe zasady projektowania kościołów i 3.3.Posoborowa architektura sakralna w Polsce i Poznaniu, dotyczą już bezpośrednio problematyki pracy doktorskiej. Pan mgr inż.arch. Wojciech Skórzewski wykazuje się w nich doskonałą znajomością zaleceń posoborowych, popartą tak przywoływanymi dokumentami kościelnymi, jak i podręcznikami ( przede wszystkim dwie cytowane pozycje M.E. Rosier-Siedleckiej) oraz opracowaniami naukowymi (m.in. A.M. Szymski) przeznaczonymi przede wszystkim dla środowiska architektonicznego. W ostatniej części (podrozdział 3.3) Doktorant, przedstawiając tło polityczne, społeczne i ekonomiczne w Polsce, wprowadza podział poznańskich realizacji kościelnych na 3 okresy: I (1970-80); II (1980-90); III (1990-dziś).

Zdaniem recenzenta jest to podział trafny, odpowiadający realnej sytuacji związanej z realizacją inwestycji sakralnych w całym kraju (a zatem również i w Poznaniu).

Rozdział 4. Badania czynników wpływających, na jakość posoborowej architektury

sakralnej to główna i najważniejsza część pracy. W pierwszym podrozdziale (4.1) Doktorant

przedstawia materiał badawczy, którym jest 45 kościołów (następnie zostaną przez niego

wyeliminowane 4 nieukończone świątynie), których budowa rozpoczęła się w latach 1970-

2012. Tabela 1 (str.36-38) pokazuje listę tych realizacji wraz z podstawowymi danymi

(wezwanie, adres, lokalizacja, dekanat, rok rozpoczęcia i zakończenia budowy, data

poświęcenia, projektant-architekt oraz uwagi). Tabeli towarzyszą dwa wykresy (1 i 2)

odnoszące się do chronologii budowy świątyń w latach 1945-2012 i procentowego udziału kościołów posoborowych (rozumianych tutaj, jako wybudowanych po zakończeniu obrad Soboru Watykańskiego II, a nie spełniających jego zalecenia) na terenie Poznania. Pomimo wprowadzenia interesującego podziału chronologicznego w podrozdziale 3.3 oraz określenia dat rozpoczęcia budowy poszczególnych świątyń w tabeli, kościoły zostały uszeregowane dekanatami. Informacja taka jest zapewne bardziej przydatna dla władz kościelnych, bądź badaczy historii Kościoła, niż dla rozważań prowadzonych w rozprawie, których odbiorcami i oceniającymi są przede wszystkim architekci-urbaniści. Uszeregowanie takie jest, zdaniem recenzenta, tym bardziej irytujące, że nazwy dekanatów nie mają najczęściej wiele wspólnego z nazwami części miasta (ujętymi w rubryce lokalizacja), a granice dekanatów nie zostały pokazane na il.4.1. Lokalizacja Kościołów na planie Poznania (numeracja wg.Tab.1) na str.39. Wzmaga to niepotrzebne wrażenie, że numery zostały nadane poszczególnym realizacjom przez Doktoranta w sposób chaotyczny (a tak przecież nie było !). Brak granic dekanatów na mapie (lub brak uszeregowania kościołów w tabeli 1 wg. dat rozpoczęcia budowy) to drugi z zarzutów recenzenta do pracy. Powstały bałagan utrudnia, bowiem prawidłowy odbiór pracy.

Następnie, na stronach 40-137 Doktorant prezentuje fotografie (w większości własne) oraz opracowane najczęściej przez siebie sytuacje wszystkich badanych kościołów. Przy niektórych prezentuje również rzuty poziomu podstawowego (lub dwóch poziomów, jeśli świątynia jest dwupoziomowa), które pochodzą z innych publikacji, lub z archiwów autorów, czy inwestorów. Pozornie nie zawsze efektowna i nie do końca szczęśliwie opracowana pod względem graficznym (kilka zdjęć jest ciemnych, a rzuty lub sytuacje są czasem za małe) część rozprawy pokazuje ogrom pracy Doktoranta, w tym (zapewne wielogodzinną) kwerendę biblioteczną i archiwalną, a także liczne spotkania z autorami i inwestorami świątyń, które to elementy powinny zostać omówione w nieistniejącej metodzie pracy w rozdziale 2. Recenzent wyraża ubolewanie, że nie wszystkim badanym kościołom towarzyszą rysunki rzutów. Ze względu na charakter prezentowanych potem badań ankietowych, pomogłoby to w znaczący sposób zrozumieć recenzentowi, który odwiedził zaledwie kilka z 45 nowych poznańskich kościołów, wiele odpowiedzi eksperckich.

Zwłaszcza, że organizacja rzutu kościoła jest jednym z podstawowych czynników architektonicznych, na który wpływ powinny mieć zalecenia posoborowe, co Doktorant wielokrotnie podkreśla w całej rozprawie (np. il.4.116).

W podrozdziale 4.2.(str.138-139) Doktorant przedstawia metodologię badań, jaką jest wielokryterialna ocena hierarchiczna. W rozprawie przyjmuje 3 poziomy kryteriów ocen:

Poziom 1- ocena ogólna architektury obiektu w aspekcie zaleceń soborowych

(nadrzędne kryterium oceny)

Poziom 2- cząstkowe kryteria oceny obiektu definiowane przez zalecenia soborowe Poziom 3- czynniki szczegółowe, wpływające na kryteria poziomu 2

Dla kryteriów poziomu 1 i 2 została dokonana ocena przez 10 ekspertów – architektów, w tym projektantów kościołów oraz księży w oparciu o opracowane przez Doktoranta ankiety.

Recenzent chciałby wiedzieć jaki był udział tych 3 poszczególnych grup (architektów projektujących i nieprojektujących kościoły oraz księży) w ogólnej liczbie ekspertów.

Proporcja ta nie pozostaje jego zdaniem bez wpływu na przedstawione w dalszej części (4.4) wyniki oceny. Wydaje się również, że tak duża ilość kościołów (ostatecznie 41) wymagałaby być może także większej liczby ekspertów (15-20 osób) w celu obiektywizacji badań.

Recenzenta ciekawi również, czy w opracowywaniu ankiet i schematów ich dystrybucji Doktorant korzystał z pomocy socjologa, albo czy on sam ma wykształcenie socjologiczne.

W Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej takie wymogi są zwyczajowo stawiane przed Doktorantami przy podobnych badaniach, aby uniknąć nieprawidłowości w formułowaniu ankiet i sugerowania odpowiedzi osobom ankietowanym. A także, czy Doktorant sam był jednym z ankietowanych, a jeśli tak, to w jaki sposób uniknął narzucenia swoich poglądów pozostałym?

Przedstawione w podrozdziale 4.3 kryteria oceny architektury sakralnej, które stały się podstawą dla opracowanych ankiet oceny zostały sformułowane w ocenie recenzenta w sposób prawidłowy. Podobnie jak opracowane w konsultacji z dr inż. T. Garbowskim oraz na podstawie licznych publikacji, przywołanych w przypisach i bibliografii (pomimo widocznego braku najnowszej pozycji prof. E. Niezabitowskiej omawiającej zasady prowadzenia badań naukowych w architekturze), wyznaczenie wag poszczególnych kryteriów oraz normalizacja i standaryzacja wartości wag (str. 154-155).

W podrozdziale 4.4. (str. 156-214) Doktorant przybliża czytelnikom wyniki badań.

Została przedstawiona ocena ogólna (1 stopnia), a następnie poszczególne oceny

cząstkowe (2 stopnia) z zachowaniem podziału na 6 podstawowych, sformułowanych

uprzednio kryteriów: K1-rozpoznawalność funkcji sakralnej, K2-relacja z otoczeniem, K3-rola

kościoła jako dominanty architektonicznej, K4-symbolika, K5-wspólnotowość oraz K6-nastrój

skupienia. Czyni to tak przy pomocy opisów, tabel i wykresów, wyodrębniając dla każdej z

kategorii 5 realizacji, które w sposób najlepszy i 5, które w sposób najgorszy (zdaniem

ankietowanych) spełnia każde z poszczególnych kryteriów. To niezwykle interesująca i

doskonale opracowana, zdaniem recenzenta, część rozprawy. Podobnie jak kolejny

podrozdział 4.5 (str.214-215) gdzie Doktorant w oparciu o ogólną ocenę tworzy ranking

poznańskich kościołów (wypadałoby dodać powstałych w latach 1970-2012, pomimo, że

sugeruje to tytuł pracy) w aspekcie spełnienia wymogów Soboru Watykańskiego II. Jak sam

podkreśla jest to dodatkowy, ale zdaniem recenzenta niezwykle interesujący, efekt rozprawy doktorskiej.

Przedstawione w tej części pracy wyniki są nadzwyczaj zaskakujące. Zwłaszcza ogólna ocena (1 stopnia), która jak sądzi recenzent, została opracowana na podstawie szczegółowych 6 ocen (2 stopnia) w oparciu o kryteria K1-K6. Pierwsze miejsce w ocenie ogólnej otrzymał kościół pw. Wniebowzięcia NMP (proj. H. Marcinkowski 1972-74), pomimo, że w żadnym ze szczegółowych kryteriów pierwszego miejsca nie uzyskał, a tylko dwa razy (na sześć możliwych) znalazł się w „pierwszej piątce”. Na drugim miejscu uplasował się kościół pw. Ofiarowania Pańskiego (proj. M. Fikus 1999-2003) - mała, raczej tradycyjna w formie, elegancka świątynia, która w szczegółowych ocenach uzyskała dwukrotnie pierwsze miejsce, występując zarazem trzykrotnie w „pierwszej piątce” spośród sześciu zestawień.

Kolejny, niewielki kościół pw. Św. Jadwigi Wawelskiej zaprojektowany również niedawno przez prof. Fikusa (realizacja od 2000) zamyka pierwszą piątkę najlepszych poznańskich kościołów, występując w niemal każdym zestawieniu. Trzecie miejsce zajmuje kościół św.

Rodziny (proj. W. Wojciechowski, B. Celichowski, W. Kasprzycki 1986-1992), który w ocenach wg. kryteriów szczegółowych uzyskał dwa razy pierwsze miejsce. Na czwartej pozycji notowany jest kościół pw. Matki Bożej Różańcowej (proj. Z. Roszak 1991-1997), który zajął drugie miejsce w kategorii K6-skupienie. Pomimo uzyskania najwyższej oceny eksperckiej w kategorii K2-relacja z otoczeniem, kościół pw. Miłosierdzia Bożego (proj. J.

Liśniewicz 1983-1991) znalazł się na pozycji 8, a najwyżej oceniony w kategorii K5- wspólnotowość kościół pw. Chrystusa Dobrego Pasterza (proj. J. Kopydłowski 1981-87) znalazł się w połowie rankingu, na miejscu 21 w ocenie ogólnej. Jak słusznie zauważa Doktorant, niepokojącym wydaje się fakt, że wspólnotowość, która powinna być jedną z najważniejszych kategorii w świetle zaleceń soborowych odgrywa tak małą rolę (0,2%) w ocenie ogólnej. Co za tym idzie, duże, jednoprzestrzenne kościoły budowane na wielkich poznańskich osiedlach są pozycjonowane znacznie niżej, niż niewielkie świątynie o raczej tradycyjnym układzie wnętrza, w których łatwiej osiągnąć nastrój skupienia i zawrzeć elementy symboliki katolickiej. Trzy kościoły na 5 najlepszych to właśnie tego typu obiekty.

Być może poszerzenie grupy eksperckiej (z których każdy musiał ocenić 45 obiektów) dałoby inne wyniki. Recenzent zachęca Doktoranta do dalszego drążenia tej ciekawej problematyki.

Podrozdział 4.6. Modelowa koncepcja kościoła parafialnego na Łacinie w Poznaniu

zawiera trzy linijki tekstu oraz zestaw 3 odręcznych opisanych drobnym maczkiem autorskich

szkiców koncepcyjnych. Doceniając twórczy wkład pracy Doktoranta w opracowanie być

może interesującej koncepcji kościoła zgodnie z zaleceniami soborowymi i wynikami

przeprowadzonych badań, recenzent nie może nie wyrazić swojej dezaprobaty wobec

niedosytu informacji w tej części rozprawy. W tym podrozdziale brakuje opisu koncepcji, która wyjaśniłaby w sposób czytelny (rozprawa doktorska jest bowiem przede wszystkim pracą pisemną) wszystkie założenia projektowanego obiektu. Brak sytuacji i ukazanych związków z kontekstem urbanistycznym sytuuje tę koncepcję raczej w sferze projektów ideowych, co zresztą można odczytywać, jako jej atut. Nie ma, zatem potrzeby powoływania się na konkretną lokalizację, która nie została przybliżona odbiorcom pracy, ponieważ powszechnie wiadomo, że tego typu „idealne projekty” przysłużyły się już w przeszłości do rozwoju myśli architektonicznej. Powinien być on jednak przedstawiony w sposób czytelniejszy.

Ostatni, Rozdział 5 (str.218-220) zawiera wnioski i podsumowanie badań. Zostały one opracowane i przedstawione w sposób prawidłowy. Doktorantowi udało się potwierdzić postawioną w 2 rozdziale rozprawy tezę i osiągnąć zamierzone cele naukowe. Ciekawym efektem pracy jest konstatacja, że w wyniku ogólnych ocen eksperckich kategorie K1, K2 i K3, należące raczej do sfery profanum uzyskały wagę 51%, a kategorie K4, K5 i K6, reprezentujące raczej sferę sacrum, do której odnoszą się przede wszystkim zalecenia posoborowe uzyskały wagę 49%.

4. Podsumowanie, uwagi

Wnikliwa lektura dysertacji doktorskiej Pana mgr inż.arch. Wojciecha Skórzewskiego pt.:

„Czynniki wpływające na jakość posoborowej architektury sakralnej na przykładzie poznańskich realizacji z lat 1970-2012”, pozwala recenzentowi stwierdzić, iż jest to wartościowa pozycja naukowa. Jak wcześniej zauważono, wypełnia ona widoczną lukę w prowadzonym od ponad trzech dekad przez przedstawicieli różnych dyscyplin, dyskursie naukowym na temat współczesnej architektury sakralnej w Polsce.

Narracja, choć oszczędna, prowadzona jest prawidłową polszczyzną, a użyte świadomie sformułowania specjalistyczne odpowiadają problematyce pracy i charakterystyce przeprowadzanych badań. Pomimo tego, tak, jak i w innych pracach doktorskich, które nie przechodzą korekty językowej w wydawnictwie, zauważono nieliczne literówki i potknięcia stylistyczne. Do najbardziej widocznych należą:

str. 153 „kompletacja” zamiast „kontemplacja”

str. 161 „szarsze” zamiast „szersze”

Ze względu na charakter składu pracy, wykonywanego najpewniej przez Doktoranta w

warunkach domowo-uczelnianych, zauważono także pewne niekonsekwencje i

niedociągnięcia w graficznym układzie pracy, czytelności (jasności) niektórych ilustracji i umiejscowienia podpisów pod nimi. Niektóre ilustracje w części 4.1 są za małe przez co część strony zostaje pusta. Na pewno można by było uzupełnić te miejsca kolejnymi autorskimi fotografiami, które są ogromnym atutem pracy, lub brakującymi rysunkami rzutów kościołów (tam gdzie takie braki występują). Widoczne szczegółowe uwagi odnoszą się do dwóch przypadków :

str. 139 – podrozdział 4.3. zaczyna się na dole strony, zamiast na następnej stronie str.144/145, gdzie podpis pod ilustrację 4.111 przeszedł na kolejną stronę

Merytoryczną część pracy, a zwłaszcza rozbudowany rozdział 4, recenzent ocenia wysoko, co szczegółowo zostało omówione w poprzednim punkcie recenzji. Niejako niezależnie od oceny merytorycznej tej części rozprawy, recenzent pragnąłby się nie zgodzić z twierdzeniem Doktoranta zawartym na stronie 192 : „ Podkreślenie rangi sacrum w przestrzeni urbanistycznej jest pożądane (…) ale zawsze powinno się odbywać w nawiązaniu do kontekstu”. Jest to zdanie wysoce dyskusyjne, zwłaszcza w obliczu istniejącej struktury urbanistycznej polskich miast (w tym także Poznania), gdzie w wielu wypadkach kontekst przestrzenny jest absolutnie bezwartościowy. Zadaniem ważnego obiektu publicznego, jakim jest kościół (czy zespół klasztorny), jako formy mocnej, jest przywrócenie cech miejskich miejscom ich pozbawionym (nie miejscom). Nawet, zdaniem recenzenta, kosztem silnego kontrastu formalnego. Wiele zdjęć zawartych w dysertacji pokazuje pozytywne przykłady tego typu działań.

Pozostałe, nieliczne uwagi , głosy polemiczne i pytania do Doktoranta, zostały zawarte w dwóch poprzednich punktach recenzji. Spośród nich, chciałbym tutaj przypomnieć jedyne 4 najpoważniejsze:

- brak określenia metody pracy w Rozdziale 2 ( nie mylić z prawidłowo określoną w rozdziale 4 metodologią badań)

- uporządkowanie kościołów poznańskich w tabeli 1 wg. dekanatów, a nie według innych istotnych dla badań architektoniczno-urbanistycznych kryteriów, jak chociażby tych przedstawionych w pkt.3.3.

- brak rzutów wszystkich analizowanych kościołów co utrudnia recenzentowi prawidłową ocenę badań eksperckich

- brak opisu autorskiej koncepcji kościoła (rozdz.4.6.), który omówiłby w sposób czytelny i

jednoznaczny wynikające z przeprowadzonych przez Doktoranta badań i zaleceń

soborowych nowe zasady kształtowania obiektów sakralnych, przez co zrealizowany byłby w

sposób pełniejszy aplikacyjny cel pracy