SPIS TREÂCI
Kilka s∏ów wst´pu ... 7 Eugeniusz Czaplejewicz U êróde∏ literatury emigracyjnej.
Jeden z najstarszych toposów literatury europejskiej... 10 Marian P∏achecki „Emigracja”: Paradygmat 1900... 30 Arent van Nieukerken „…pisz´ na Babilon/ do Jeruzalem”.
Polski romantyzm: poezja synów osieroconych w sile wieku
wobec poezji sierot-pogrobowców... 43 Ewa Wiegandt Emigracyjne teorie „ma∏ych ojczyzn”... 63 Bo˝ena Karwowska Kategoria wygnania w angloj´zycznych
dyskursach krytycznoliterackich. Czes∏aw Mi∏osz, Josif Brodski... 79 Judit Reiman Wyspa literacka uchodêstwa polskiego
na W´grzech w latach 1939–1945 ... 96 Edward Mo˝ejko Polska kultura emigracyjna w Kanadzie
a polityka wielokulturowoÊci ... 107 Basil Kerski Fran˜ois Bondy i Kongres WolnoÊci Kultury... 121 Zuzanna Wasilewska-Lipke Pisarz emigrant we w∏asnym
teatrze pami´ci – na podstawie tekstów „Drugiej Emigracji”... 134 Hanna Gosk Twórcy emigracyjni najstarszego pokolenia
wobec Historii. Walerian Meysztowicz, Karol W´dziagolski,
Franciszek Wys∏ouch... 155 Nina Taylor-Terlecka Tymon Terlecki. Emigrant – etos
i rzeczywistoÊç ... 169 Andrzej Stanis∏aw Kowalczyk Jerzy Giedroyc – Mieczys∏aw
Grydzewski: dwa style bycia emigrantem... 183 Arleta Galant Emigracja i trudna prywatnoÊç w „Dzienniku”
Jana Lechonia... 198 Marcin Jurek Parawany emigracyjnej oczywistoÊci. Wymiary
wygnania w pismach Józefa Czapskiego... 213 Renata Sowiƒska „Zachowaç spokój wewn´trzny i pracowaç
nad sobà...” — filozofia twórcza Józefa Czapskiego... 226 Stanis∏aw Wawrzyniec Zajàc (Nie)spotkanie Ameryki.
Zygmunta Haupta Podró˝ do Louisiany... 236 Aleksander Fiut Wrastanie w Ameryk´. Strategie pisarskie:
Czes∏awa Mi∏osza, Andrzeja Brychta i Jerzego Kosiƒskiego ... 252 Janusz Margaƒski Gombrowicz i rozkosze marginalizacji ... 269
6
Józef Olejniczak Witold Gombrowicz wraca do Europy (cz. 2). „Dziennik Trans-Atlantycki” wobec emigracyjnych
relacji z podró˝y ... 278 Micha∏ Legierski Emigracja jako manifest artysty
– Witold Gombrowicz ... 291 Pawe∏ Rodak Dziennik pisarza emigracyjnego: mowa,
pismo, druk. Witold Gombrowicz ... 296 Katarzyna Misztal Byç sobà w Argentynie.
O Gombrowiczowskiej utopii szczeroÊci i literaturze
„prawdziwie” po∏udniowoamerykaƒskiej... 304 Andrzej Zieniewicz Poemigracyjny niepokój. Gustaw
Herling-Grudziƒski, „Dziennik pisany nocà” (1989–1992) ... 313 Jakub Beczek Dialektyka mitu. Par´ uwag o Jana Emila
Skiwskiego emigracyjnym dyskursie politycznym... 330 Tomasz Wójcik Boles∏aw Miciƒski. Pre-figury emigracyjnoÊci... 339 Ma∏gorzata Kowalewska Obertyƒska nie doÊç znana.
Dokumentacje, sakralizacje, fantastyka – trzy struny
w twórczoÊci pisarki ... 351 Wojciech Lig´za Powroty poetów emigracyjnych... 361 Wac∏aw Lewandowski Emigrant w poszukiwaniu wiary
i nadziei. O pewnym wierszu Jana Lechonia ... 386 Anna Wieczorek Âmiech, Êmierç, granica. O poezji
emigracyjnej Mariana Hemara ... 399 Marek Zaleski Arcywzór biografii poety ... 407 Alina Molisak Narracje o wygnaniu w literaturze polskiej
w Izraelu po roku 1948 ... 422 Kazimierz Adamczyk Antynostalgia i nostalgia. Pami´ç
Polski w literackich Êwiadectwach emigracji 1968 ... 434 Bernadetta Kuczera-Chachulska DoÊwiadczenie obczyzny
a zapis poety. Arnold S∏ucki ... 455 Agnieszka Czy˝ak Kazimierza Brandysa paryska monotonna
codziennoÊç... 468 Gabriel Ga∏a W „obcym idiomie”. O emigracyjnych
doÊwiadczeniach poety-t∏umacza. Stanis∏aw Baraƒczak... 478 Krzysztofa Krowiranda Wizerunek emigranta w prozie
polskiej lat dziewi´çdziesiàtych XX w. Natasza Goerke,
Manuela Gretkowska... 492 Jaros∏aw Klejnocki „CiamkowatoÊç ˝ycia”. Aspekty
emigracyjnej codziennoÊci w poezji Grzegorza Wróblewskiego... 503 Indeks osób... 519
KILKA S¸ÓW WST¢PU
Sytuacja twórcy na emigracji opisywana i przedstawiana by∏a na rozmaite sposoby: jako dojmujàca i przykra codziennoÊç, jako za- szczytna lub ofiarna misja, jako przekleƒstwo, wzgl´dnie jako jedna z odmian nowoczesnego wydziedziczenia i obcoÊci artysty. Dla jed- nych emigracja by∏a szansà wyjÊcia z polskiego partykularza w szero- ki Êwiat, dla innych zstàpieniem w anonimowoÊç i pustk´, jedni widzieli w niej wyzwanie sk∏aniajàce do przewartoÊciowania ˝ycia i po- szukiwania nowej poetyki, inni ˝yli i pisali tak, jakby nie opuÊcili swojej Litwy, Mazowsza czy Galicji. Wszyscy borykali si´ z emigra- cyjnà codziennoÊcià, która by∏a przedmiotem beznami´tnego opisu, kpiny, satyry, przedstawiano jà patetycznie bàdê sentymentalnie, wzgl´dnie w ogóle jej nie przedstawiano. Innymi s∏owy, bycie pisarzem na emigracji obrasta∏o mitologià twórcy wygnanego, zwyci´zcy lub ofiary, zapoznanego geniusza, wzgl´dnie kogoÊ z talentu obrabowa- nego. Pisarze polscy przebywajàcy po roku 1939 na wychodêstwie ró˝nie tematyzowali w swojej twórczoÊci sytuacj´ twórcy na emigracji, odwo∏ujàc si´ do rozmaitych konwencji, j´zyków i tradycji. Proble- matyzowali jà w utworach autobiograficznych i fikcjonalnych, fabu- larnych i dyskursywnych, w liryce, epistolografii, eseistyce i diarystyce.
DziÊ próbujemy rozpoznaç i opisaç najwa˝niejsze przejawy pisar- skiej emigracyjnoÊci oraz sposoby jej artyku∏owania. Wskazaç mo˝li- woÊci ukazania nieujawnionych dotàd sensów, które kryjà utwory powsta∏e na emigracji. Ale, co znaczy obecnie s∏owo „emigracja”, jak rozumieç proz´ i poezj´ tworzone przez Polaków poza krajem w prze- sz∏oÊci i dzisiaj? Czy mo˝na mówiç o paradygmacie polskiej dwudzie- stowiecznej literatury emigracyjnej? Jak wyglàdajà jej interpretacje czynione ze stanowiska kultur obcych, drugich ojczyzn jej autorów?
Co wnoszà nowe odczytania dokonywane przy u˝yciu narz´dzi antro- pologii kulturowej, rozpatrujàcej interakcje mi´dzy swojskoÊcià i ob- coÊcià oraz studia postkolonialne, badajàce dyskursy zwyci´zców i zdominowanych, efekty w∏adzy metropolitalnego centrum nad miesz- kaƒcami opanowanych przemocà terytoriów?
Na takie i inne pytania próbujà odpowiadaç teksty zamieszczone w tym tomie.
W jednym z nich uznaje si´, ˝e emigracja jest kreacjà, fikcjà j´- zykowà (M. P∏achecki) i poj´cie to, nim zostanie u˝yte, winno zostaç
Hanna Gosk, Andrzej Stanis∏aw Kowalczyk
precyzyjnie uÊciÊlone. W innym, i˝ emigracja to jedna z podstawo- wych sytuacji ludzkiego bycia w Êwiecie. Uniwersalna, odpowiadajà- ca kondycji wspó∏czesnego cz∏owieka. Jeden z najstarszych toposów egzystencjalno-literackich, by tak rzec (E. Czaplejewicz). Ekskursem w wiek XIX jest artyku∏ poÊwi´cony ÊwiadomoÊci wygnania i wydzie- dziczenia w polskiej poezji romantycznej (A. van Nieukerken).
Nie da si´ przeceniç wp∏ywu polskiej literatury emigracyjnej po- wstajàcej po II wojnie Êwiatowej na okreÊlone nurty literatury, która rozwija∏a si´ w kraju (wàtek „ma∏ych ojczyzn”, temat kresowy). Nie nale˝y jej rozpatrywaç jako jednolitego zjawiska/procesu, bowiem pod- lega zró˝nicowaniu zwiàzanemu z czasem, miejscem i okolicznoÊcia- mi powstania (choçby utwory wydawane na obczyênie do roku 1989, przejawy emigracji wewn´trznej w literaturze krajowej, polskie publi- kacje literackie za granicà po roku 1989) (E. Wiegandt, K. Krowi- randa, J. Klejnocki).
Nie mo˝na nie zauwa˝yç, i˝ w jej obr´bie ukszta∏towa∏y si´ auto- nomiczne, wyraziste narracje, choçby te snute przez autorów pocho- dzenia ˝ydowskiego, którzy opuszczali Polsk´ w ró˝nych okresach, za ka˝dym razem pod presjà odmiennych uwarunkowaƒ, by osiàÊç w Izraelu, Europie Zachodniej lub Ameryce (K. Adamczyk, A. Mo- lisak, B. Chachulska). O wyodr´bnianiu si´ w polskiej literaturze emigracyjnej autonomicznych kr´gów tematycznych oraz niepowta- rzalnych sposobach ich ekspresji decydowa∏y równie˝ przemiany sy- tuacji politycznej na Êwiecie wymuszajàce korekty w tonie przekazów o ustabilizowanych wczeÊniej wyznacznikach (A. Zieniewicz).
Jako fenomen wyraênie zmieniajàcy oblicze na prze∏omie XX i XXI wieku, polska literatura emigracyjna animuje próby wyznacza- nia figur jej paradygmatu, kszta∏tujàcego si´ najpierw w nawiàzaniu, potem zaÊ w opozycji do „polskiego losu emigracyjnego”, wype∏nia- nego swoistymi treÊciami od czasu zaborów i ∏àczonego z traumami oraz powinnoÊciami, których najpe∏niejszà wersj´ przynios∏y narracje o proweniencji romantycznej (E. Wiegandt, A. Fiut, W. Lig´za, M. Zaleski). Jej autorzy i bohaterowie wypracowali swoiste strategie bycia emigrantem, wrastania w obczyzn´ lub zachowywania wobec niej dystansu, czemu na ró˝ne sposoby dawali wyraz we w∏asnej twórczoÊci (A. Fiut, M. Zaleski, T. Wójcik, M. Kowalewska, J. Beczek, W. Lewandowski, A. Czy˝ak, A. Wieczorek, A. Galant, M. Jurek, R. Sowiƒska S. Zajàc, G. Ga∏a). Wariantowe realizacje owych figur i strategii emigracyjnych zachowaƒ posiadajà wartoÊç znaku. Re- 8
tencyjno-protencyjna wartoÊç takiego znaku ujawnia si´ w powtó- rzeniach.
Dwudziestowieczna opowieÊç emigracyjna ma swoje wielkie oso- bowoÊci, oÊrodki centralne (Londyn, Pary˝), o których mo˝na mówiç w kategoriach podobieƒstw i ró˝nic, (A. S. Kowalczyk o M. Grydzew- skim i J. Giedroyciu, N. Taylor-Terlecka o T. Terleckim, B. Kersky o F. Bondym, J. Margaƒski, J. Olejniczak, M. Legierski, P. Rodak, K. Misztal o W. Gombrowiczu, M. Zaleski o Cz. Mi∏oszu) oraz pe- ryferia, miejsca mniej znane (J. Reiman o wychodêstwie polskim na W´grzech, E. Mo˝ejko o polskiej emigracji w Kanadzie).
Nacechowanie autobiograficzne, zwiàzki z konkretem egzysten- cjalnym czynià z polskiej poezji i prozy emigracyjnej XX oraz XXI wieku teksty wpisujàce si´ w naj˝ywsze tendencje literackiej dwu- dziestowiecznoÊci z jej stopniowym odchodzeniem od wielkiej histo- rii zdarzeniowej ku opowieÊciom o prze˝ywaniu jednostkowym. Na ich przyk∏adzie mo˝na obserwowaç proces pojawiania si´ zmian w ro- zumieniu historii wspó∏czesnej w ogóle. Nawet u najstarszych auto- rów emigracyjnych nie jest ju˝ ona uto˝samiana z drogà post´pu, prowadzàcà ku szcz´Êliwej przysz∏oÊci ludów (H. Gosk). Przypomina raczej drog´ pe∏nà Êmiertelnych zakr´tów, pu∏apk´, zagadk´, niewia- domà. Bywa heroiczna, porywajàca, cz´Êciej jednak okazuje si´ mo- zolnym trudem pokonywania przypadków zgotowanych przez opór materii codziennoÊci lub ironi´ losu.
Hanna Gosk Andrzej Stanis∏aw Kowalczyk
Kilka s∏ów wst´pu 9
