KS. JOZEF PASTUSZKA
FILOZOFICZNE I EMPIRYCZNE POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ
M y ś l filo zo ficzn a, c h o ć n a s ta w io n a n a g łę b s z e p o z n a n ie c a łe j rz e c z y w is to ś c i, m ia ła o k r e s y sz c z e g ó ln y c h z a in te re s o w a ń , g d y c a ły sw ó j w y s iłe k z w ra c a ła ty lk o k u p e w n y m d z ie d z in o m , k u p e w n y m z a g a d n ie n io m , k tó r e ja k b y z e s p a la ły w so b ie c a ło ś ć , a ic h r o z w ią z a n ie m ia ło c h a r a k te r o g ó ln e j s y n te z y p o z n a w c z e j.
P r a p ie r w ia s tk a rz e c z y d o s z u k iw a ła s ię w c z e s n a m y śl g re c k a , id e ą b y tu u r z e c z o n y b y ł P la to i A ry s to te le s , a w iz ja ż y c ia sz c z ę ś liw e g o p rz y ś w ie c a ła e p ik u r e jc z y k o m i s to ik o m . P od w p ły w e m c h rz e ś c ija ń s tw a te id e a ły u le g ły s p ir y tu a liz a c ji i o tr z y m a ły n a s ta w ie n ie tr a n s c e n d e n tn e . „ T y lk o B oga i d u s z ę " p r a g n ie p o z n a ć św . A u g u s ty n i :— ja k d o d a je z n a c is k ie m — „ n ic z e g o w ię c e j" . Ś re d n io w ie c z e o b ra c a ło się w ty m sa m y m k r ę g u id e o w y m i ze sz c z e g ó ln y m z a m iło w a n ie m u p r a w ia ło m e ta fiz y k ę i lo g ik ę . W c z a s a c h n o w o ż y tn y c h d o k o n a ło s ię ro z s z e r z e n ie g r a n ic ś w ia ta w id z ia ln e g o (filo zo fia p rz y ro d y ) i z w ró c e n ie s ię p rz e d e w s z y s tk im k u n ie m u m y ś li lu d z k ie j, k tó r a p o c z u ła s ię s iln a i u z d o ln io n a d o ro z w ią z a n ia w s z y s tk ic h z a g a d e k ś w ia ta i ż y c ia ( r a c jo n a liz m , deizm ). J e s z c z e K a n t p o s ta w ił filo z o fii c e le u n iw e rs a ln e , ja k id e a ś w ia ta , c z ło w ie k a i B oga, a le w k r ó tc e p o te m , p o k ró tk im o k r e s ie s p e k u lą c ji filo z o fic z n e j (id ealizm ), z a in te r e s o w a n ia filo z o fic z n e z w ra c a ją s ię z d e c y d o w a n ie k u ś w ia tu z ja w is k o w e m u , co s ta ło s ię ró w n ie ż je d n ą z p rz y c z y n ro z w o ju n a u k p rz y r p d n ic z y c h w X IX w .
W X I X w . d o m in a n tą z a in te r e s o w a ń s ta ł s ię c z ło w ie k 1. A le n ie ty lk o c z ło w ie k ja k o b y t c z y ^ su b stan cja, s ta n o w ią c y p rz e d m io t m e ta fiz y k i, n ie ty lk o c z ło w ie k o g ó ln y , a b s tr a k c y jn y , ja k i je s t p rz e d m io te m p s y c h o lo g ii o g ó ln e j, a le c z ło w ie k e m p iry c z n y , je d n o s tk o w y , k o n k re tn y , ż y ją c y w o k re ś lo n y c h w a r u n k a c h ż y c io w y c h , c z ło w ie k sw e g o czasu . Z w ró c e n ie s ię m y ś li n a u k o w e j k u c z ło w ie k o w i z n a la z ło Swój w y r a z w o g ro m n y m ro z w o ju n a u k p s y c h o lo g ic z n y c h o n a s ta w ie n iu e m p i
ry c z n y m . G d y d a w n ie j p s y c h o lo g ia z a jm o w a ła s ię g łó w n ie d u szą,
1 In der Mehrzahl der Fälle richtet sich das Interesse aut die menschliche
Person. Abgesehen von der Philosophie der Materie, sind alle zeitgenösische
D enker mehr oder weniger deklarierte Spiritualisten und legen Nachdruck aut
die besondere W ürde der m enschlichen Person. Dieser Personalismus wird in
besonders drastischer Form von der Existenzphilosophie vertreten aber auch
viele Phänomenologen und M etaphysiker vertreten ihn in der eindringlichsten
W eise. I. M. B o c h e ń s k i , Europäische Philosophie der Gegenwart,
Bern 1947, s. 45.
ja k o p rz y c z y n ą ż y c ia w e g e ta ty w n e g o , z w ie rz ę c e g o i ro z u m n e g o , to t e ra z u w z g lę d n ia m o m e n ty e m p iry c z n e : je j p rz e ż y c ia p s y c h ic z n e o w ie lo r a k ic h p o w ią z a n ia c h , f u n k c ja c h i o d m ia n a c h . T a k ie s p o jrz e n ie n a ż y c ie p s y c h ic z n e d a ło p o c z ą te k n o w y m d y s c y p lin o m p sy c h o lo g ic z n y m , k tó r e r o z p a tr y w a ły p rz e ż y c ia p s y c h ic z n e p o d ró ż n y m i a s p e k ta m i i m ia ły w ła s n y p rz e d m io t fo rm a ln y : p s y c h o lo g ia e k s p e r y m e n ta ln a , p s y c h o lo g ia s p o łe c z n a , p s y c h o lo g ia ro z w o jo w a , p s y c h o lo g ia w y c h o w a w c z a , p s y c h o p a to lo g ia , a p rz e d e w s z y s tk im c h a r a k te r o lo g ia i p s y c h o lo g ia o so b o w o śc i, k tó r e p r z e d s ta w ia ją c a ło ś ć ż y c ia p s y c h ic z n e g o w n o w y m p rz e k r o ju
W o s ta tn ic h la ta c h p s y c h o lo g ia o so b o w o śc i w y s u n ę ła s ię n a czoło in n y c h n a u k p s y c h o lo g ic z n y c h i w y k a z u je te n d e n c je do w c h ło n ię c ia c h a r a k te r o lo g ii — do je j z a s tą p ie n ia n a p o lu p s y c h o lo g ic z n y m .
J e s t to p a ra d o k s e m h is to rii n a u k i, że w o k re s ie n ie s ły c h a n e g o ro z w o ju te c h n ik i i z w ią z a n y c h z ty m m e c h a n iz a c ji i a u to m a ty z a c ji p r a c y lu d z k ie j, g d y w y s iłk i lu d z k ie z w ró c o n e są k u o p a n o w a n iu k o sm o su , g d y ż y c ie sp o łe c z n e ta k d a le c e p o c h ła n ia je d n o s tk ę , że ta z d a je się g in ą ć w m asie, g d y te c h n ik a , o rg a n iz a c ja p rz e s ła n ia c z ło w ie k a , w te d y w ła ś n ie m y śl lu d z k a z ja k ą ś tę s k n o tą z w ra c a s ię k u cz ło w ie k o w i i p ra g n ie d o k ła d n ie j p o z n a ć je g o n a tu r ę . N ie je s t to ty lk o z w y k ła r e a k c ja cz y p r o te s t p rz e c iw k o m a te ria liz a c ji w s p ó ł
c z esn eg o ż y c ia . N a u k o w e i filo zo ficzn e z a ję c ie się c z ło w ie k ie m p ły n ie z p rz e k o n a n ia , a m oże ty lk o z p rz e c z u c ia , że w ła ś n ie w c z ło w ie k u k r y je się w ła ś c iw e ro z w ią z a n ie z a g a d k i b y tu , bo w nim , w „ m ik ro - k o sm o sie " z b ie g a ją się i z e s p a la ją ró ż n e fo rm y b y tu i że u s ta le n ie ich n a tu r y , o ty le ła tw ie js z e , że o p a r te n a o s o b is ty m p rz e ż y c iu , m oże rz u c ić ś w ia tło n a n a tu r ę rz e c z y w is to ś c i w o g ó le . A m oże te ż w y s tę p u ją c e d z iś o s ła b ie n ie zm y słu d la d u c h o w e g o ś w ia ta tr a n s c e n d e n tn e g o z w ra c a c z ło w ie k a k u w ła s n e m u ja , b y ta m s z u k a ł u c ie c z k i p rz e d n a p o re m ś w ia ta m a te ria ln e g o i p rz e z ro z b u d z e n ie w ła s n y c h s ił d u c h o w y c h u m iał p rz e c iw s ta w ić się n a p o ro w i m a te rii.
P o ję c ie o so b y je s t z a g a d n ie n ie m k lu c z o w y m . O d je g o r o z w ią z a n ia ) z a le ż y p o g lą d n a c z ło w ie k a , n a je g o ro lę sp o łe c z n ą , a p o ś re d n io ta k ż e
| p o g lą d n a n a tu r ę m a te rii i s to s u n e k do n ie j d u c h a , n a is to tę ś w ia ta
| i p o z y c ję w n ie j c z ło w ie k a . S am o p o ję c ie o s o b y p rz e s z ło c ie k a w ą ' e w o lu c ję , ta k b a rd z o z n a m ie n n ą d la n o w o ż y tn e j m y ś li filo z o fic z n e j — od u ję c ia m e ta fiz y c z n e g o do k o n c e p c ji e m p iry c z n e j o w y ra ź n y m n a s ta w ie n iu p s y c h o lo g ic z n y m 3. N o w o c z e sn e e m p iry c z n e p o ję c ie o so b y m oże b y ć u w a ż a n e za d a ls z e ro z w in ię c ie i z a s to s o w a n ie p ra k ty c z n e
4 6 KS. JOZEF PASTUSZKA
2 A. E o b a c k , Piesenl-day Psychology, New York 1955; D. K a t z (red.), Handbuch der Psychologie, Basel—Stuttgart 1960.
3 Por. E. G i l s o n , Duch lilozoiii średniowiecznej, W arszawa 1958,
s. 192—209.
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ 4 7
filo z o fic z n e g o je j p o ję c ia . O z n a c z a n e b y w a ra c z e j m ia n e m „ o s o b o w o ś c i" *.
I. FILOZOFICZNE POJĘCIE OSOBY
P o z n a n ie lu d z k ie n ie z a tr z y m u je s ię n a z e w n ę trz n e j z ja w is k o w e j s t r o n ie rz e c z y , a le s ta r a s ię d o tr z e ć d o g łę b s z y c h ic h p rz y c z y n , do n a w a r s tw ie ń k o n s ty tu ty w n y c h , d o ic h is to tn y c h w z a je m n y c h re la c ji.
T a k ie je s t p o z n a n ie filo z o fic z n e , ró ż n ią c e się o d p o z n a n ia p o p u la r n e g o i n a u k o w e g o , s to s o w a n e g o w n a u k a c h s z c z e g ó ło w y c h . W o d n ie s ie n iu d o c z ło w ie k a n a jp iln ie js z ą s p r a w ą b y ło u s ta le n ie , c z y on, s ta n o w ią c c z ą s tk ę w s z e c h ś w ia ta , w r o ś n ię ty ty s ią c z n y m i w ę z ła m i w śro d o w is k o p rz y r o d n ic z e , t a k b a rd z o u z a le ż n io n y o d g ru p y sp o łe c z n e j, łą c z ą c y w so b ie w d z iw n e j s y m b io z ie w ie le ró ż n o r o d n y c h p ie r w ia s tk ó w , w y s tę p u ją c y c h o d d z ie ln ie w ś w ie c ie — s ta n o w i ja k iś o d rę b n y sa m o d z ie ln y b y t, c z y te ż je s t ty lk o z ja w is k o w y m w y ra z e m , p u ls u ją c y m ry tm e m i z m ie n n y m p r z e ja w e m w to p io n y m w c a ło ść , b e z in d y w id u a l
n e j o d rę b n o ś c i o n ty c z n e j c z y d y n a m ic z n e j.
Z ty m w ią z a ło s ię d r u g ie p y ta n ie : co s ta n o w i is to tę c z ło w ie k a , k tó r y w y s tę p u j e ja k o o so b a , co je s t j e j c e c h ą k o n s ty tu ty w n ą .
1. P ie r w s z a g ło ś n a d e fin ic ja o so b y , p o d a n a w V I w . p rz e z B o e c ju - sza, o d p o w ia d a ła ty m d w o m p o s tu la to m . „ O so b a — m ó w i o n a — je s t s u b s ta n c ją je d n o s tk o w ą o ro z u m n e j n a t u r z e " 5. D e fin ic ja ta z ro b iła n ie z w y k łą k a r i e r ę n a u k o w ą , b o u tr z y m u je s ię w filo zo fii c h rz e ś c i
ja ń s k ie j o d w ie lu s tu le c i °. P o d k re ś la o n a tr z y z a s a d n ic z e e le m e n ty o s o b y : s u b s ta n c ja ln o ś ć , je d n o s tk o w o ś ć i ro z u m o w o ść .
a) S u b s t a n c j a l n o ś ć . O so b a lu d z k a n a z y w a n a je s t s u b s ta n c ją . D o s ło w n ie „ s u b s ta n c ja " o z n a c z a „ p o d ło ż e " (s u b -s ta r e ), n a ja k im o p ie r a ją s ię p rz y p a d ło ś c i, a w ię c co ś le ż ą c e g o u ic h p o d s ta w y , ic h o p a r c ie i p o d m io t. A le n ie t a fu n k c ja p o d tr z y m y w a n ia n a le ż y d o is to t y s u b s ta n c ji. P u n k t c ię ż k o ś c i le ż y g d z ie in d z ie j, a m ia n o w i
c ie w j e j z d o ln o ś c i do sa m o d z ie ln e g o is tn ie n ia , k tó r e u B oga je s t b e z w z g lę d n e , a u is to t p rz y g o d n y c h — w z g lę d n e . Ł a c iń s k ie s u b s is te r e o z n a c z a tr w a ło ś ć i c ią g ło ś ć is tn ie n ia d a n e j rz e c z y , tk w ią c e w n ie j sa m e j, a n ie w y w o d z ą c e s ię o d in n e g o b y tu . N ie je s t to -tylko ja k ie ś
4 The ontological person w e shall call sim ply person. The empiriological w e shall call personality or caracter. R. B r e n n a n , Thom iste Psychology, New York 1954, s. 291.
5 Persona est rationalis naturae individua substantia. De persona et duabus naturis, c. 3 (PL 64, col. 1643). Cytow ana przez św. Tomasza z Akw.
w S. th. I, q. 29, a. 1.
6 Ks. W. G r a n a t podał rozszerzoną definicję: „Integralna osoba
ludzka jest to jednostkow y, substancjalny i całkow ity podmiot cielesno-
duchowy, zdolny działać w sposób rozumny, dobrowolny i społeczny (w celu
harm onijnego wzbogacenia siebie i ludzkości w zakresie całego bytu). Osoba
ludzka. Próba definicji, Sandomierz 1961, s. 244.
4 8 KS. JOZEF PASTUSZKA
a b s tr a k c y jn e , id e a ln e is tn ie n ie , p rz y s łu g u ją c e isto to m m e ta fiz y c z n y m , a le is tn ie n ie rz e c z y w is te . T y m sam y m p o ję c ie s u b s ta n c ji o z n a c z a co ś w ię c e j n iż p o ję c ie is to ty , b o je j is tn ie n ie , je j n a s ta w ie n ie n a sa m o d z ie ln e tr w a n ie . D ru g a fu n k c ja s u b s ta n c ji, p o d tr z y m y w a n ie p r z y p a d ło ści, o z n acza, że p rz y p a d ło ś c i, w ła ś c iw o ś c i rz e c z y n ie is tn ie ją sam e p rz e z się, a le d z ię k i s u b s ta n c ji i w n ie j tk w ią .
Że o so b a lu d z k a je s t s u b s ta n c ją , to o z n acza, że je s t o n a p e w n ą r z e c z y w is to ś c ią sa m o d z ie ln ą , m a ją c ą w so b ie z d o ln o ś ć d o is tn ie n ia , że o n a je s t p o d m io te m p rz y p a d ło ś c i: a k tó w p s y c h ic z n y c h , w ł a d z , 5 u z d o ln ie ń , że sa m a je s t b y te m trw a ły m , g d y je j p rz y p a d ło ś c i s ą p rz e m ija ją c e . J a k o s u b s ta n c ja , o so b a lu d z k a je s t n a s ta w io n a n a in te g r a ln e t r w a n i e 'i n ie w y m a g a in n e g o b y tu , w k tó r y m b y is tn ia ła . A je d n o c z e ś n ie n ie je s t' o n a ty lk o sa m ą ś w ia d o m o śc ią b e z p o d ło ż a , a n i zesp o łe m p rz e ż y ć b ez p o d m io tu , ja k g ło s i n o w o c z e s n y a k tu a liz m p s y c h o lo g ic z n y , a n i ty lk o lu ź n y m z w ią z k ie m ró ż n o r o d n y c h p ro c e s ó w , j a k n a u c z a e m p iry z m p s y c h o lo g ic z n y . J e s t o n a p o d m io te m a k tó w św ia d o m o śc i, 'j e s t p o d ło ż e m p rz y p a d ło ś c i, k tó r e u le g a ją p r z e o b r a ż e niom , je s t o ś ro d k ie m a k ty w n o ś c i i tw ó rc z o ś c i, p rz y c z y n ą r ó ż n o r o d n y c h p rz e ż y ć , a le sa m a s ię n im i n ie w y c z e rp u je .
b) J e d n o s t k o w o ś ć s u b s ta n c ja ln a o z n acza, że o so b a lu d z k a je s t o d d zieln y m , w y o d rę b n io n y m b y te m o d in n y c h , a z w a r ta i nie?
p o d z ie ln a w ' so b ie . W y o d rę b n ie n ie c z ło w ie k a -o s o b y o d in n y c h b y tó w je s t n a s tę p s tw e m je g o sa m o d z ie ln e g o is tn ie n ia . O so b a lu d z k a n ie je s t lo g ic z n y m p o ję c ie m o g ó ln y m , o d n o sz ą c y m s ię do W s z y s tk ic h te g o ro d z a ju je d n o s te k , a le b y te m re a ln y m , s a m o w y s ta rc z a ln y m , is tn ie ją c y m w e w ła ś c iw y so b ie sp o só b . N ie je s t w ię c c z ę ś c ią in n e j s u b sta n c ji, a n i je j n ie p o tr z e b u ję do sw e g o is tn ie n ia , a n i w in n e j s u b s ta n c ji n ie tk w i ja k o w sw y m p o d m io c ie o n ty c z n y m .
Tym sam y m o so b a lu d z k a je s t s u b s ta n c ją z u p e łn ą , p o d c z a s g d y sam o c ia ło i sa m a d u sz a są s u b s ta n c ja m i n ie z u p e łn y m i, n a s ta w io n y m i n a w z a je m n e z e s p o le n ie i w s p ó ln e o n ty c z n e b y to w a n ie . O so b a lu d z k a ja k o s u b s ta n c ja je d n o s tk o w a je s t ty m sam y m n ie k o m u n ik a ty w n a , n ie m oże b y ć p rz e k a z a n a in n e j s u b s ta n c ji, np. P io tr n ie m oże b y ć p rz e tw o r z o n y w P a w ła a n i c z y n n o śc i P io tra n ie m o g ą b y ć c z y n n o śc ia m i P a w ł a 7. T a k ie u ję c ie o s o b y lu d z k ie j o d c in a się o d n o w o c z e sn e g o p a n te iz m u p sy c h o lo g ic z n e g o , k tó r y c z ło w ie k a u w a ż a za p rz e ja w , c z ą s tk ę A b so lu tu , p o z b a w io n ą o n ty c z n e j o d rę b n o ś c i i s a m o d z ie ln o ś c i 8. N ie d a się ró w n ie ż p o g o d z ić ze ś re d n io w ie c z n y m (aw erro izm ), a ta k ż e d ziś m o d n y m p o g lą d e m (heglizm , id e a liz m lo g iczn y ), że is tn ie je ty lk o je d e n , w s p ó ln y o g ó ln o lu d z k i ro z u m , je d n a k św ia d o m o ść , k tó r a n a p o d o b ie ń s tw o w s p ó ln e g o e te r u c z y p o w ie tr z a
7 W. L. K e l l y , Die neuscholastische und die empirische Psychologie, M eisenheim 1961, s. 68 nn.
8 J. M a r i t a i n , Consideration sur ¡'Intelligence et sur sa vie propre,
Paris 1925. .
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ
49
w y p e łn ia ś w ia t i w a r u n k u je ż y c ie k a ż d e g o c z ło w ie k a . Co w ię c e j, ta k la s y c z n a k o n c e p c ja o s o b y u d e rz a w n o w o c z e s n y so c jo lo g iz m , g ło s z ą c y , że c z ło w ie k je d n o s tk o w y je s t w y tw o re m , a z a ra z e m zesp o łe m s to s u n k ó w sp o łe c z n y c h (D u rk h eim ), ja k b y sp o łe c z n ą fu n k c ją , p o w s ta łą w n a s tę p s tw ie w y k o n y w a n ia o k re ś lo n y c h o b o w ią z k ó w , w y z n a c z o n y c h p rz e z g r u p ę s p o łe c z n ą (m arksizm ).
J e d n o s tk o w o ś ć s u b s ta n c ji o z n a c z a z a ra z e m je d n o ś ć w e w n ę trz n ą c z ło w ie k a , je d n o ś ć o rg a n ic z n ą i p sy c h ic z n ą . J e g o b u d o w a c ie le s n a je s t n ie s ły c h a n ie z ło ż o n a . W a r to p rz y p o m n ie ć , że w o rg a n iz m ie m ie sz c z ą s ię p r z e w o d y n e rw o w e , k tó r y c h d łu g o ść , g d y b y je u ło ż y ć n a j e d n e j lin ii, w y n o s i 480.000 km ., ż e sa m m ózg lu d z k i p o s ia d a m ilio n y k o m ó r e k n e rw o w y c h , ż e ilo ść s k ła d o w y c h k o ś c i id z ie w se tk i, a m ię śn i i tk a n e k w ty s ią c e . T a r ó ż n o r o d n a w ie lo ś ć z e s p a la s ię w c z y n n o ś c ia c h o rg a n ic z n y c h i z m y s ło w y c h . J e s t to je d n o ś ć je s te s tw a ż y ją c e g o , o r g a n ic z n e g o , k tó r e u o s a b ia z w a rto ś ć c z y n n o ś c i ż y c io w y c h , z d ą ż a ją c y c h d o d o b r a c a ło ś c i. J e s t to je d n o ś ć w ita ln o -b io lo g ic z n a i z m y sło w a , z e s p o lo n a z e s f e rą d u c h o w ą i n ią p rz e p o jo n a ?.
O s o b a lu d z k a , a c z z ło ż o n a z d u s z y i c ia ła , r e p r e z e n tu je ró w n ie ż je d n o ś ć p s y c h ic z n ą . W r a ż e n ia i p o ję c ia , sp o s trz e ż e n ia i są d y , p o p ę d y , in s ty n k ty i a k ty w o li w y s tę p u j ą w w ie lu , b a rd z o w ie lu ja k o ś c io w y c h i ilo ś c io w y c h o d m ia n a c h , a p rz e c ie ż s ą o n e z e s tro jo n e , z h ie r a rc h iz o w a n e , a u to n o m ic z n e , a z a ra z e m n a w z a je m u z a le ż n io n e i n a s ta w io n e n a d o b ro o s o b y lu d z k ie j. K a ż d a z m ia n a w p ro c e s a c h o rg a n ic z n y c h , k a ż d a c z y n n o ś ć fiz y c z n a c z ło w ie k a o d b ija s ię w ż y c iu p sy c h ic z n y m , a z n ó w k a ż d e p rz e ż y c ie p s y c h ic z n e w ja k iś s p o s ó b z a z n a c z a się n a b u d o w ie c ie le s n e j i n a p r o c e s a c h fiz y k o -c h e m ic z n y c h i fiz jo lo g ic z n y c h c z ło w ie k a . J e s t to je d n o ś ć is to tn a , p rz y czy m z a c h o d z i ta k i s t o s u n e k c z ę ś c i do c a ło ś c i, j a k p rz y p a d ło ś c i d o s u b s ta n c ji. T ę n ie p o d z ie ln ą je d n o ś ć c z ło w ie k a , k tó r y je s t n u m e r y c z n ie je d y n y i n ie p o w ta r z a ln y , r e a liz u je w s o b ie o so b a . O s o b y lu d z k ie s ą is to to w o do s ie b ie p o d o b n e , a le n ie id e n ty c z n e .
c) R o z u m n a n a t u r a . S u b s ta n c ja je d n o s tk o w a z a k ła d a is tn ie n ie w n ie j w e w n ę trz n e g o p ie r w ia s tk a d z ia ła n ia , k tó r y s ta n o w i ty m sa m y m je g o n a tu r ę , J e s t n ią ro z u m o w o ś ć . J e s t to w ię c w ła ś c iw o ś ć is to tn a , a n ie p rz y p a d ło ś c io w a . O z n a c z a to, że d o is to ty o s o b y n a le ż y s a m o św ia d o m o ś ć , w ie d z a o so b ie , z d o ln o ś ć do tw o rz e n ia p o ję ć , s ą d ó w i w n io s k o w a ń .
N a tu r a ro z u m n a z a k ła d a w o ln o ś ć d z ia ła n ia . C z ło w ie k m a w o ln ą w o lę i n ie u le g a d e te r m in iz m o w i b e z w z g lę d n e m u . N a ty m p o le g a w y ż s z o ś ć o s o b y lu d z k ie j n a d in n y m i is to ta m i w z g lę d n y m i i d la te g o je s t o n a o d p o w ie d z ia ln a za s w e c z y n y . O n a n a d a je k ie r u n e k sw e m u d z ia ła n iu , c h o ć u z a le ż n io n a je s t o d w ie lu c z y n n ik ó w . J a k o is to ta ć ie le s n o - d u c h o w a , o s o b a n a le ż y d o ś w ia ta p rz y r o d y i d o s f e r y d u c h a ,
9 w .
A r n o l d , Person, Charakter, Persönlichkeit, Göttingen
1957,s. 43 n .; G r a n a t , op. cit., s. 234 nn.
4 — R o c zn ik i F ilo zo ficzn e — Tom X I, Z eszy t 4
5 0 KS. JOZEF PASTUSZKA
a ty m sa m y m k r y j e w so b ie k o n flik to w o ś ć p o m ię d z y d u c h e m i c ia łem . D e R a e y m a e k e r s łu sz n ie zaz n a c z a , że d u c h o w o ść je s t czy m ś g a tu n k o w o o g ó ln y m , a u je d n o s tk o w ie n iu u le g a d o p ie ro d z ię k i z e s p o le n iu z c ia łe m lu d zk im . W o s o b ie d o k o n y w a s ię ja k b y p o w ią z a n ie je d n o s tk o w o ś c i z o g ó ln o ś c ią , a le to w s p ó łd z ia ła n ie d w ó c h ta k ró ż n y c h c z y n n ik ó w n ie je s t w o ln e od tru d n o ś c i. S to s u n e k je d n o s tk i do g a tu n k u d o k o n u je s ię n a d ro d z e u d z ia łu w n i m 10. K a ż d y c z ło w ie k ja k o je d n o s tk a je s t p e łn y m c z ło w ie k ie m , a le ż a d e n c z ło w ie k je d n o s t
k o w y n ie u o s a b ia w so b ie p e łn i c z ło w ie c z e ń stw a , p o n ie w a ż o so b y p o je d y n c z e is tn ie ją i k o r z y s ta ją z c z ło w ie c z e ń stw a , a le go n ie w y c z e rp u ją . Te o g ra n ic z e n ia c z ło w ie c z e ń stw a p ły n ą ze s z c z e g ó ło w y c h w a ru n k ó w ż y c io w y c h , w ja k ic h z n a jd u je s ię o s o b a lu d z k a , a k tó r e w p e w ie n o k re ś lo n y s p o s ó b j ą u r a b ia ją . T e o g ra n ic z e n ia z w ią z a n e są ró w n ie ż z p ro c e s e m ro z w o jo w y m o so b y , z je j p rz e m ia n am i, ja k ie w y s tę p u ją w c ią g u lat, z d z ie d z ic z e n ie m , k tó r y n a d a ją c z ę śc io w o k ie r u n e k ro z w o jo w y , a ta k ż e ze sto p n io w y m u d o s k o n a le n ie m c z ło w ie k a .
M o ż n a w ię c m ó w ić o d w ó c h n u r ta c h p rz e p ły w a ją c y c h p rz e z o s o b ę lu d z k ą : p o w sz e c h n y m , o g ó ln o lu d z k im , w y w o d z ą c y m s ię ź c z ło w ie c z e ń stw a , i je d n o s tk o w y m , o so b isty m , u z a le ż n io n y m o d s z c z e g ó ln y c h w a ru n k ó w ż y c io w y c h d a n e j o so b y . T y m sa m y m m o ż n a s ię d o p a tr y w a ć ró ż n ic y p o m ię d z y je d n o s tk ą (s u p p o s itu m ), a o s o b ą (d is tin c tu m in n a tu ra la tio n a li), je ż e li sp o jrz y m y n a to od s tr o n y g e n e z y lo g ic z n e j filo z o fic z n e g o p o ję c ia o s o b y n .
C z ło w ie k je s t je d n o ś c ią o n to lo g ic z n ą i p rz e ż y w a w e w n ę trz n e ro z d w o je n ie . J a k o is to ta d u c h o w a , d ą ż y do z e s p o le n ia się i u p o d o b n ie n ia z b y te m , ja k i w o k ó ł sie b ie o d k ry w a , a to w m y ś l z a s a d y ep i- ste m o lo g ic z n e j: C o g n o sc e n s lit o m n ia , a z n ó w ja k o is to ta z m y sło w a c ią ż y do sa m o o g ra n ic z e n ia , u je d n o s tk o w ie n ia , d o p o d z ia łu n a f u n k c jo n a ln e j p ła s z c z y ź n ie p o z n a n ia , k tó r e ro z p o c z y n a s ię od z m y słó w i d la te g o n a s ta w io n e je s t n a u ję c ie is to ty m a te ria ln e j rz e c z y je d n o s tk o w y c h 12.
10 De même que la participation à l'être implique une structure compre
nant les deux principes d'être et d'essence, de m êm e la participation à la perfection spécifique, qui se produit au plan de l'essence, suppose que l'essence elle-même consiste en une structure de deux principes, dont l'un est la raison réelle de la perfection essentielle ou spécifique et dont l'autre est la raison réelle du m onde individuel qui affecte cette perfection. L. de R a e y- m a e k e r, Philosophie de l'être, Louvain 1947, s. 185.
11 Por. W. L. K e l l y , op. cit., s. 89.
12 A chaque pas ciu chemin, ou presque, la dialectique a rencontré l'opposition de l'universel et du particulier: chaque esprit, qui pense et veut, est un être, qui veu t tout être et tout devenir... Personne par sa pensée intemporelle, il tend par elle aux valeurs universelles, tandis qu'un individu par le corps et par le sensible il est ainsi renfermé dans le particulier.
A. M a r c,- Psychologie rêflexive, Paris 1949, s. 378.
2. T ę d e fin ic ję o so b y p r z e ją ł św . T o m asz z A k w in u 18. P o d k re ś lił, że do is to ty o s o b y n a le ż ą tr z y c e c h y : sa m o is tn o ś ć , ro z u m o w o ś ć o ra z je d n o s tk o w o ś ć 14. Z a z n a c z a ją c zaś, że „ o so b a o z n a c z a to , co je s t n a j d o s k o n a ls z e g o w c a łe j p rz y r o d z ie " 15, d a ł w y ra z p o g lą d o w i c h rz e ś c i
ja ń s k ie m u , że o s o b a lu d z k a m a w a rto ś ć sa m a w so b ie , w a rto ś ć n ie - p rz e k a z y w a ln ą , k tó r e j n ie w o ln o u ż y w a ć ja k o ś r o d k a do celu . W ty m u ję c iu s tr a c ił n a z n a c z e n iu p o g lą d A r y s to te le s a , że je d n o s tk a słu ż y d la g a tu n k u , a c z ło w ie k m a ż y ć d la p a ń s tw a .
T a k ie s f o rm u ło w a n ie p o ję c ia o s o b y p rz e c iw s ta w ia s ię n o w o ż y t
n e m u b io lo g iz m o w i c z y n a tu ra liz m o w i, k tó r e is to tę c z ło w ie k a u p a tr u ją je d y n ie w je g o b io lo g ic z n o -z m y s ło w y m w y p o s a ż e n iu , a le te ż n ie d a d z ą s ię p o g o d z ić ze s ta n o w is k ie m k ra ń c o w e g o s p iry tu a liz m u , k tó r y o so b ę lu d z k ą z a c ie ś n ia w y łą c z n ie d o d u sz y , w y łą c z a ją c z n ie j c ia ło . T a k sam o n o w o ż y tn y d u alizm , k tó r y p o m ię d z y d u sz ą a c ia łe m p rz y jm u je ty lk o d y n a m ic z n y , p rz y p a d ło ś c io w y , a n ie s u b s ta n c ja ln y z w iązek , n ie d a się p o g o d z ić z b o e c ja ń s k o -to m is ty c z n ą k o n c e p c ją o s o b y lu d z k ie j 16.
3. R e w o lu c ja filo zo ficzn a, p r z e p r o w a d z o n a p rz e z K a rte z ju s z a , o b ję ła ró w n ie ż p o ję c ie o so b y , k tó r ą n a z w a ł „ is to tą m y ś lą c ą " . „ J e ste m w ię c — p is a ł — d o k ła d n ie m ó w ią c ty lk o rz e c z ą m y ś lą c ą , r e s c o g ita n s , to je s t u m y słem (m ens), b ą d ź d u ch em , b ą d ź in te le k te m (in te lle c tu s ), b ą d ź ro z u m e m (r a tio )" 17. S tą d p ły n ą ł w n io se k , że p ie rw s z ą i z a s a d n ic z ą p ra w d ą , k tó r a p o z o s ta je n ie w z ru s z o n a , n a w e t g d y z a k w e s tio n u je m y w s z y s tk ie in n e , je s t fa k t m y ś le n ia (C o g ito , erg o su m —
„ m y ś lę , w ię c je s te m " ), a p o n a d to , że o s o b a lu d z k a u jm o w a n a je s t in tu ic y jn ie , a n ie n a d ro d z e w n io s k o w a n ia , że je s t o n a p e łn ą s u b s ta n c ją , p o n ie w a ż p o d m io t m y ś lą c y p o z n a je s ie b ie w a k c ie m y ś le n ia , ja k o p e w n ą s u b s ta n c ję , k tó r e j is to tą je s t m y ś le n ie . T ym sa m y m o so b a je s t s a m o św ia d o m o ś c ią , b o p rz e ż y w a n a je s t w a k c ie m y ś le n ia 18.
P rz e c iw k o d a w n e j k la s y c z n e j k o n c e p c ji o s o b y w y s u w a n o od d a w n a z a rz u t, że z b y t a b s tra k c y jn ie , m e ta fiz y c z n ie u jm u je o so b ę , że je s t o n a ja k a ś n ie r u c h o m a , sta ty c z n a , a ty m sa m y m o b c a ż y c iu lu d zk iem u , k tó r e je s t z m ien n e, tw ó rc z e , u le g a ją c e c ią g ły m p rz e o b ra ż e n io m . Te z a rz u ty o d p a d a ły w o d n ie s ie n iu do p o ję c ia o s o b y s fo rm u ło w a n e g o p rz e z K a rte z ju s z a . J e s t o n a b a rd z ie j z w ią z a n a z życiem , b o u jm u je
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ 51
13 Por. M e u m e r z h e i m , M enschliche Person und W illenslreiheit bei Thomas v. Aquin, Koln 1961.; Omne individuum rationalis naturae dicitur persona. S. th. I. q. 29, a. 3.
14 De ratione personae sunt tria, scilicet subsistere, rationari et indivi
duum esse. Sent. D. 25. 1.
15 Persona signiiicat id quod est perlectissimum in tota rerum natura.
S. th. I q. 29, a. 3.
16 Podobne ujęcie znajdujem y także w najnow szej filozofii, np. u W hite- heada, który o,sobę nazywa „rzutowaniem myśli" (projection ot mind).
17 Rozm yślania o pierwszej iilozoiii, Kraków 1958, t. I, s. 34.’
18 „Tak, to myślenie. Ono jedno nie daje się ode mnie oddzielić. Ja
jestem, ja istnieję, to jest pewne... Jestem więc rzeczą prawdziwą i napraw dę
istniejącą, lecz jak ą rzeczą? Powiedziałem myślącą". Rozmyślania, s. 31 n.
5 2 KS. JÓZEF PASTUSZKA
to, co je s t n a jb a r d z ie j c h a r a k te r y s ty c z n e d la c z ło w ie k a — św ia d o m o ść , m y ś le n ie . P o n a d to s u b s ta n c ja p o z n a w a ln a je s t p rz e z sw e p rz y p a d ło ś c i, a p rz e c ie ż p rz e z m y ś le n ie św ia d o m e p rz e ja w ia s ię j a lu d z k ie . W s a m o św ia d o m o śc i o d b ija s ię ja k b y rd z e ń is tn ie n ia lu d z k ie g o , p o d k r e ś la n a je s t d o s k o n a ła je g o je d n o ś ć i o d rę b n o ś ć o s o b y lu d z k ie j o d in n y c h b y tó w , o d in n y c h lu d zi. U c h y la ją c się o d je d n y c h , d e fin ic ja k a rte z - ja ń s k a s p o tk a ła s ię z in n y m i p o w a ż n y m i z a rz u ta m i. N ie p rz e p r o w a d z a o n a n a le ż y te g o r o z g r a n ic z e n ia p o m ię d z y j a s u b s ta n c ja ln y m a j a e m p i
ry c z n y m . S a m o św ia d o m o ść , to u z e w n ę trz n ie n ie ż y c ia ro z u m n e g o , a le n ie sam o ż y c ie , k tó r e le ż y u p o d s ta w św ia d o m o śc i, a ty m sa m y m to je s z c z e n ie o s ta te c z n a r a c j a k o n s ty tu u ją c a o so b ę . P o n a d to o s o b a lu d z k a to n ie ty lk o m y ś le n ie c z y in n e p rz e ja w y ż y c ia o s o b o w e g o , a le ta k ż e ciało , co r z u tu je n a c a łe ż y c ie ro z u m n e c z ło w ie k a , a le n ie u ja w n ia się w p ro s t p rz e z ś w ia d o m o ść . P o n a d to , p o w ią z a n ie o s o b y z s a m o ś w ia d o m o śc ią p o w in n o p ro w a d z ić do w n io sk u , że d łu ż s z e p r z e r w y ś w ia d o m o ści, j a k w e śn ie, w o m d le n ia c h b y ły b y ró w n o z n a c z n e z u tr a tą o so b o w o śc i, n ie m ó w ią c ju ż o tym , że lu d z ie o n ie r o z w in ię te j ś w ia d o m o śc i a lb o o je j tr w a ły c h s c h o rz e n ia c h p r z e s ta lib y b y ć o so b am i.
T a k je d n a k n ie j e s t 19.
4. J a k k a r te z ja ń s k ie p o ję c ie o so b y w y r a ż a w k r ó tk ie j fo rm u le z w ro t k u p o d m io to w o śc i, a z a ra z e m k u lt m y śli, co je s t ta k z n a m ie n n e d la filo z o fic z n e j m y ś li n o w o ż y tn e j, to tr z e c ie sfo rm u ło w a n ie filo z o ficzn e o so b y , p o c h o d z ą c e ju ż z X X w., o d b ija w so b ie n o w e d ą ż e n ia w s p ó łc z e s n e j m y ś li filo z o fic z n e j, a m ia n o w ic ie p o d k r e ś le n ie je j d y ń a - m ic z n o śc i i tw ó rc z o ś c i. W y w o d z i s ię o n o o d M . S c h e le r a (izm. 1928), k tó r y o d d z ie la o s o b ę o d s u b s ta n c ja ln o ś c i d u sz y , o d j a lu d z k ie g o , a n a w e t od c h a r a k te r u . O s o b a w y r a ż a s ię w w y k o n y w a n iu a k tó w in te n c jo n a ln y c h . „ O so b a je s t k o n k re tn ą , a n a w e t is to tn ą je d n o ś c ią z a sad n iczo ró ż n o r a k ic h a k tó w , a le n ie je s t o n a sa m a w s o b ie (a n ie ty lk o w sto
s u n k u do n a s) c z y n n ik ie m w y p rz e d z a ją c y m w s z y s tk ie is to tn e ró ż ń ic e a k tó w (a z w ła sz c z a ró ż n ic e w e w n ę trz n y c h i z e w n ę trz n y c h s p o s trz e żeń , z e w n ę trz n y c h i w e w n ę tr z n y c h a k tó w w o li, u c z u ć , m iło śc i, n ie n a w iś c i" ) 20. J e s t to k o n c e p c ja a n ty s u b s ta n c ja ln a , a le c z y s u b s ta h c ja l- n o ś ć o s o b y m o że z a s tą p ić p o ję c ie je d n o ś c i k ie r u n k u c o ra z to n o w y c h p o w s ta ją c y c h a k tó w p s y c h ic z n y c h . Co s ta n o w i o ich p o d ło ż u , p o d m io cie, o ic h p o w ią z a n iu z d u s z ą i ciałem , je ż e li o d rz u c i s ię j a lu d zk ie ja k o s u b s ta n c ję ?
II. EMPIRYCZNE POJĘCIE OSOBY
F ilo z o fic z n e p o ję c ie o s o b y w y s u w a ło n a p ie r w s z y p la n je j w ła ś c i
w o śc i, w y k r y w a ln e n a d ro d z e a b s tr a k c ji — s u b s ta n c ja ln o ś ć , je d n o s t- 19 Der Formalismus in der Ethik und die m ateriale W ertethik, H alle 1927, s. 397. Zum W esen der Person gehört, dass sie nur existiert und lebt im V ollzug intentionaler A kte. Tamże, s. 401.
20 Ks. F. S a w i c k i , O sobowość■ chrześcijańska, Kraków 1957.
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ 5 3
k o w o ś ć i ro z u m o w o ś ć . O d X V III w . d a tu j ą s ię p r ó b y sfo rm u ło w a n ia e m p iry c z n e g o p o ję c ia o s o b y n a d ro d z e u s ta le n ia je j c e c h ła tw ie j s p o s trz e g a ln y c h , ja k b y b e z p o ś re d n io p rz e ż y w a n y c h , s ta n o w ią c y c h je d n a k o z a s a d n ic z y c h w ła ś c iw o ś c ia c h o so b y . P o ję c ie filo z o fic z n e je s t p o d s ta w ą e m p iry c z n e g o , a le z n ó w o s o b a e m p iry c z n a je s t u z e w n ę trz n ie n ie m , u ja w n ie n ie m o so b y filo z o fic z n e j.
/ R o z p a t r y w a n a ze s ta n o w is k a filo z o fic z n e g o , o s o b a je s t b y te m tr w a łym , n ie ru c h o m y m , s ta ty c z n y m , ja k b y p o n a d c z a s o w y m i n ie z m ie n n y m , n a to m ia s t o so b a e m p iry c z n a je s t czym ś, co się tw o rz y , czy m ś d y n a m ic z n y m i zm ien n y m . N a ty m p u n k c ie , p o d w z g lę d e m c e c h p r z y p a d ło ś c io w y c h lu d z ie ró ż n ią s ię m ię d z y so b ą, a n a w e t te n sam c z ło w ie k u le g a p rz e o b ra ż e n io m , c h o ć ic h „ o s o b a filo z o fic z n a ” je s t je d - J n a k o w a .
1. O so b o w o ść . Z a c h o w u ją c n a z w ę „ o s o b y " d la o s o b y filo z o fic z n e j, m o ż n a b y o s o b ę e m p iry c z n ą n a z w a ć „ o s o b o w o ś c ią " . G d y p ie rw s z a o d n o s i się do s u b s ta n c ji c z ło w ie k a , t o 1 o s o b o w o ść o b e jm u je c a ło k s z ta łt w ła ś c iw o ś c i p s y c h ic z n y c h c z ło w ie k a , je g o u z d o ln ie n ia , a k ty i s p r a w n o ś c i p s y c h ic z n e , a w ię c c e c h y p rz y p a d ło ś c io w e .X >soba lu d z k a n ie ro ś n ie i n ie z m ie n ia sie. n a to m ia s t o so b o w o ść c z ło w ie k a ro z w ija s f ę Ći ro z s z e rz a w s w o ic h c z y n n o ściach ró w n o le g le z ic h U7dn1nip-Ri<»m i Eozwoip.in u z d o ln ien i G d y d u s z a je s t d a n a c a ła o d urr»d7Pnia tn o s o b o w ość^ je s t d ziełem n ie k o ń c z ą c e g o s ie w y s iłk u ż y c io w e g o^jsało-
2. O so b o w o ś ć a c h a r a k te r . G d y o s o b o w o ść je s t fa k te m p s y c h o lo g iczn y m , to c h a r a k te r n a le ż y r a c z e j do d z ie d z in y e ty k i: n ie m o żn a tw ie r d z ić , że c z ło w ie k p o s ia d a d o b rą lu b z łą o so b o w o ść , a ta k w y r a ż a m y s ię o c h a r a k t e r z e .. O so b o w o ść mi-rżna b y u jm o w a ć ja k o zesp ó L r o ż n y c h u z d o ln ie ń i czy n n o ś c i p s y c h ic z n y ch, z g ru p o w a n y c h w o k ó ł r o zu m u . natóiiTldsL c n a r a k t e r j e s t z ro a ie m w a r to ś c iu ją c e j p o s ta w y ż y c io w e j, k tó r e j o ś r o d k ie m je s t w o la .
O b o k ty c h ró ż n ic n ie m o ż n a z a p o m in a ć o p u n k ta c h s ty c z n y c h : z a ró w n o o s o b o w o ść , ja k i c h a r a k te r s ą e m p irv c z n e / i o p ie r a ją sie n a o so b ie , ia k o n a r z e c z y w is to ś c i o n to lo g ic z n e j.^ C z ło w ie k je s t o d po- i z ą t k u s w e g o is fn le fn a o s o b ą i n a ty m pocttożu, z b ie g ie m czasu , w m ia rę d o jr z e w a n ia c ia ła i ro z w o ju u z d o ln ie ń p s y c h ic z n y c h , d z ię k i w ła s n e j in ic ja ty w ie i p r a c y n a b y w a u z d o ln ie ń u m y s ło w y c h i m o r a l
n y c h i w te n sp o s ó b k s z t a łt u je sw ą o so b o w o ś ć i sw ó j c h a r a k te r , n ie m ó w ią c ju ż o ty m , że je g o w y p o s a ż e n ie ż y c io w e , je g o u z d o ln ie n ia
21 Person has reference to the substance of man. Personality has reference to the properties of man, his acts, powers, and habits — all of w hich are accidents... Personality, therefore, is som ething com pounaet of the acts, powers and habits of man; just as person is something compoundet of the essence and existence, or the nature and subsistence, of man... Integration of perso
nality m eans the gathering together and properarranging of parts into a w hole. The parts in this case, are the acts, powers, and habits of man.
R. B r e n n a n , op. cit., s. 292 n.
54 KS. JOZEF PASTUSZKA
i a k ty w n o ś ć p sy c h ic z n a , s k ła d a ją c e s ię n a je g o o so b o w o ść , r z u tu ją ró w n ie ż n a c h a r a k te r . D la te g o n ie k ie d y te d w a p o ję c ia u to ż s a m ia n e są ze s o b ą 2°.
3. E m p iry c z n e p o ję c ie o so b y k s z ta łtu je s ię sto p n io w o i ro z w ija się w k ilk u k ie r u n k a c h z a le ż n ie od te g o , ja k i e u z d o ln ie n ia czy d z ia ła ln o ś ć ż y c io w a c z ło w ie k a je s t , u w z g lę d n ia n a . N a te j p o d s ta w ie m ó w i się o o so b o w o ś c i ta o r a ln e j, h is to ry c z n e j, p ra w n e j, s o c jo lo g ic z n e j, p sy c h o lo g ic z n e j itp. W ła ś c iw ie je d n a k je s t to o so b o w o ść p s y c h o lo g ic z n a o ró ż n o ro d n y m u k ie r u n k o w a n iu .
W k r ę g u p o ję ć k a r te z ja ń s k ic h tk w i je s z c z e o k r e ś le n ie o s o b y Chr. W o lffa, c h a r a k te r y s ty c z n e z te g o w z g lę d u , że je s t o n o p ró b ą ro z s z e rz e n ia p o ję c ia o so b y , p o jm o w a n e j ja k o sa m o św ia d o m o ś ć , w k ie ru n k u e m p iry c z n y m p rz e z z a z n a c z e n ie , że c z ło w ie k z a c h o w u je p a m ię ć w ła s n e g o ja 2S.
P ie rw sz y , k tó r y p o d a ł n o w e o k re ś le n ie o so b y , b y ł J. L o c k e, m y ś lic ie l, k tó r y o g ro m n ie z a w a ż y ł n a ro z w o ju p o ję ć o c z ło w ie k u w k r a ja c h a n g lo s a s k ic h 24. W e d łu g n ie g o o so b a je s t ,,is to tą m y ś lą c ą i in te lig e n tn ą , o b d a r z o n ą ro z u m e m i z d o ln o ś c ią r e f le k s ji, is to tą , k tó r a m oże u jm o w a ć s i e b i e . m y ślą , ja k o s a m ą sie b ie , to z n a c z y ja k o tę sam ą w r ó ż n y c h c z a sa c h i m ie js c a c h m y ś lą c ą rz e c z " 2S. F u n k c je te w y k o n u je d z ię k i św ia d o m o śc i sw e g o ja , k tó r e je s t n ie o d łą c z n e od m y ś le n ia i d la n ie g o is to tn e . P o n ie w a ż św ia d o m o ść ja z a w sz e to w a rz y s z y m y ś le n iu , to n a ty m p o le g a to ż s a m o ść o so b y , c z y li to ż s a m o ść is to ty ro z u m n e j 26.
K o n c e p c ja L o c k e 'a g ta n o w i p e w n e g o r o d z a ju u z u p e łn ie n ie i w y k o ń c z e n ie o d n o ś n y c h p o g lą d ó w k a rte z ja ń s k ic h , a je d n o c z e ś n ie m o c
n ie j p o d k re ś la m o m e n ty e m p iry c z n e , bo sa m o ś w ia d o m o ś c i n a d a je a k c e n ty p a m ię c io w e .
V 4. O so b a — is to ta , k tó r a się d o s k o n a li. S z c z y to w e o s ią g n ię c ia p e w n y c h p o g lą d ó w id e o lo g ic z n y c h s ą z a z w y c z a j p o c z ą tk ie m p o w s ta 22 Znamienna pod tym względem jest ew olucja ty tu łu dzieła Ph.
L e r s c h a, Der A ufbau des Charakters, które miało trzy w ydania (1937, 1942, 1948), a od czwartego wydania nowy tytuł: A ufbau der Person (1951, wyd. 7 z r. 1956), choć jego układ pozostał niezmieniony, a tylko rozszerzony.
23 Persona dicitur ens, quod memoriam sui conservat, hoc est, meminit, se esse idem illud ens, quod ante in hoc vel isto fuit statu. Psychologia, rationalis, 1734, sec. 741, s. 660.
24 Gordon W. A llport utrzymuje, że w Anglii i w Am eryce rozwój myśli psychologicznej dokonał się pod wpływem Locke'a, że taką genezę ma behawioryzm, asocjacjonizm, podczas gdy na kontynencie przemożny wpływ w ywarł Leibniz i Kant. Por. Europäische und amerikanische Theorien der Persönlichkeit, s. 15 (w pracy zbiorowej: Perspektiven der Persönlichkeits
theorie, hrsg. V. H. v. Bracken und H. David, Bern 1959).
25 J. L o c k e , Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, tł. B. Gawęcki, W arszawa 1955, t. I, s. 471.
26 ,,I jak daleko ta świadomość sięga wstecz do przeszłych działań lub
myśli, tak daleko również rozciąga się tożsamość danej osoby”. Tamże,
s. 472.
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ 5 5
w a n ia in n y c h , k tó r e n a s tę p n ie w y s u n ę ły się- n a czo ło . W X V III w ., w o k r e s ie ra c jo n a liz m u , p o ja w ia s ię n o w e p o ję c ie o so b y , ja k o is to ty , k tó r a d ą ż y d o u d o s k o n a le n ia m o ra ln e g o . S fo rm u ło w a ł je K an t, k tó r y w y s z e d ł z f a k tu is tn ie n ia w c z ło w ie k u p r a w a m o ra ln e g o , ja k ie p r z e c iw s ta w ia s ię ś w ia tu z ja w is k o w e m u . G d y ś w ia t p rz y r o d y rz ą d z o n y je s t ś le p y m i p ra w a m i k o n ie c z n o ś c i, to c z ło w ie k , p o d m io t p r a w a m o r a ln e g o , je s t w o ln y . O so b o w o ś ć c z ło w ie k a , to „ w o ln o ść i n ie z a le ż n o ś ć od m e c h a n iz m u c a łe j p r z y r o d y , ro z p a tr y w a n e ra z e m ja k o w ła d z a is to ty , p o d d a n e j s w o is ty m , m ia n o w ic ie d a n y m p rz e z je j ro zu m c z y sty m , p ra k ty c z n y m p r a w o m " 27. P ły n ie s tą d in n a w ła ś c iw o ś ć o s o b y lu d z k ie j. G d y rz e c z y ś w ia ta z ja w is k o w e g o s ą ty lk o śro d k a m i, n a rz ę d z ia m i i d la te g o m a ją w a rto ś ć w z g lę d n ą , w a r u n k o w ą i n a z y w a ją się „ rz e c z a m i" , to c z ło w ie k n ie m oże b y ć tr a k to w a n y ty lk o ja k o śro d e k , n ie m o że b y ć c z y im ś n a rz ę d z ie m , le c z je s t cele m d la sie b ie s a m e g o 2S. R o z g ra n ic z y w s z y te d w a ś w ia ty w c z ło w ie k u , K a n t u z n a ł, że tw o rz e n ie o s o b o w o śc i, to p ro c e s o s o b is te n o u d o sk o n a le n ia -? k tó r e p o le g a n a p o s tę p o w a n iu z g o d n y m z p o c z u c ie m o b o w ią z k u , bo t y lko ta-k fe ^ ć z y n y s ą m o r a ln ie d o b r e . N a to m ia s t k ie r o w a n ie s ię p rz e z cz ło w ie k a m o ty w a m i p rz y je m n o ś c i, k o rz y ś c i, u c z u ć , m iło ś c i w ła s n e j, s k ło n n o ś c i p o z b a w ia ją je g o c z y n y w ła ś c iw e j w a rto ś c i. W y r a s ta ją o n e w te d y z p o b u d e k c ie le s n o -z m y s ło w y c h , z w ią z a n y c h z o d d z ia ły w a n ie m n a c z ło w ie k a ś w ia ta z ja w is k o w e g o , a ty m sam y m n ie m a ją c y c h c h a r a k t e r u m o ra ln e g o . O so b o w o ś ć s ta n o w i o g o d n o ś c i c z ło w ie k a , o n a b o w iem w y n o s i go p o n a d św i^ l zTcTWisku wy; o n a w ią ż e ślę ź u d o s k o n a le n ie m c z ło w ie k a , k tó r e s t a n a w i - j m 7 r .¥ lu b n o d ś w ia d o m y c e l d a - żeń.-Łudgkich , o raz J e s t ź ró d łe m m o ra ln o ś c i. N a id e i u d o s k o n a le n ia o p a r ł K a n t w o ln o ś ć w o li, n ie ś m ie rte ln o ś ć d u s z y o ra z m o r a ln ą p e w n o ść is tn ie n ia B o g a 28.
5. P o ję c ie o s o b y ja k o w a r to ś c i e ty c z n e j, k tó r ą c z ło w ie k w in ie n w s o b ie re a liz o w a ć , w y w a r ło d u ż y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie się n o w o c z e s n e g o p o ję c ia o so b o w o śc i. O g ra n ic z a s ię o n o z a z w y c z a j do w y s u n ię c ia p o s tu la tu o s o b is te g o u d o s k o n a le n ia , a le ju ż b e z filo z o fic z n e g o u z a s a d n ie n ia K a n ta . O so b o w o ś ć p rz e ja w ia s ię w ty m , co 4&st n a jb a r d z ie j z a s a d n ic z e i ludzETe,' p rze2 k a ż d e g o p rz e ż y w a n e i b e z
p o ś r e d n io u c h w y tn e , r y m c z y n n ik ie m je s t z d o ln o ść sa m o d z ie ln e go.
o s o b is te g o o r g a n izo w a n ia ż y c ia w ła sn e g o , z d o ln o ś ć d o p a n o w a n ia n a d o b ra z a m i zm y sło w y m i, n a d b u d z ą c y m i się p o p ę d a m i i u czu ciam i o ra z w łą c z e n ia s ię w n a k a z y m o r a ln e , co z n o w z a k ła d a m o żn o ść k ie - r o w a n ia p o w s ta ją c y m i w ś w ia d o m o śc i o b ra z a m i z m y sło w y m i i tw o rz e n ia z n ic h p o ję ć , d o s to s o w a n y c h d o p o tr z e b ch w ili. Co w ię c e j, c a ła ta k r o z le g ła s f e ra p o d św ia d o m o śc i, d o p u s z c z a ją c a ' ró ż n e fo rm y a k tu a l i
27 I. K a n t , K rytyka praktycznego rozumu, W arszaw a 1911, s. 109.
28 „Człowiek i w ogóle k a jd a istota rozumna istnieje jako cel sam w sobie". Uzasadnienie m etafizyki moralności, K raków 1953, s. 61.
29 K rytyka praktycznego rozumu, s. 198.
5 6 KS. JOZEF PASTUSZKA
za c ji, z a k ła d a is tn ie n ie c z y n n ik a re g u la ty w n e g o i n o rm a ty w n e g o o c h a ra k te rz e m o ra ln y m 30. C z y n n ik ie m ty m je s t o so b a , g d y ż w o s ta te c z n o ś c i d o c ie ra m y do n a k a z u w e w n ę trz n e g o , k tó r y w k ra c z a w p rz e b ie g c z y n n o śc i św ia d o m y c h , w y ty c z a im k ie r u n e k i g r a n ic e o ra z p rz e p r o w a d z a ic h w a rto ś c io w a n ie . N a w e t c z y n n o śc i n a le ż ą c e do d z ie d z in y p s y c h o lo g ii c z y e p is te m o lo g ii m u sz ą się o s ta te c z n ie lic z y ć z n a k a z a m i m o ra ln y m i. T ym sa m y m o so b o w o ść s ty k a s ię z m o ra ln o ś c ią 31.
6. Id e a o so b o w o śc i, ja k o b y tu p o te n c ja ln e g o , k tó r y r o z w ija w s o b ie w a rto ś c i i d o s k o n a li się, z o s ta ła ro z b u d o w a n a w o p a rc iu o z a ło ż e n i a e m p iry c z n o -p sy c h o lo g ic z n e , a n ie filo z o fic z n e p rz e z n ie d a w n o z m a rłe g o m y ś lic ie la fra n c u s k ie g o , L ouis L a v e lle 'a (zm. 1951).
O so b a ■ — w e d łu g n ie g o — to n ie ja k a ś c z ą s tk a ś w ia ta z e w n ę trz n e g o , a le rz e c z y w is to ś ć p o d m io to w a , w e w n ę trz n a , z w ią z a n a z lu d z k im ja . N ie n a le ż y je j p o jm o w a ć a b s tr a k c y jn ie , n a p o d o b ie ń s tw o c z e g o ś sta ty c z n e g o , co in tr o s p e k c y jn ie je s t o g lą d a n e i p o d z iw ia n e , co p re z e n tu je s ię ja k o c ią g ło ś ć r o z w ija ją c y c h s ię p rz e d n a m i o b r a zów , ja k o p rz e d m io t n ie u c h w y tn y c h m a rz e ń i tę s k n o t, k tó r y je s t je d n a k o d le g ły i n a m o b cy . N ie m o ż n a te ż w y o b ra ż a ć so b ie o s o b o w o śc i n a p o d o b ie ń s tw o ja k ie g o ś sp o tę g o w a n e g o d y n a m iz m u p s y c h ic z n e g o , ja k i e jś p rz e w a g i d z ia ła n ia n a d b ie r n o ś c ią b y tu , g d y c z ło w ie k n ie o g ra n ic z a s ię d o re a g o w a n ia n a z e w n ę trz n e p o d n ie ty , le c z sam k s z ta łtu je o ta c z a ją c ą go rz e c z y w is to ś ć 32.
O so b o w o ść je s t czym ś w ię c e j n iż w z m o żo n y m d y n a m iz m e m ż y c ia w e w n ę trz n e g o . J e s t o n a b o w ie m rz e c z y w is to ś c ią duchjisttą, k tó r a u s ta- w ic z n ie s i ę tw o rz y ; 5o p a n o w a n ie m n a d soBS, C iągłym tw o rz e n ie m w ła s n e g o ja, i e ś r i d e a łemTTTfóry tr z e b a - re a liz o w a ć , d z ie łe m w o ln e j tw^ó rczo ¿£E cd.Q w feka K To tw o rz e n ie w ła s n e g o ja n ie je s t ty lk o a k te m w so b n y m , g d y ż d o k o n u je s ię w łą c z n o ś c i ze ś w ia te m z e w n ę trz n y m , w k tó r y c z ło w ie k w n o s i ła d i p o rz ą d e k , a k tó r e g o w a rto ś c ia m i sa m się te ż b o g a c i. W ty c h w a ru n k a c h c z y n n ik ie m , d z ię k i k tó r e m u u r z e c z y w is tn ia się o so b o w o ść , je s t w o la lu d z k a . O n a ja k b y z a ta p ia s ię w rz e c z y w is to ś c i, p rz e o b r a ż a ją i d o s k o n a li, a ty m s a m y m s ie b ie b o g a c i. O n a m u s i n a tr a f ia ć n a o p ó r i p rz e z w y c ię ż a ć go, n a p ro b le m y , k tó r e m u si ro z w ią z y w a ć , n a z a d a n ia ż y c io w e , k tó r e tr z e b a w y k o n a ć . W y n ik ie m te g o ś c ie ra n ia s ię d w ó c h sił, bo ś w ia ta z e w n ę trz n e g o
30 E. R o t h a u s , Das Sittliche, eine Krait des m enschlichen Unterbe- w ussten, Stuttgart 1949, s. 42; J. M, H o l l e n b a c h , Der M ensch d. Zukunit, Frankfurt a. M. 1959, s. 151 n. Por. W. A r n o l d , op. cit., s. 43.
31 Podobnie naucza D. v. H ildebrandt, że w sytuacjach konkretnych osoba decyduje o zastosowaniu zasad ogólnych w myśl kryteriów moralnych.
Cyt. W. Arnold, op. cit., s. 45.
32 L. L a v e 11 e, Les puissances da moi, Paris 1948, s. 165.
33 La personne... n'est jam ais donnę, il se construit, U se choisit... est
toujours une création permanente de soi... Elle est une prise de possession de
soi et une production incessante de soi, et par conséquent, elle est un ideal
á réaliser, une victoire á obtenir, elle est I'oeuvre d'une liberté qui se
heurte en nous á des tendances. Les puissances, s. 165.
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ 5 7
i w ła s n e g o ja , je s t z a ję c ie w ś w ie c ie o k re ś lo n e j p o z y c ji, z n a le z ie n ie się w sz c z e g ó ln y c h w a r u n k a c h i to w ła ś n ie in d y w id u a liz u je c z ło w ie k a , a z a ra z e m n a d a je m u o k re ś lo n y c h a r a k te r , k tó r y je s t ty m sa m y m ty lk o p e w n y m a s p e k te m osobow ości,, w y ra z e m s ta n u c ia ła , je g o tr w a ły c h d y s p o z y c ji i zm ian w j e g o ró w n o w a d z e ż y c io w e j.
C ia ło j e s t o b ra z e m o r a z n a rz ę d z ie m c h a r a k te r u , k tó r y z n ó w w r a s ta w o s o b o w o ś ć c z ło w ie k a , n a d a je je j k o lo ry t, sw o is te z a b a rw ie n ie
i o b lic z e in d y w id u a ln e 34.
W o la n ie j e s t a u to n o m ic z n a w s e n s ie ja k i e jś w y o d rę b n io n e j w ła d z y p s y c h ic z n e j. O n a w ią ż e się z siła m i ż y c io w y m i c z ło w ie k a — alb o n im i k ie r u je , a lb o s ię d o n ic h d o s to s o w u je , m o ż e re g u lo w a ć ich b ieg , w s tr z y m a ć d z ia ła n ie n ie k tó r y c h p o p ę d ó w , a lb o p o z o s ta w ić im s w o b o d ę d z ia ła n ia . J e s t je d n a k za n ie o d p o w ie d z ia ln a , m u s i z a ją ć w o b e c n ic h s ta n o w is k o -13.
T a k o n c e p c ja m o c n o a k c e n t u je d y n a m iczn y c h a r a k te r o s o b o w o ści, u w z g lę d n ia tw ó rc z o ś ć c z ło w ie k a i ipnn r o lę w k s z t a łtowaniii~~Wtas- n e g o ż y c ia , p o d k r e ś la u d z ia ł w ty m w o n i o d p o w ie d z ia ln o ś ć c z ło w ie k a za ~5w e ż y c ie . W ą tp liw o ś c i Dudzi J e S n a k " c h a r a k te r a k tu a lls - ty c z n y , d y n a m ic z n y o s o b o w o ś c i, s p r o w a d z e n ie w s z y s tk ie g o d o d z ia ła n ia i b r a k ja k ie g o ś tr w a łe g o s u b s ta n c ja ln e g o p o d ło ża.
7. O s o b o w o ś ć p s y c h o lo g ic z n a . W o s ta tn ic h d z ie s ią tk a c h la t p o ję c ie o s o b o w o ś c i p rz e s z ło d a ls z ą e w o lu c ję w k ie r u n k u p s y c h o lo g ic z n y m , z p o m in ię c ie m m o m e n tó w n ie ty lk o filo z o fic z n y c h , a le e ty c z n o - p e d a g o g ic z n y c h . G. W . A llp o r t tw ie r d z i, że w k r a ja c h a n g lo s a s k ic h , p o d w p ły w e m in n y c h t r a d y c ji filo z o fic z n y c h u k s z ta łto w a ło s ię n o w e p o ję c ie o s o b o w o ś c i o o b lic z u „ c z y sto p sy c h o lo g ic z n y m " , b e z p o d b u d o w y filo z o fic z n e j. „ W A m e ry c e — p is a ł E lle n b e rg e r — ro z p o w s z e c h n io n y j e s t p o g lą d , ż e o s o b o w o ś ć c z ło w ie k a j e s t p o d d a n a n ie k o ń c z ą c y m s ię p rz e m ia n o m i k s z ta łt u je s ię p o d w p ły w e m w a r u n k ó w ż y c io w y c h je d n o s tk i i w p ły w ó w s p o łe c z n y c h " 3C. J e s t o n a u jm o w a n a r a c z e j b e h a w io r y s ty c z n ię , o d s tr o n y p o s ta w y , z e w n ę trz n y c h c e c h , w ła ś c iw o ś c i m o to ry c z n y c h , m ię d z y lu d z k ic h s to s u n k ó w i p ły n n o ś c i p rz e o b r a ż e n io w e j c z ło w ie k a . M a ło s ię n a to m ia s t m ó w i a lb o c a łk o w ic ie s ię p o m ija tr w a ł e s t r u k t u r y p s y c h ic z n e , "u k ła d k o n s ty tu c jo n a ln y , p o d ło ż e p s y c h ic z n e , w ro d z o n e s k ło n n o ś c i itp . N ie c h o d z i o sfo rm u ło w a n ie te o r ii, k tó r a b y tłu m a c z y ła „ c a łe g o c z ło w ie k a " , a ty lk o o c e c h y p s y c h ic z n e , p o s ta w y ; o p e r u je s ię c z y n n ik a m i i z e w n ę trz n y m i w y n ik a m i.
To c z y s to e m p iry c z n e u ję c ie o s o b o w o ś c i s k ła n ia ło d o ś c iś le js z e g o p o w ią z a n ia p rz e ż y ć p s y c h ic z n y c h , c e c h o so b o w o śc i z o rg a n iz m e m lu d z k im , z b u d o w ą m ó z g u (m o d ele m ó zg o w e), co z k o le i p ro w a d z iło
34 Le caractère est l'expression de l'état du corps, de ses dispositions perm anentes, des m odilications de son équilibre... le corps serait alors l'image, l'instrum ent du caractère plutôt que son principe et son origine. Tamże, s. 168.
35 Tamże, s. 171 nn.
36 Cyt. Perspectiven d. Persönlichkeitstheorien, s. 14.
5 8 KS. JOZEF PASTUSZKA
do s z e rsz e g o s to s o w a n ia e k s p e r y m e n ta ln y c h m e to d p sy c h o lo g ic z n y c h i fiz jo lo g ic z n y c h . I n tr o s p e k c ja u s tą p iła m ie js c a o b s e r w a c ji z e w n ę trz n e j c z y n n o śc i ż y c io w y c h , a zw ła sz c z a p o s ta w y ż y c io w e j (b e h a v io u r), k tó r a d a ła b y s ię o b lic z y ć , d la te g o te ż p o d ję to p r ó b y m a te m a ty z a c ji z ja w is k p s y c h ic z n y c h i b a d a n ia o so b o w o śc i p rz y p o m o c y m eto d m a te m a ty c z n y c h .
Co w ię c e j, n o w e te o r ie o s o b o w o ś c i u s u n ę ły w c ie ń p o ję c ie c h a r a k t e r u w z g lę d n ie c a łk o w ic ie go z a s tą p iły p o ję c ie m o so b o w o śc i.
C h a ra k te r b o w ie m k r y j e w so b ie e le m e n ty e ty c z n e , z a k ła d a ja k ą ś filo z o fic z n ą k o n c e p c ję c z ło w ie k a , a n a te p o ję c ia z a b ra k ło m ie js c a w n o w y m u ję c iu o so b o w o śc i. D użo u w a g i p o ś w ię c a s ię n a to m ia s t sto s u n k o m sp o łe c z n y m c z ło w ie k a , u p a tr u ją c w n ic h n a jw a ż n ie js z y c z y n n ik k s z ta łto w a n ia je g o o so b o w o śc i. J e j k o n c e p c ja je s t o p ty m i
sty c z n a , p rz e p o jo n a w ia r ą w p rz y s z ło ś ć c z ło w ie k a , p rz y czy m w y n i
k ó w d o d a tn ic h o c z e k u je s ię r a c z e j o d u ło ż e n ia w a ru n k ó w z e w n ę trz n y c h c z ło w ie k a , od u s tr o ju sp o łe c z n e g o , od w y c h o w a n ia , a n ie od o d d z ia ły w a n ia w e w n ę trz n e g o , o d k s z ta łc e n ia m y śli, w o li, u czu ć.
C zy m o żn a z d e fin io w a ć o so b o w o ść ze s ta n o w is k a e m p iry c z n e g o , c z y sto p s y c h o lo g ic z n e g o . R zecz n ie ła tw a , b o to z a le ż y o d p u n k tu w y jś c ia , ja k ie c e c h y u z n a s ię za n a jb a r d z ie j is to tn e , k o n s ty tu u ją c e o so b o w o ść. To n a p ie r w s z y p la n w y s u w a n e są cele , ja k ie so b ie c z ło w ie k z a k ła d a (H ebb), to z n ó w u z d o ln ie n ia p o z n a w c z e o s o b y a lb o s to s u n e k c z ło w ie k a do w a rto ś c i (P arson), to z n ó w fu n k c jo n a ln a a u to n o m ia m o ty w ó w (A llp o rt), a lb o tzw . „ s c h e m a ty ” , c z y li w y o b ra ż e n ia , w a rto ś c i i o c z e k iw a n ia , ja k ie c z ło w ie k s to s u je p rz y p o rz ą d k o w a n iu m a te ria łu d o św ia d c z e n ia . W a ż n ą ro lę p rz y o c e n ie o s o b o w o ś c i o d g ry w a ją ta k ż e c e c h y p s y c h ic z n e , ic h u k ła d w ś w ia d o m o śc i, s p r a w ia ją c y , że c z ło w ie k r e a g u je n a p o d n ie ty w o k re ś lo n y sp o só b .
G. W . A llp o rt z e s ta w ił 50 d e fin ic ji o so b o w o śc i, z czeg o 10 em pi- ry c z n o -p s y c h o lo g ic z n y c h , a in n e filo zo ficzn e, so c jo lo g ic z n e , p ra w n e . Sam p o d a je ta k ie o k re ś le n ie : „o so b o w o ść je s t d y n a m ic z n y m u k ła d e m ty c h p sy c h o fiz y c z n y c h s y s te m ó w w je d n o s tc e , k tó r e w y z n a c z a ją je g o sw o is te d o s to s o w a n ie do ś ro d o w is k a " S7. O ja k im ś je d n o lity m o k r e ś le n iu o so b o w o śc i n ie m oże b y ć m ow y. H. B ra n d d z ie li d e fin ic je o s o b o w o śc i n a je d n o s tk o w o b e h a w io ry s ty c z n e , o g ó ln o b e h a w io r y s ty c z n e i f u n k c j o n a ln e 38. T y p o w a d la p ie rw s z y c h je s t d e fin ic ja M c G ills:
„O so b o w o ść je s t zesp o łe m z w a rty m p o trz e b , u z d o ln ie ń i m o ż liw o śc i c z ło w ie k a je d n o s tk o w e g o " 30, a lb o M c C le lla n d a : „ o so b o w o ść je s t p e ł
n y m p o ję c io w y m w y ra z e m p o s tę p o w a n ia c z ło w ie k a , ja k ie n a u k o w o 37 Personality is the dynamic organization within individual of those psychophysical system s that determine his unique adiuslm ent to his en vi
ronment. G. W. A 11 p o r t, Personality, a psychological interpretation, New York 1937, s. 48.
38 H oward B r a n d , The Study ol Personality, London 1954, s. 3 n.
39 W e shall deiine personality as the organization oi needs, abilities
and potentialities oi an individual. Cyt, B r a n d , op. cit., s. 4.
POJĘCIE OSOBY LUDZKIEJ 59
