Utopie społeczno-gospodarcze - historia i współczesność - Biblioteka UMCS

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XLIII,1 SECTIO H 2009

Wydzia³ Ekonomiczny UMCS

M

B

, G

K

Utopie spo³eczno-gospodarcze – historia i wspó³czesnoœæ

The social-economic utopias in the history and today

Abstrakt: Utopie spo³eczno-gospodarcze, a wiêc koncepcje idealnego systemu spo³eczno- -gospodarczego, zapewniaj¹cego powszechny dobrobyt, s¹ od wieków a¿ po dzieñ dzisiejszy trwa³ym elementem myœli filozoficzno-ekonomicznej. W artykule przedstawiono klasyfikacje utopii gospodarczych, a nastêpnie omówiono i przeanalizowano stare utopie, pocz¹wszy od kon- cepcji Morusa przez socjalistów utopijnych (Saint-Simon, Fourier, Owen) a¿ do marksistowskich wizji ustroju komunistycznego. Ostatnia czêœæ pracy jest poœwiêcona analizie i ocenie wybra- nych, wspó³czesnych utopii gospodarczych, przede wszystkim zwi¹zanych z elementami doktry- ny neoliberalnej.

UWAGI WPROWADZAJ¥CE Introduction

Pojêcie „utopia” ma swój pocz¹tek w roku 1516, kiedy ukaza³a siê praca Thomasa More’a (Morusa) zatytu³owana Ksi¹¿eczka zaiste z³ota i nie mniej po-

¿yteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju pañstwa i nieznanej dot¹d wyspie Utopii. Nazwê wyspy stworzy³ More z po³¹czenia greckich s³ów: eu-topia, czyli dobre miejsce oraz ou-topia, czyli miejsce, którego nie ma. Powsta³y w ten sposób neologizm bêdzie okreœla³ od tej pory konstrukcje myœlowe odnosz¹ce siê do idealnego obrazu spo³eczeñstwa i gospodarki. Problemy definicji i klasy- fikacji utopii rozwa¿a szczegó³owo Jerzy Szacki.¹ Zauwa¿a, ¿e nieprecyzyjnoœæ

1 J. S z a c k i, Spotkania z utopi¹, Iskry, Warszawa 1980.

pojêcia, wynikaj¹ca z samej konstrukcji, jak te¿ ze specyfiki zjawiska, które ono opisuje, wymaga – w celu ustalenia precyzyjnej definicji – przeprowadzenia analizy zwi¹zków tego pojêcia z terminami takimi jak alternatywa, idea³, mrzonka czy te¿ eksperyment. Wœród kryteriów klasyfikacji mo¿na wyró¿niæ m.in. sto- sunek do rzeczywistoœci, motyw przewodni, sposób dzia³ania, sposób przedsta- wienia, charakter w³adzy oraz g³ówny przedmiot zainteresowania.² Dla naszych rozwa¿añ szczególnie istotne jest podkreœlenie, ¿e utopia nie jest reform¹, lecz projektem gruntownej przebudowy stosunków spo³eczno-gospodarczych. Cech¹ konstytutywn¹ utopii jest wiêc – jak uj¹³ to Leszek Ko³akowski – przekroczenie obecnej rzeczywistoœci i dojœcie do pewnego idea³u, do „stanu ostatecznego i nie- przekraczalnego”, w którym nic ju¿ wiêcej nie mo¿na poprawiæ.³

Mo¿na rozró¿niæ szerokie i w¹skie rozumienie pojêcia utopii. W pierwszym z nich utopia jest ogóln¹ wizj¹, celem, do którego siê zmierza, projektem czegoœ

lepszego ni¿ to, co by³o dot¹d. W w¹skim ujêciu utopia jest doœæ szczegó³owym projektem idealnego systemu, zasadniczo ró¿ni¹cego siê od obecnej sytuacji.

Definicjê pierwszego rodzaju mo¿na odnaleŸæ w pracach Ernsta Blocha⁴, który widzi w utopii sta³¹ ludzk¹ potrzebê rozwijania cz³owieczeñstwa i ci¹g³e „we- zwanie do przysz³oœci”. W podobny sposób o utopii pisze Karl Mannheim, wed-

³ug którego utopia pe³ni funkcjê noœnika idea³ów spo³eczeñstwa, wyra¿aj¹cego d¹¿enia i najwa¿niejsze wartoœci danej zbiorowoœci.⁵

W wê¿szym rozumieniu utopi¹ bêd¹ te projekty nowego ustroju, które zo- sta³y przedstawione w formie konkretnych obrazów lub szczegó³owych rozwi¹- zañ. Bronis³aw Baczko definiuje utopiê jako „ca³oœciow¹ wizjê wspólnoty spo-

³ecznej, zorganizowanej wokó³ naczelnych wartoœci transcendentnych wobec ist- niej¹cej rzeczywistoœci, pozostaj¹cych wobec niej w ostrym konflikcie”.⁶ W En- cyklopedii socjologicznej jest zawarta definicja okreœlaj¹ca utopiê jako „wytwór myœli spo³ecznej, który koncentruje uwagê na czymœ, co aktualnie nie istnieje, kwestionuj¹c tym samym uprzywilejowan¹ poznawczo pozycjê tego, co dane”.⁷ Encyclopedia of Political Economy okreœla utopiê jako obraz idealnego spo³e- czeñstwa, w którym zasady etyczne s¹ podstaw¹ nowych dróg i ró¿norodnych sposobów organizacji spo³eczeñstwa i gospodarki, co – w tym rozumieniu – jest radykalnym rozszerzeniem ekonomii normatywnej.⁸

2 Ibid., s. 41–56.

3 L. K o ³ a k o w s k i, Moje s³uszne pogl¹dy na wszystko, Znak, Kraków 1999, s. 11–22.

4 Zob. B. B a c z k o, Wyobra¿enia spo³eczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 99.

5 K. M a n n h e i m, Ideologia i utopia, Aletheia, Warszawa 2008.

6 B. B a c z k o, Wstêp, [w:] J. J. R o u s s e a u, Umowa spo³eczna, PWN, Warszawa 1966.

7 J. S z a c k i, Utopia, [w:] Encyklopedia socjologiczna, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004, s. 284–285.

8 P. H. O ’ H a r a, Encyclopedia of Political Economy: Volume 2: L–Z, Routledge 1999, s. 1214–1216.

Podstawow¹ cech¹ wspóln¹ tych dwóch ujêæ jest sprzeciw wobec obecnego porz¹dku. Tworzenie wizji idealnego spo³eczeñstwa lub gospodarki odbywa siê zawsze w odniesieniu do jakiegoœ status quo, którego zasadnoœæ, naturalnoœæ b¹dŸ sprawiedliwoœæ (lub inne cechy) podlegaj¹ krytyce. Twórcy utopii wnikli- wie badaj¹ rzeczywistoœæ spo³eczno-gospodarcz¹, w opozycji do której tworz¹ swoje zasady i idee. Wielu badaczy podkreœla ten aspekt krytyczny utopii, wi- dz¹c w nim g³ówn¹ wartoœæ utopii i odsuwaj¹c przy tym na dalszy plan jej funkcjê konstruktywistyczn¹, która z kolei tworzy podstawowe rozró¿nienie miêdzy dwoma ujêciami definicyjnymi utopii. Konstruktywizm utopii oznacza istnienie projektu, który zawiera szczegó³owe rozwi¹zania dotycz¹ce wprowa- dzania i funkcjonowania utopii. Stworzone na podstawie krytyki rzeczywistoœci zasady i idee s¹ przedstawione w spójnym projekcie.

Wczesne utopie, zawarte w dzie³ach takich autorów jak Platon czy T. Mo- rus, mia³y przede wszystkim charakter spo³eczno-polityczny. Poszukiwane by³y idealne systemy organizacji pañstwa i spo³eczeñstwa, przy czym okreœlenie „ideal- ne” zawiera³o w sobie mieszankê takich charakterystyk jak: sprawiedliwe, za- sobne, bogate czy opiekuñcze. Utopia T. More by³a przy tym pierwsz¹ w histo- rii utopi¹ z wyraŸnie zarysowanymi elementami gospodarczymi, dlatego przed- stawimy j¹ nieco dok³adniej.

UTOPIA THOMASA MORE’A Thomas More’s Utopia

Morus wyartyku³owa³ jasno pogl¹d, ¿e powszechna sprawiedliwoœæ jest mo¿liwa jedynie po ca³kowitym zniesieniu w³asnoœci prywatnej. By³ w tym za- kresie pionierem – odt¹d doszukiwanie siê przyczyn niesprawiedliwoœci i nie- równoœci spo³ecznej w kwestiach w³asnoœciowych sta³o siê ¿elazn¹ zasad¹ my-

œlenia utopijnego, a potem socjalistycznego.

Swoj¹ utopiê More tworzy³ na pocz¹tku XVI wieku, a wiêc w okresie, w którym widoczne by³y ju¿ zal¹¿ki powstaj¹cego systemu kapitalistycznego.

Czêœæ pierwsza dzie³a zawiera gruntown¹ krytykê ówczesnej rzeczywistoœci spo-

³eczno-gospodarczej.⁹ Szczególn¹ uwagê More zwraca na tzw. procesy enclosu- res, czyli ogradzania pól, wczeœniej bêd¹cych g³ównym Ÿród³em utrzymania dla ch³opów. Odgrodzona ziemia, przeznaczona od tej pory na pastwiska dla owiec, staje siê tym samym œrodkiem produkcji i narzêdziem gromadzenia maj¹tków.

Proces ten dzieje siê kosztem ch³opów, których czêœæ jest od tej pory – zdaniem More’a – zmuszona do pope³niania napaœci i kradzie¿y, aby prze¿yæ. More kry- tykuje ponadto handel, pieni¹dz i powstawanie monopoli, które obwinia za upa-

9 T. M o r e, Utopia, De Agostini, Warszawa 2001, s. 89–125.

dek rolnictwa, wzrost bezrobocia, w³óczêgostwa i przestêpczoœci. Krytyce pod- legaj¹ równie¿ niegospodarnoœæ i wykonywanie zawodów niepo¿ytecznych.

W swojej koncepcji ustroju idealnego More czyni pewne za³o¿enia o cha- rakterze zarówno antropologicznym, jak i spo³eczno-ekonomicznym, które z re- gu³y bêd¹ siê powtarzaæ w kolejnych utopijnych koncepcjach, tak¿e w marksis- towsko-leninowskim socjalizmie. Przyjmuje wiêc, ¿e potrzeby ludzkie s¹ z gruntu skromne i racjonalne, a u³omnoœciom natury ludzkiej mo¿na przeciwdzia³aæ przez odpowiednie wychowanie i oddzia³ywanie systemu instytucji pañstwowych. Uto- pianie w sposób ostentacyjny wykazuj¹ awersjê do z³ota i srebra, chêtnie nato- miast doskonal¹ sferê duchow¹ ¿ycia. Wszelkie us³ugi publiczne (w tym ochro- na zdrowia) s¹ organizowane przez pañstwo. Celem istnienia utopii jest „obok zaspokojenia koniecznych potrzeb ogólnych zapewnienie wszystkim obywate- lom jak najwiêkszej iloœci czasu”¹⁰, tak aby mogli rozwijaæ kulturê duchow¹, bêd¹c¹ warunkiem szczêœliwego ¿ycia. More wyra¿a przekonanie, ¿e kolektyw- na dzia³alnoœæ gospodarcza przy odpowiedniej organizacji pracy (któr¹ zapewni m¹dry rz¹d) jest wydajniejsza i sprawniejsza ni¿ gospodarka prywatna. W takie sytuacji – jego zdaniem – dla powszechnego dobrobytu wystarczy, aby wszyscy obywatele pracowali jedynie po szeœæ godzin dziennie.

Na wyspie praca mia³a charakter obowi¹zkowy dla wszystkich, ale nie by³a traktowana jako z³o konieczne. Utopianie sami wybierali sobie konkretny rodzaj zajêcia, oprócz pracy na roli, któr¹ sukcesywnie musia³ podejmowaæ ka¿dy miesz- kaniec wyspy. Morus po raz pierwszy zawar³ w swoich wizjach elementy innej ni¿ rynkowa, tj. socjalistycznej – mo¿na powiedzieæ – regulacji systemu gospo- darczego. Nie tylko praca na wyspie Utopia by³a zorganizowana kolektywnie, ale i dobra konsumpcyjne bêd¹ce wynikiem tej pracy podlega³y centralnemu rozdzielnictwu. Wszelkie produkty pracy mia³y trafiaæ do pañstwowych maga- zynów, z których wszyscy mieszkañcy Utopii otrzymywali je bezp³atnie, nie zdarza³y siê jednak przypadki wykorzystywania przez poszczególnych miesz- kañców takich praw dla w³asnych partykularnych korzyœci. Pieni¹dz nie istnia³ w obrocie wewnêtrznym, by³ natomiast wykorzystywany w wymianie handlo- wej z innymi pañstwami. Nadrzêdnym celem takiego urz¹dzenia pañstwa nie by³o bogactwo samo w sobie, lecz stworzenie warunków do doskonalenia kultu- ry duchowej mieszkañców wyspy.

Wizja More’a nigdy nie by³a przedmiotem prób realizacji, nie taki by³ zreszt¹

– zdaniem badaczy twórczoœci angielskiego filozofa – cel towarzysz¹cy mu w pisa- niu tej ksi¹¿ki. Jednak¿e mo¿na spostrzec, ¿e More na kilka wieków nada³ kieru- nek myœleniu utopijnemu. Nawi¹zywali do jego twórczoœci zarówno socjaliœci utopijni, jak i marksiœci, a z autorów bli¿szych jego czasom np. T. Campanella.¹¹

10 Ibid., s. 194.

11 T. C a m p a n e l l a, Miasto S³oñca, De Agostini, Warszawa 2004.

WYOBRA¯ENIA SOCJALISTÓW UTOPIJNYCH The visions of the utopian socialists

Egalitarystyczne has³a rewolucji francuskiej i jej próba budowania totalitar- nej demokracji stworzy³y klimat intelektualny, który w pierwszej po³owie XIX w.

zaowocowa³ powstaniem ró¿nych koncepcji idealnego porz¹dku spo³eczno-gos- podarczego, w tym okreœlanych zwykle mianem socjalizmu utopijnego. U Ÿróde³ wszelkich utopii socjalistycznych le¿a³o fundamentalne za³o¿enie, ¿e w sposób

œwiadomy, przez celow¹ dzia³alnoœæ cz³owieka, mo¿liwe jest lepsze w stosunku do stanu istniej¹cego ukszta³towanie gospodarki i stworzenie spo³eczeñstwa har- monii, pokoju, równoœci i sprawiedliwoœci. Utopiœci silnie podkreœlali, ¿e zasa- da naturalnej równoœci ludzi musi dotyczyæ tak¿e równoœci w korzystaniu z dóbr konsumpcyjnych. Pisa³ na ten temat Leszek Ko³akowski:

Has³o wspólnoty dóbr by³o [u utopistów] wydedukowane z normatywnej teorii natury ludz- kiej, która zak³ada³a, ¿e ludzie jako ludzie po prostu, maj¹ te same prawa do wszystkich dóbr ziemi. Niezale¿nie od tego, czy zasada ta uzasadniana by³a (jak u wielu pisarzy socjalistycznych) cytatami z Nowego Testamentu, czy raczej tradycj¹ oœwieceniowych materialistów, konkluzja by³a ta sama: nierównoœæ spo¿ycia jest przeciw naturze cz³owieka i tak samo przeciwne jest istnienie dochodu niezapracowanego, a wiêc procentu, rent dzier¿awnych, czynszów mieszka- niowych.¹²

Claude H. Saint-Simon (1760–1825), francuski myœliciel spo³eczny i filo- zof, jest uwa¿any czêsto za bezpoœredniego prekursora nowo¿ytnego socjalizmu w tym sensie, ¿e kszta³t nowego, lepszego œwiata traktowa³ nie jako utopijne wyobra¿enie, lecz jako naturalny, nieuchronny wynik procesu historycznego.

Jego zasadniczym, praktycznym osi¹gniêciem – w sensie oddzia³ywania i inspi- racji do dalszych dociekañ w tym obszarze – jest koncepcja ustroju industrialnego.

Ustrój industrialny mia³ byæ systemem bliskim wiecznej szczêœliwoœci, w któ- rym zostanie zniesiona anarchia w produkcji i wyzysk cz³owieka przez cz³owie- ka, i w tym aspekcie przypomina³ póŸniejsz¹, marksowsk¹ koncepcjê ustroju komunistycznego. Przedstawienie zasad funkcjonowania ustroju industrialnego poprzedzi³ Saint-Simon g³êbok¹ krytyk¹ kapitalizmu, który wed³ug niego, by³ w³aœnie systemem anarchii, sprzecznoœci i marnotrawstwa. Podzieli³ spo³eczeñ- stwa na dwie antagonistyczne klasy, a za kryterium przyjmowa³ udzia³ w proce- sie produkcji. Za przyczynê z³a spo³ecznego uzna³ istnienie ludzi niepracuj¹- cych, a klas¹ nieproduktywn¹ nazywa³ tych, którzy korzystaj¹ jedynie z tego, co ju¿ posiadaj¹ (arystokracja, rentierzy itp.).¹³ W odró¿nieniu od innych socjalis-

12 L. K o ³ a k o w s k i, G³ówne nurty marksizmu, cz. 1, Kr¹g, Warszawa 1989, s. 156.

13 J. S z a c k i, Historia…, s. 166.

tów nie zalicza³ do klasy nieproduktywnej w³aœcicieli kapita³u produkcyjnego, je¿eli sami pracuj¹ i przyczyniaj¹ siê do tworzenia bogactwa.

Ustrój industrialny, w którym mia³o zapanowaæ powszechne braterstwo wytwórców, bazowa³ na ideologii – mo¿na powiedzieæ – chrzeœcijañsko-solidarys- tycznej. Mia³ byæ zorganizowany w sposób planowy, a wszelka dzia³alnoœæ go- spodarcza mia³a byæ podporz¹dkowana dobru ogólnemu, a nie dobru w³aœcicieli

œrodków produkcji. W konsekwencji mia³a znikn¹æ bieda, a w³adzê mieli spra- wowaæ industriatorzy – racjonalni, m¹drzy i wra¿liwi spo³ecznie uczeni, prze- mys³owcy (zarówno w³aœciciele œrodków produkcji, jak i robotnicy), finansiœci, kupcy i artyœci, którzy kierowaæ siê bêd¹ w swoich dzia³aniach g³êboko rozu- mian¹ wiêzi¹ z Bogiem. W ustroju industrialnym mia³y zanikn¹æ zasadnicze instytucje kapitalistyczne, takie jak prawo pobierania procentów od kapita³u czy prawo dziedziczenia.

Saint-Simon rozwin¹³ koncepcjê spo³eczeñstwa pracuj¹cego, zorganizowa- nego zgodnie z zasad¹ podzia³u pracy wed³ug indywidualnych umiejêtnoœci i wk³a- du w zbiorow¹ pomyœlnoœæ. Spo³eczeñstwem tym mia³a kierowaæ „arystokracja ducha”, a wynagradzanie ludzi mia³o nastêpowaæ zgodnie z maksym¹: „Ka¿de- mu wed³ug jego zdolnoœci, ka¿dej zdolnoœci wed³ug jej dzie³”, przejêt¹ w lekko zmienionej formie przez marksizm. Wa¿n¹ cech¹ ustroju industrialnego, która potem znalaz³a siê tak¿e w leninowskiej koncepcji pañstwa, by³o za³o¿enie o zmia- nie charakteru w³adzy, której funkcj¹ stanie siê raczej administrowanie i zarz¹- dzanie rzeczami ni¿ – jak dotychczas – rz¹dzenie ludŸmi. Saint-Simon wierzy³ tak¿e, i wiarê tê przej¹³ od niego bezpoœrednio marksizm, ¿e – jak pisze A. Si- kora – „im bardziej racjonalnie spo³eczeñstwo jest zorganizowane, tym usilniej pobudza ludzk¹ aktywnoœæ, daj¹c swoim cz³onkom mo¿liwoœæ samorealizacji, zaspokojenia pragnieñ do ¿ycia twórczego, zgodnego z ich usposobieniem, zdol- noœciami, talentami i aspiracjami”.¹⁴

Charles Fourier (1772–1837) by³ g³êbokim krytykiem rozszerzaj¹cego siê wówczas w Europie ustroju kapitalistycznego, cechuj¹cego siê szybkim rozwo- jem produkcji, czemu towarzyszy³y jednak kryzysy i pog³êbiaj¹ca siê nêdza pro- letariuszy. Twierdzi³, ¿e praca najemna jest najwa¿niejsz¹ przyczyn¹ oraz Ÿród-

³em niesprawiedliwoœci spo³ecznej i wyzysku, ¿e wspó³czesna cywilizacja jest niezgodna z naturalnym porz¹dkiem œwiata ustanowionym przez Boga, ¿e kapi- talizm jest niedostosowany do ludzkiej natury. Fourier by³ tak¿e g³osicielem pogl¹du, przejêtego i rozwijanego potem przez Marksa i Engelsa, ¿e pañstwo jest narzêdziem wyzysku w rêkach klasy kapitalistów. Krytykowa³ spekulacjê oraz zysk monopolistyczny. Twierdzi³, ¿e skutkiem ustroju kapitalistycznego, wolnoœci i konkurencji by³a anarchia produkcji i handlu.

14 A. S i k o r a, Prorocy szczêœliwych œwiatów, Nasza Ksiêgarnia, Warszawa 1982, s. 59.

Do historii myœli spo³ecznej przeszed³ Fourier jako twórca koncepcji falan- sterów¹⁵, czyli quasi-komunistycznych jednostek rolniczo-wytwórczych, two- rz¹cych podstawowe komórki organizacyjne spo³eczeñstwa przysz³oœci. Fourier daje w swojej pracy niezwykle szczegó³owy, czêsto na pograniczu maniakalnej drobiazgowoœci, opis funkcjonowania falangi, a wiêc zrzeszenia obejmuj¹cego 1620 cz³onków (ta konkretna liczba wynika³a z zawi³ych spekulacji rachunko- wych Fouriera). Najwy¿szym organem w³adzy w falandze jest aeropag, sk³adaj¹cy siê z wybranych przez wspólnotê, najbardziej zas³u¿onych i godnych jej cz³on- ków. Areopag skupia siê na organizowaniu ¿ycia falansteru, g³ównie organizowa- niu produkcji, a nie na rz¹dzeniu ludŸmi (jego w³adza polega na autorytecie moralnym, nie stosuje siê przymusu czy si³y). W krainie idealnej harmonii nie wystêpuj¹ praktycznie ¿adne konflikty interesów pomiêdzy cz³onkami falangi.

Fourier wyra¿a pogl¹d, ¿e w nowym spo³eczeñstwie, gdy ka¿dy cz³owiek bê- dzie wolny i szczêœliwy, zaniknie indywidualne z³o, a w konsekwencji nie bê- dzie potrzebna jakakolwiek represyjnoœæ i przymus ze strony w³adzy.

Dziêki w³aœciwemu zorganizowaniu gospodarki, dziêki specjalizacji i po- dzia³owi pracy, w falandze mia³a istnieæ obfitoœæ dóbr, a wszyscy stowarzyszeni otrzymywali gwarancjê zaspokojenia podstawowych potrzeb konsumpcyjnych i bytowych. Praca w falandze nie by³a ju¿ przykrym, zewnêtrznym przymusem, lecz sta³a siê naturaln¹, rozwijaj¹c¹ potrzeb¹ ka¿dego cz³owieka, form¹ ludzkiej ekspresji. Jednoczeœnie, aby unikn¹æ monotonii wysi³ku i petryfikacji hierarchii spo³ecznych, zajêcia podejmowane przez poszczególne osoby mia³y siê nieustannie zmieniaæ. Mia³a nie istnieæ zasada sta³ych kierowników i wykonawców.

W falandze nie tylko praca mia³a byæ zorganizowana w sposób centralny i zaplanowany, ale i konsumpcja mia³a mieæ charakter zbiorowy. Choæ ka¿dy mia³ posiadaæ w³asny pokój w falansterze, to mia³y znikn¹æ w zasadzie pojedyn- cze gospodarstwa domowe. Posi³ki, przygotowane przez s³u¿by kuchenne, mia-

³y byæ spo¿ywane w wielkich salach, utrzymaniem porz¹dku mia³a zajmowaæ siê specjalna s³u¿ba domowa. Opieka nad dzieæmi i wychowanie mia³y byæ równie¿

sprawowane we wspólnoœci. Mia³a wiêc znikn¹æ rodzina w tradycyjnym rozu- mieniu, to znaczy jako wspólnota ekonomiczna.

Robert Owen (1771–1858), w przeciwieñstwie do Saint-Simona i Fouriera, by³ nie tylko myœlicielem snuj¹cym wizje nowego, lepszego, sprawiedliwego i zasobnego spo³eczeñstwa. By³ równie¿ bogatym przedsiêbiorc¹, który te wizje

– bazuj¹ce na likwidacji nêdzy, wyzysku i przestêpczoœci – próbowa³ wcielaæ w ¿ycie przez konkretne propozycje zmian systemu istniej¹cego. Filozoficzno- ideow¹ podstaw¹ doktryny Owena, a tak¿e jego dzia³añ praktycznych, by³o za-

15 W koncepcji Fouriera falanster by³ wielkim budynkiem–pa³acem stoj¹cym na œrodku terenu obejmowanego przez falangê. Przyjê³o siê okreœlaæ tym terminem tak¿e ca³e osiedle zaj- mowane przez falangê.

³o¿enie, pojawiaj¹ce siê równie¿ u innych utopistów, ¿e mo¿liwa jest pozytywna przemiana cz³owieka, jego plastycznej natury. Owen wierzy³, ¿e przez poprawê warunków bytowych i przez odpowiedni system wychowawczy jest mo¿liwe zupe³ne wyplenienie takich cech jak przestêpczoœæ, chciwoœæ, pijañstwo czy le- nistwo, i sprawienie, ¿e ludzie bêd¹ gotowi do pozytywnego wspó³dzia³ania.

Zak³ada³, ¿e cz³owiek posiada przyrodzon¹ potrzebê szczêœcia, ale to d¹¿enie, jak pisze Leszek Ko³akowski, „nie mo¿e byæ skuteczne, jeœli realizuje siê w dzia-

³aniach przeciw bliŸniemu skierowanych, […] dobrze pojête szczêœcie ka¿dej jednostki jest osi¹galne jedynie w zachowaniach zamierzaj¹cych do szczêœcia wszystkich”.¹⁶ Przyjmowa³ wreszcie, tak jak i Fourier, a potem Marks, ¿e jest mo¿liwe osi¹gniêcie harmonii spo³ecznej, a wiêc stanu, w którym nie bêd¹ wystê- powa³y konflikty interesów pomiêdzy jednostkami oraz poszczególnymi warst- wami spo³ecznymi.

Owen by³ wspó³w³aœcicielem du¿ych zak³adów w³ókienniczych w New La- nark w Szkocji, którymi zarz¹dza³ przez 28 lat i w których próbowa³ praktycz- nie realizowaæ swoje koncepcje o charakterze filantropijnym, maj¹ce na celu polepszenie doli robotników fabrycznych. Koncentrowa³ siê na doœæ prostych posuniêciach – wprowadzi³ maksymalny czas pracy w wymiarze 10,5 godz.

dziennie (przy powszechnie obowi¹zuj¹cym wówczas 14–15-godzinnym dniu pracy), zlikwidowa³ mo¿liwoœæ zatrudniania dzieci poni¿ej lat dziesiêciu, za³o-

¿y³ ¿³obek i szko³ê, poprawi³ warunki pracy i stosunki miêdzyludzkie w przed- siêbiorstwie. Wprowadzi³ równie¿ ubezpieczenia obejmuj¹ce niezdolnoœæ do pracy w przypadku choroby lub staroœci. Lansowa³ ideê „humanitarnego ustawodaw- stwa fabrycznego”. Wbrew powszechnym oczekiwaniom, eksperyment ten za- koñczy³ siê sukcesem. Jego fabryka nie tylko nie zbankrutowa³a, ale – do czasu, gdy kierowa³ ni¹ Owen – osi¹ga³a bardzo przyzwoite wyniki ekonomiczne.

Owen krytykowa³ kategoriê zysku jako kryterium dzia³alnoœci przedsiêbior- stwa, postulowa³ stosowanie ceny sprawiedliwej, a wiêc takiej, która mia³a po- krywaæ jedynie koszty w³asne. W póŸniejszym okresie g³osi³ pogl¹d, ¿e gospo- darka powinna funkcjonowaæ bez pieni¹dza, na podstawie wymiany naturalnej.

Wartoœæ pracy robotnika, a w konsekwencji jego wynagrodzenie, mia³o byæ ustalane wed³ug czasu pracy. Jedn¹ z jego idée-fixe by³o wprowadzenie „pieni¹- dza pracy”¹⁷, a wiêc okreœlania cen towarów i parytetu ich wymiany wed³ug przeciêtnego czasu pracy niezbêdnego do ich wyprodukowania oraz okreœlania

16 L. K o ³ a k o w s k i, G³ówne…, s. 163.

17 Idea pieni¹dza pracy, rozwiniêta przez angielskich ekonomistów Johna Graya i Johna F. Braya, pojawia³a siê potem w najró¿niejszych wcieleniach socjalizmu marksistowskiego, a w pierwszych latach po rewolucji paŸdziernikowej w Rosji podjêto próby jej praktycznego wdro¿enia, zakoñczone fiaskiem. Zob.: G. T e m k i n, Marks a idea pieni¹dza pracy, WSNS, Warszawa 1961.

wynagrodzeñ wed³ug wydatkowanego przez dan¹ osobê produkcyjnie u¿ytecz- nego czasu pracy. Rozwiniêciem i ukonkretnieniem tego utopijnego pomys³u Owena, który znalaz³ póŸniej odzwierciedlenie w ró¿nych imaginacjach na te- mat gospodarki socjalistycznej czy komunistycznej, by³a koncepcja Bazaru Wy- miany, a wiêc instytucji wymiany wyprodukowanych dóbr bez poœrednictwa pieni¹dza, z wykorzystaniem natomiast bonów pracy, czyli na podstawie iloœci wydatkowanej pracy. Po kilkunastu latach dzia³alnoœæ Owena wykroczy³a poza mury jednej fabryki. Poœwiêci³ siê projektowaniu i organizowaniu, bez pozy- tywnych rezultatów, rolniczo-przemys³owych gmin quasi-komunistycznych, tzw.

wsi owenowskich.

Pierwszym z eksperymentów podjêtych przez Owena by³o zorganizowanie komuny „Nowa Harmonia” w stanie Indiana w Stanach Zjednoczonych. Owen stworzy³ tam spó³dzielniê rolniczo-przemys³ow¹ licz¹c¹ 800 osób. Nowa Har- monia upad³a po trzech latach, gdy Owen wyjecha³ do Anglii. Drug¹, równie¿

nieudan¹ prób¹ budowy komuny by³o zorganizowanie spó³dzielni w Hampshire.

Kolejnym nieudanym eksperymentem spo³eczno-ekonomicznym Owena by³ za³o-

¿ony w Londynie w 1832 r. Magazyn Wymiany Pracy, który stanowi³ w za³o¿e- niu egzemplifikacjê jego wczeœniejszej koncepcji Bazaru Wymiany.

MARKSIZM JAKO UTOPIA Marxism as an utopia

Socjaliœci utopijni pierwszej po³owy XIX w., pomni doœwiadczeñ rewolucji francuskiej, starali siê umieœciæ koncepcje doskona³ego porz¹dku ekonomiczne- go w szerszym, spo³ecznym wymiarze i podejmowali doœæ nieudolne próby ich realizacji. Ale prze³omu, i to w podwójnym wymiarze, dokonali dopiero Karol Marks i Fryderyk Engels. Po pierwsze, skodyfikowali owe idee, nadali pobo¿- nym ¿yczeniom formê naukowej teorii skonstruowanej w taki sposób, ¿e ich realizacja mia³a nast¹piæ nieuchronnie, jako wynik obiektywnego, naturalnego procesu historycznego. Obiecuj¹c likwidacjê wyzysku i namiastkê powszechne- go raju na Ziemi, marksowska teoria sta³a siê de facto now¹ religi¹¹⁸, która urzeczywistnienie ostatecznej sprawiedliwoœci odnosi³a nie do wymiaru eschato- logicznego, lecz do ¿ycia doczesnego. Po drugie, co jest niew¹tpliwie ich nieza- przeczalnym osi¹gniêciem, stworzyli ruch spo³eczny o zasiêgu œwiatowym, gro- madz¹cy wyznawców tej nowej wiary, którzy pó³ wieku póŸniej w Rosji z suk- cesem przeszli od s³ów do czynów.

18 Pogl¹d taki wyrazi³ m.in. L. K o ³ a k o w s k i, Cywilizacja na ³awie oskar¿onych, Res Publica, Warszawa 1990.

Marksiœci od¿egnywali siê zdecydowanie od zwi¹zków z socjalistami uto- pijnymi, a sam Marks poddawa³ rozleg³ej krytyce ich pogl¹dy i ich naiwn¹ wiarê w ³atw¹ naprawê tego œwiata. Engels pisa³ wprost, wypowiadaj¹c siê w imieniu swoim i Marksa: „Nie jest naszym zadaniem uk³adanie systemów utopijnych, jak ma byæ urz¹dzone przysz³e spo³eczeñstwo”.¹⁹ Ale w rzeczywistoœci analiza prospektywna Marksa mia³a charakter na wskroœ utopijny. Postulaty sprawiedli- wego ³adu spo³ecznego w warunkach likwidacji w³asnoœci prywatnej, religii i – praktycznie – rodziny, a jednoczeœnie za³o¿enie wszechogarniaj¹cej harmonii interesów spo³ecznych i wiecznego pokoju stanowi¹ niew¹tpliwie kwintesencjê myœlenia utopijnego. Pogl¹d o utopijnym charakterze koncepcji marksowskiej g³osili wielcy myœliciele koñca XIX w. – Max Weber i Vilifredo Pareto.

W opublikowanych w roku 1847 Zasadach komunizmu²⁰, ksi¹¿eczce w for- mule katechizmu, zawieraj¹cej zbiór 25 prostych pytañ i jednoznacznych odpo- wiedzi na nie, ksi¹¿eczce, która wznawiana przez dziesiêciolecia, trafi³a do mi- lionów ludzi na œwiecie, Fryderyk Engels przedstawi³ myœli dotycz¹ce kszta³tu komunizmu; sta³y siê one stereotypami i niew¹tpliwie ukszta³towa³y powszech- ne wœród marksistów wyobra¿enie o ustroju wiecznej szczêœliwoœci. To w³aœnie Engels, „kodyfikator marksizmu i wierny wyznawca komunistycznej utopii”, sta³ siê wed³ug Andrzeja Walickiego, „g³ównym inspiratorem […] rosyjskiego komunizmu”.²¹

Gospodarka komunistyczna, antycypowana z perspektywy brutalnego, dzie- wiêtnastowiecznego kapitalizmu, jawi siê w pracy Engelsa jako coœ w rodzaju raju na ziemi: „Kryzysy znikaj¹”, „wielki przemys³, wyzwolony spod ucisku w³asnoœci prywatnej, rozwinie siê do takich rozmiarów, wobec których jego obecny rozwój wyda siê tak mizerny, jak manufaktura wobec wielkiego wspó³czes- nego przemys³u”, „ten rozwój przemys³u dostarczy spo³eczeñstwu dostatecznej iloœci produktów dla zaspokojenia potrzeb ogó³u”, „podobnie te¿ rolnictwo […] nabierze nowego rozmachu i dostarczy spo³eczeñstwu ca³kowicie wystarczaj¹cej iloœci produktów”.²² W ustroju komunistycznym „wszystko, co jest konieczne do ¿ycia, wytwarzane bêdzie w takich iloœciach, ¿e ka¿dy cz³onek spo³eczeñ- stwa bêdzie mia³ mo¿noœæ zupe³nie swobodnego rozwoju i zastosowania swoich si³ i zdolnoœci”. Tego rodzaju millenarystyczna wizja nowego ustroju, w którym skutkiem zmian w sferze gospodarki bêdzie wyzwolenie wszystkich ludzi i dostat- nie, pozbawione trosk materialnych ¿ycie, pojawia siê tak¿e w innych miejscach twórczoœci Marksa i Engelsa.

19 K. M a r k s, F. E n g e l s, Dzie³a wybrane, t. 1, Warszawa 1949, s. 537.

20 F. E n g e l s, Zasady komunizmu, KiW, Warszawa 1949.

21 A. W a l i c k i, Marksizm i skok do królestwa wolnoœci, WN PWN, Warszawa 1996, s. 190.

22 F. E n g e l s, Zasady…, s. 30–31.

Marksiœci oczekiwali, z gruntu fa³szywie, jak pokaza³o doœwiadczenie, ¿e poddanie gospodarki kontroli spo³ecznej, regulowanie spo³ecznego podzia³u pracy usunie marnotrawstwo i spowoduje przyrost bogactwa spo³ecznego. Engels s¹- dzi³, ¿e gdy proletariat obejmie w³adzê i przejmie „spo³eczne si³y wytwórcze”, powstanie ustrój, który „przez planow¹ organizacjê ca³ej produkcji do tego stop- nia wzmo¿e spo³eczne si³y wytwórcze, ¿e zapewni ka¿demu zaspokojenie wszyst- kich jego rozumnych potrzeb w stale rosn¹cej skali”.²³ Zauwa¿my, ¿e to stwier- dzenie Engelsa mo¿na traktowaæ jako pewnego rodzaju uszczegó³owienie i zara- zem uzasadnienie s³ynnej formu³y Karola Marksa z Krytyki programu gotajskie- go, odnosz¹cej siê do warunków gospodarki komunistycznej: „Ka¿dy wed³ug swych zdolnoœci, ka¿demu wed³ug jego potrzeb”.²⁴

ELEMENTY UTOPIJNE WE WSPÓ£CZESNEJ MYŒLI EKONOMICZNEJ Utopian elements in modern economic thought

Wydawaæ by siê mog³o, ¿e niechlubny upadek projektu socjalistycznego spowoduje, ¿e postulaty budowy raju na Ziemi, dobrobytu dla wszystkich i pañ- stwa wiecznej szczêœliwoœci zostan¹ od³o¿one do lamusa historii. Tak sta³o siê jedynie w pewnym stopniu, gdy¿ rzeczywiœcie – przynajmniej na jakiœ czas – ludzi stracili wiarê w rozwi¹zania typu socjalistycznego. Ale natychmiast w sferze idei, a tak¿e w sferze praktycznych dzia³añ gospodarczych pojawi³y siê pogl¹dy i koncepcje pozornie biegunowo odleg³e od idei socjalistycznych, ale faktycznie zawieraj¹ce w sobie analogiczny pierwiastek utopijny. Wzglêdny dobrobyt ostat- nich czasów, ogromny i sta³y wzrost gospodarczy oraz brak przez dwa pokole- nia kryzysów tej miary co Wielki Kryzys z lat 30. stworzy³y warunki do poja- wienia siê elementów myœlenia utopijnego w ramach poszczególnych nurtów wspó³czesnej ekonomii. Szerokie ujêcie definicji utopii pozwala na zidentyfiko- wanie charakterystycznych dla niej cech m.in. w ekonomii neoliberalnej.

Neoliberalizm – podobnie zreszt¹ jak marksizm – opiera siê na za³o¿eniu,

¿e podstawowym czynnikiem kszta³tuj¹cym zarówno historiê, jak i warunki bytu ludzi, jest gospodarka. Swoje korzenie lokuje on w ekonomii klasycznej. Jednak o ile klasycy ekonomii z Adamem Smithem na czele zdawali sobie sprawê z pew- nych niedoskona³oœci spo³eczeñstwa rynkowego, o tyle neolibera³owie postuluj¹ urynkowienie jak najwiêkszej liczby obszarów ¿ycia spo³ecznego i ograniczenie roli pañstwa do minimum.²⁵ Kolejnym za³o¿eniem, na którym opiera siê koncep-

23 F. E n g e l s, Karol Marks, [w:] K. M a r k s, F. E n g e l s, Dzie³a wybrane, t. 2, s. 153.

24 K. M a r k s, Krytyka programu gotajskiego, [w:] MED, t. 19, KiW, Warszawa 1972, s. 24.

25 D. H a r v e y, A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, Oxford 2007, s. 1–4.

cja neoliberalna, jest pogl¹d, ¿e skoro rynek jest najwydajniejszym z mechani- zmów alokacji, to automatycznie oznacza, ¿e zostanie on wszêdzie przyjêty.

Pogl¹d taki mo¿na przyrównaæ do idei utopistów, którzy uwa¿ali, ¿e ich idealny system powinien byæ in extenso zastosowany do rzeczywistoœci.

Zasadnicze elementy utopijne w ekonomii neoliberalnej le¿¹ – naszym zda- niem – w pogl¹dzie, i¿ jest mo¿liwa skuteczna kontrola nad procesami gospo- darczymi ze strony regulowanych rynków. W przekonaniu, ¿e istnieje (i zosta³ odnaleziony w³aœnie przez ekonomiê neoliberaln¹) kamieñ filozoficzny²⁶, który umo¿liwi przekszta³cenie ka¿dego systemu gospodarczego w system równomiernie rozwijaj¹cy siê i generuj¹cy bogactwo oraz wzglêdny dobrobyt dla wszystkich.

Wytworzy³a siê sytuacja, w której powszechnie przyjmowano pogl¹d, ¿e system oparty szeroko na wolnym rynku, afirmowany przez doktrynê neoliberaln¹, nie ma alternatywy (s³ynne powiedzenie Margharet Thatcher, okreœlane akronimem TINA, czyli there is no alternative).

W roku 2003 Robert Lucas, laureat Nagrody Nobla z ekonomii w roku 1995, twierdzi³, ¿e problem zapobiegania depresji zosta³ rozwi¹zany na wiele lat. Rok wczeœniej, na 90. urodzinach Miltona Friedmana, Ben Bernanke, wy- stêpuj¹c jako przedstawiciel FED, zwróci³ siê do Friedmana ze s³owami, ¿e wprawdzie Wielki Kryzys zosta³ wywo³any dzia³aniami Rezerwy Federalnej, lecz „dziêki niemu i Annie [Schwartz] wiêcej siê to nie powtórzy”. W obu tych wypowiedziach²⁷ pojawi³a siê – u¿ywaj¹c okreœlenia F. von Hayeka, odnoszone- go wczeœniej do utopii socjalistycznej – „zgubna pycha rozumu”, a wiêc wiara, w³aœnie o charakterze utopijnym, ¿e jest mo¿liwe stworzenie w sposób kon- struktywistyczny idealnego systemu gospodarczego zapewniaj¹cego zasobnoœæ materialn¹ wszystkim ludziom.

Trzeba dodaæ, ¿e owa „pycha rozumu” nie by³a wy³¹cznie zwi¹zana z kon- cepcjami socjalistycznymi (wczeœniej) czy neoliberalnymi (obecnie). Ulega³o jej wielu wybitnych ekonomistów, jak choæby John M. Keynes, który mimo kry- tycznego spojrzenia na naturê kapitalizmu jeszcze w roku 1930 twierdzi³, ¿e w ci¹gu nastêpnych 100 lat uda siê rozwi¹zaæ problem pojawiania siê œwiato- wych kryzysów gospodarczych, a tak¿e problem ubóstwa.²⁸

Doktrynê neoliberaln¹ podda³a krytyce w swoich ksi¹¿kach o charakterze publicystycznym (ale dziêki temu znajduj¹cych miliony czytelników na ca³ym

œwiecie) kanadyjska pisarka i alterglobalistka Naomi Klein.²⁹ G³ównym „akto-

26 Jako tzw. konsensus waszyngtoñski – zob. wiêcej G. K o ³ o d k o, Wêdruj¹cy œwiat, Pró- szyñski i S-ka, Warszawa 2008, s. 211–248.

27 Wypowiedzi cytowane za: P. K r u g m a n, Fighting Off Depression, http://www.nyti- mes.com/2009/01/05/opinion/05krugman.html?_r=1.

28 J. M. K e y n e s, The Economic Possibilities for Our Grandchildren, Macmillan, London 1933.

29 N. K l e i n, Doktryna szoku. Jak wspó³czesny kapitalizm wykorzystuje klêski ¿ywio³owe i kryzysy spo³eczne, MUZA SA, Warszawa 2008.

rem” ksi¹¿ki jest Milton Friedman i jego Chigaco Boys. Ekonomia neoliberalna w wizji nakreœlonej przez Klein przypomina fundamentalistyczn¹ ideologiê.

Autorka twierdzi, ¿e pod pewnymi wzglêdami szko³a chicagowska jest nie mniej radykalna ni¿ koncepcje Lenina czy Mao Tse-Tunga, gdy¿ ich celem by³o zbu- rzenie tradycyjnego porz¹dku i zast¹pienie go nowym, opartym na nowych, lepszych dla wszystkich zasadach. W podobnym duchu przebiega G. Ko³odki krytyka ekonomii neoliberalnej.³⁰

Problem wystêpowania elementów utopijnych w koncepcji neoliberalnej podnosi te¿ John Gray, wybitny wspó³czesny angielski myœliciel polityczny, profesor London School of Economics, krytyk leseferyzmu i globalnego wolne- go rynku.³¹ Gray dokonuje historycznej analizy zjawiska utopii w nowo¿ytnej historii, zaczynaj¹c od koncepcji More’a, poprzez jakobinów z rewolucyjnej Francji, a¿ do XX wieku, gdzie utopiê dostrzega w najwa¿niejszych ideologiach (choæ nie tylko w nich) – komunizmie, nazizmie oraz maoizmie. Gray zauwa¿a,

¿e utopiœci XX-wieczni – uznaj¹c, ¿e potrzebne jest nie tylko wprowadzenie odpowiednich zmian, ale te¿ totalne zburzenie starego porz¹dku – bardzo czêsto korzystali z przemocy i przymusu do realizacji swoich, najczêœciej bardzo wznios-

³ych i idealistycznych hase³. Nastêpnie Gray przeprowadza analizê wspó³czes- nych ideologii politycznych, takich w³aœnie jak neoliberalizm. Opisuje ewolucjê pogl¹dów Margaret Thatcher i dochodzi do wniosku, ¿e cechuje je wiara, i¿

wolny rynek, dokonuj¹c gospodarczej transformacji Wielkiej Brytanii, dopro- wadzi do odnowienia wartoœci wiktoriañskich.³² Ogólne bogactwo w ramach zastosowania doktryny neoliberalnej mia³o byæ rezultatem tzw. trickle-down ef- fect³³, a wiêc za³o¿enia, ¿e polityka wprowadzania udogodnieñ finansowych dla biznesu i osób zamo¿nych w ogólnym rozrachunku op³aci siê finansowo ca³emu spo³eczeñstwu.

Istotnym – w kontekœcie rozwa¿añ o utopijnej naturze projektu liberalnego

– fragmentem ksi¹¿ki Graya jest analiza zwi¹zków miêdzy ekonomi¹ klasyczn¹, neoliberalizmem a religi¹. Zdaniem autora ekonomiœci klasyczni, tacy jak Adam Smith, choæ postrzegali rynek jako najlepsz¹ z mo¿liwych formê gospodarowa- nia, to widzieli w nim ró¿ne niebezpieczeñstwa. Gray twierdzi, ¿e w koncepcji Smitha dzia³alnoœæ rynku jest wynikiem instynktów zaszczepionych cz³owieko- wi przez Boga („niewidzialna rêka rynku”). W takim ujêciu to Bóg mia³ byæ gwarantem ³adu rynkowego. W przypadku neolibera³ów sta³ siê nim sam rynek,

30 G. K o ³ o d k o, op. cit., s. 206–230.

31 J. G r a y, Black Mass. Apocalyptic Religion and Death of Utopia, Allen Lane, London 2007.

32 Idem, ¯elazna dama i neoliberalna utopia, „Europa” 28 lipca 2007, nr 173.

33 W literaturze polskiej u¿ywa siê niekiedy okreœlenia „teoria skapywania” (trickle-down theory). Teoria skapywania stara³a siê dowieœæ, i¿ jedynie bogaci mog¹ tworzyæ bogactwo, które nastêpnie „skapuje” na wszystkich pozosta³ych cz³onków spo³eczeñstwa.

jako mechanizm maksymalnie efektywny i niezawodny, którego zdolnoœæ do regulacji i racjonalnoœæ traktuj¹ oni niemal dogmatycznie, a wahania koniunktu- ry i kryzysy przypisuj¹ (nieracjonalnej) dzia³alnoœci pañstwa.³⁴ Tego rodzaju myœlenie ma niew¹tpliwie charakter utopijny.

Analizuj¹c wspó³czesne koncepcje utopii spo³eczno-gospodarczych, nie spo- sób pomin¹æ twórczoœci I. Wallersteina, wybitnego amerykañskiego socjologa.

Badaj¹c rozwój i funkcjonowanie kapitalizmu, dochodzi on do wniosku, ¿e sys- tem ten znajduje siê w swojej koñcowej fazie. W XXI w. zostanie zapewne zast¹piony przez inny system, który bêdzie albo bardziej egalitarny, sprawiedli- wy i demokratyczny, albo wrêcz przeciwnie. Wallerstein postuluje stworzenie nowej nauki – utopistyki, która mia³aby byæ po³¹czeniem prognostyki i plano- wania budowy nowego spo³eczeñstwa przysz³oœci.³⁵

Wallerstein daje w swojej pracy zarys owego idealnego systemu przysz³oœ- ci, w którym niew¹tpliwie mo¿na odnaleŸæ elementy utopijne obecne w myœli ludzkiej od setek lat. System Wallersteina to œwiatowe pañstwo demokratyczne- go socjalizmu, w którym pracownicy maj¹ kontrolê nad dzia³alnoœci¹ gospodar- cz¹, a decyzje ekonomiczne s¹ motywowane racjonaln¹ ocen¹ potrzeb cz³owie- ka. Podstawowym celem systemu jest wyeliminowanie akumulacji kapita³u i dzia-

³ania nastawionego na zysk jako motorów ludzkich dzia³añ. Zadanie to ma do- prowadziæ do eliminacji nierównoœci, które nie powinny mieæ charakteru dzie- dzicznego i byæ tolerowane jedynie w takim stopniu, w jakim nie generuj¹ dal- szych nierównoœci. Wallerstein postuluje daleko id¹c¹ decentralizacjê struktur politycznych i wprowadzenie mechanizmów demokracji bezpoœredniej, której realizacja na skalê globaln¹ mo¿e nast¹piæ dziêki technologiom sieciowym. Z za- gadnieniem równoœci jest zwi¹zane zniesienie ró¿nic wynagrodzeñ i postulat wynagradzania – oprócz finansowego – w formie uznania spo³ecznego i kontroli nad w³asn¹ prac¹, która ma mieæ charakter zró¿nicowany, jej czasem i rodzajem wykonywanych zadañ. Podstawowemu zagro¿eniu ka¿dej rewolucji, jakim jest powstanie nomenklatury, mia³aby zapobiegaæ eliminacja dziedziczenia kapita³u (ekonomicznego, ale te¿ spo³ecznego i kulturowego). Wraz z powstaniem nowej nauki (utopistyki) amerykañski myœliciel postuluje przeprowadzenie reformy nauk spo³ecznych (m.in. wyeliminowanie podzia³u na nauki humanistyczne i spo³ecz- ne oraz zniesienie wymogu neutralnoœci wartoœciowej badacza).³⁶

Wallerstein dopuszcza mo¿liwoœæ, ¿e jego system nie zostanie zrealizowany i zmiany nast¹pi¹ w innym kierunku. Próby sformu³owania scenariuszy przy-

34 J. G r a y, ¯elazna dama…

35 I. W a l l e r s t e i n, Utopistyka. Alternatywy historyczne dla XXI wieku, Oficyna Wydaw- nicza Bractwa Trójka, Poznañ 2008.

36 S. H o l u b e c, O pojêciu utopii u Immanuela Wallersteina, [w:] Spotkania z utopi¹ w XXI wieku, pod red. P. ¯uka, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, s. 76–79.

37 Ibid., s. 79–80.

sz³ych wydarzeñ i okreœlenia ich prawdopodobieñstwa podj¹³ siê W. L. Gold- frank. Przedstawi³ on cztery warianty rozwoju cywilizacyjnego. Scenariusze te okreœli³ skrótowo jako: barbarzyñstwo 1, barbarzyñstwo 2, socjalizm 1 i socja- lizm 2. Pierwszy z tych scenariuszy to wojna atomowa i zniszczenie œwiata.

Prawdopodobieñstwo jego realizacji Goldfrank oszacowa³ na 15%. Drugi – bar- barzyñstwo typu 2 – stanowi³by rodzaj uwspó³czeœnionego faszyzmu lub stalini- zmu. Podobnie jak w przypadku poprzedniego scenariusza niebezpieczeñstwo realizacji takiego wariantu jest oszacowane na 15%. Socjalizm 1 to budowa ogólnoœwiatowego pañstwa dobrobytu, ³¹cz¹cego cechy gospodarki kapitalistycz- nej i socjalistycznej na wzór wspó³czesnej Szwecji. Rolê przewodni¹ odgrywa-

³aby w nim ogólnoœwiatowa partia socjalistyczna. W tym przypadku Goldfrank okreœla szansê na realizacjê na 50%. Socjalizm 2 to utopijny system Wallerstei- na, czyli ogólnoœwiatowe pañstwo demokratycznego socjalizmu. Ma ono, wed-

³ug Goldfranka, 20-procentow¹ szansê na realizacjê.³⁷

SUMMARY

The social-economic utopias – the concepts of an ideal economic system that guarantees common welfare – has for centuries until these days been a permanent element of the philosophical- economic thought. The article describes specifications of key economic utopias and provides brief analysis of the most important ones as from the concept of Th. Moore and socialist utopists (Saint-Simon, Fourier, Owen) up to the Marxist idea of a communist system.

The following part of the paper analyses and evaluates utopian elements in the modern economic doctrines, in particular the neo-liberal economics, and presents critics of the neo- liberal economics by N. Klein and J. Gray. The final part of the article provides analysis of an ideal future social-economic system described by an eminent American sociologist and economist I. Wallerstein.