W sprawie morfologji dna mórz głębokich

* 1

I I

1739 Od Autora.

E O G R A F IC Z N E G Ou. /. W A R S Z A W A , rgiS.

;—:--- tótfittU ilŚlitt

fW#*fiSi5SJ3'S. I

A .

. e ? 3 8.

W sprawie morfologji dna mórz głębokich.

(Uber die Morphologie des Tiefseebodens).

Z n a j o m o ś ć k s z t a ł t ó w d n a m o r s k i e g o z y s k u j e m y j e d y n i e p r z e z s o n d o w a n i e . O b r a z o s i ą g a n y t ą d r o g ą n i e j e s t d o k ł a d n y , b o : 1. D a ­ n e s ą j e d y n i e p u n k t y , n i e p o w i e r z c h n i e , t e z a ś o s t a t n i e m u s z ą b y ć n a p o d s t a w i e p u n k t ó w o d t w o r z o n e ; 2. W y b ó r p u n k t ó w j e s t z e w z g l ę d u n a i c h h i p s o m e t r y c z n e p o ł o ż e n i e z u p e ł n i e p r z y p a d k o ­ w y , z e s p ó ł ic h w i ę c m o ż e b y ć w s t o s u n k u d o p o w i e r z c h n i , n a k t ó r e j le ż ą , n i e c e c h u j ą c y ; 3. T r u d n o ś ć d o k ł a d n e g o o z n a c z e n i a m i e j s c a , w k t ó r e m s o n d o w a n i e p r z e p r o w a d z o n o n i e p o z w a l a n a ś c i s ł e o k r e ś l e n i e p o ł o ż e n i a p u n k t u ; 4. S i e ć s o n d o w a ń j e s t n a o l ­ b r z y m i c h p r z e s t r z e n i a c h t a k d o t ą d r z a d k a , ż e n i e m o ż e d a w a ć d o k ł a d n i e j s z e g o p o j ę c i a o p o w i e r z c h n i d n a .

A d 1. P o w i e r z c h n i a z y s k a n a n a d r o d z e c z y s t o m a t e m a t y c z ­ n e j p r z e z g e o m e t r y c z n ą i n t e r p o l a c j ę i z o b a t p r z e d s t a w i a j e d n ą z n i e s k o ń c z o n e j ilo ś c i m o ż l i w y c h p o w i e r z c h n i , n a k t ó r y c h d a n a g r u p a p u n k t ó w l e ż e ć m o ż e . Z a s a d a w y k r e ś l a n i a i z o b a t w r ó w n y c h o d s t ę p a c h p o m i ę d z y s ą s i e d n i e m i z n a n y m i p u n k t a m i o d p o w i a d a n a ­ t u r a l n e m u — w o b e c b r a k u i n n y c h d a n y c h — d ą ż e n i u d o z y s k a n i a f o r m y n a j p r o s t s z e j , a le tej o s t a t n i e j n i e k o n i e c z n i e o d p o w i a d a ć m u s i f o r m a r z e c z y w i s t a . I m w i ę c e j o n a j e s t n i e r e g u l a r n a i u r o z ­ m a i c o n a , i m w i ę c e j s k ł a d a s i ę n a n i ą f o r m d r o b n y c h , t e m w i ę k s z a b ę d z i e r ó ż n i c a m i ę d z y k s z t a ł t e m j e j i s t o t n y m a o b r a z e m o s i ą g n i ę ­ t y m p r z e z m a t e m a t y c z n ą i n t e r p o l a c j ę n a p o d s t a w i e d a n y c h p r z e z s o n d o w a n i a p u n k t ó w . O d m e t o d y te j o d s t ę p u j e s i ę z r e s z t ą w p r a k ­ t y c e w p r z y p a d k a c h , g d z i e a n a l o g j a z o b s z a r a m i p r z y p u s z c z a l n i e p o d o b n y m i m o r f o l o g i c z n i e , a le p ie j z n a n y m i r z u c a p e w n e ś w i a t ł o n a t y p u k s z t a ł t o w a n i a b a d a n e j p o w i e r z c h n i . O b r a z z y s k a n y , p r z e ­ s t a j ą c b y ć n a j p r o s t s z y z m o ż l i w y c h , j e s t n a t o m i a s t w i ę c e j p r a w d o ­ p o d o b n y . T y c z y t o n p . s p o s o b u k r e ś l e n i a i z o b a t w s ą s i e d z t w i e s a m o t n y c h w y s p o c e a n i c z n y c h l u b p ł y c i z n , o k o ł o k t ó r y c h d n o m o r s k i e w z n a c z n y m p r o m i e n i u n i e j e s t z n a n e . M a p a ks. M o n a c o p r z e z p o d z i a ł n i e z n a n e j p o w i e r z c h n i r ó w n o m i e r n i e r o z m i e s z c z o n e -

ihl. Nauk Przyrodniczych

m i i z o b a t a m i p r z y j m u j e w ” t y m p r z y p a d k u ł a g o d n e s t o k i k u n a j ­ b l i ż s z y m p o z n a n y m g ł ę b i o m , n a t o m i a s t w s z e r e g u m a p n o w s z y c h — n p . m a p y G r o ! l a — w i d z i m y t u w s ą s i e d z t w i e w z n i e s i e ń i z o b a t y s k u p i a n e g ę s t o , w y r a ż a j ą c e w i ę c s p a d e k s t r o m y *). O d p o w i a d a t o p o p a r t e m u w i e l u p r z y k ł a d a m i p o j ę c i u o p r z e c i w i e ń s t w i e ś m i a ł y c h f o r m t r z o n ó w w y s p o c e a n i c z n y c h z j e d n e j , a ł a g o d n e j n a o g ó ł p o ­ w i e r z c h n i g ł ę b i n . P o d o b n i e o d s t ę p o w a n o o d g e o m e t r y c z n e j i n t e r ­ p o l a c j i i z o b a t w o b s z a r a c h o d p o w i a d a j ą c y c h s t o k o w i p r o g u k o n ­ t y n e n t a l n e g o , k i e r u j ą c s i ę w n i o s k a m i , o s i ą g n i ę t e m i p r z e z a n a l o g j ę . A l e i t a k o b r a z z y s k a n y j e s t w n a j l e p s z y m p r z y p a d k u u o g ó l n i e ­ n i e m i u p r o s z c z e n i e m r z e c z y w i s t e j r z e ź b y w s t o p n i u n i e p o r ó w n a ­ n i e w i ę k s z y m n i ż m a p a p o w i e r z c h n i l ą d o w e j w te j s a m e j w y k o ­ n a n a s k a li.

A d 2. C h c ą c p e w n ą z n a n ą p o w i e r z c h n i ę s c h a r a k t e r y z o w a ć p r z e z o k r e ś l o n ą i l o ś ć l e ż ą c y c h n a n iej p u n k t ó w , w y b i e r a m y ta k ie , k t ó r e , w z i ę t e n a s t ę p n i e z a p o d s t a w ę r e k o n s t r u k c j i , p o z w o l ą n a o d t w o r z e n i e f o r m y p o w i e r z c h n i o w e j b a r d z i e j z b l i ż o n e j d o r z e c z y ­ w i s t e j n i ż p r z y w y b o r z e te j s a m e j ilo ś c i p u n k t ó w in n y c h . G d y s i e ć c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p u n k t ó w w y b r a n y c h w t e r e n i e p r z e s u ­ w a ć b ę d z i e m y w p e w i e n s p o s ó b n a m a p i e d a n e g o o b s z a r u , n p . o b r a c a ć j ą b ę d z i e m y o k o ł o p e w n e j p i o n o w e j o s i i n a d a w a ć p r z e z to p o s z c z e g ó l n y m p u n k t o m k o l e j n o c o r a z n o w e p o z y c j e n a m a p i e (n ie z m i e n i a j ą c p r z y t e m ich w z a j e m n e g o w z g l ę d e m s i e b i e p o ł o ­ ż e n ia ), i w y z n a c z a ć b ę d z i e m y k o l e j n o n o w e w a r t o ś c i h i p s o m e - t r y c z n e p u n k t ó w , o d p o w i a d a j ą c e ich n o w y m p o z y c j o m w t e r e n i e — b ę d z i e m y m o g l i s k o n s t r u o w a ć n a i c h p o d s t a w i e s z e r e g m a p t e ­ g o s a m e g o o b s z a r u i o t r z y m a ć s z e r e g o b r a z ó w , r ó ż n i ą c y c h s i ę n i e ­ r a z z n a c z n i e o d s i e b i e , d z ię k i p r z y p a d k o w e m u p o ł o ż e n i u p u n k t ó w — a r ó ż n i c e t e m b ę d ą w i ę k s z e , i m m n i e j p r o s t ą j e s t r z e ź b a d a n e g o t e r e n u i i m m n i e j s z ą g ę s t o ś ć s i e c i p u n k t ó w . W y b ó r w i ę c p u n ­ k t ó w . m a j ą c y c h c h a r a k t e r y z o w a ć d a n y o b s z a r , n i e j e s t o b o j ę t n y . P r z y s o n d o w a n i u d n a m o r s k i e g o w y b ó r t e n n i e i s t n i e j e —j e s t c z y ­ s t o p r z y p a d k o w y . Z a r ó w n o p o ł o ż e n i e b a t y m e t r y c z n e p u n k t ó w t r a ­ f i a n y c h s o n d o w a n i e m j a k ic h s t o s u n e k d o r z e ź b y d n a n i e s ą z n a ­ n e z g ó r y . I s t n i e j e t e o r e t y c z n a m o ż l i w o ś ć , ż e p r z y m a łe j ilości s o n d o w a ń w y z n a c z ą o n e w p e w n y m o b s z a r z e s a m e p u n k t y l e ż ą ­ ce n a w y p u k ł o ś c i a c h t e r e n u , l u b o d w r o t n i e , t y l k o l e ż ą c e w j e g o z a k l ą ś n i ę c i a c h — c o w o b u p r z y p a d k a c h d a o b r a z r z e ź b y z u p e ł n i e f a ł s z y w y .

!) P o r . S c h o t t . An. d. H y d r o g r . 1906 str. 2b, Z. d. Ges. f. Erdk. 1913 str. 391 i G r o 11: Yeroff. d. I. f. M eeresk. Ń. F. II 1912 str. 2i —27.

52

A d 3. O m a w i a n i e p o ł o ż e n i a g e o g r a f i c z n e g o s t a t k u z k t ó r e ­ g o n a s t ę p u j e s o n d o w a n i e , n i e m o ż e b y ć t a k d o k ł a d n e , b y p o d a ­ w a ł o p u n k t —p o d a j e o n o p o w i e r z c h n i ę w i ę k s z ą lu b m n i e j s z ą , o d ­ p o w i a d a j ą c ą g r a n i c y m o ż l i w e g o b ł ę d u . N i e d o k ł a d n o ś ć z a c h o d z ą c a p o d t y m w z g l ę d e m d o c h o d z i ( w e d ł u g K r i i m m l a ) d o + 2600 m.

G ł ę b s z e s o n d o w a n i e t r w a p r z y t e m 1— 2 g o d z i n , w c i ą g u t e g o c z a ­ s u r u c h fal, p r ą d , w i a t r m o g ą s t a n o w i s k o o k r ę t u z m i e n i ć . P o z a - t e m z g o d n o ś ć p o ł o ż e n i a p u n k t u , z k t ó r e g o s o n d o w a n i e s i ę o d b y ­ w a (a w i ę c p o z y c j i o k r ę t u ) , z p u n k t e m t r a f i o n y m n a d n i e w y m a ­ g a p r o s t o p a d ł o ś c i l i n y s o n d u j ą c e j ( d r u t u ) — k t ó r y t o w a r u n e k n ie - z a w s z e z o s t a j e s p e ł n i o n y Ł). P o z y c j a p u n k t u z n a l e z i o n e g o n a d n i e m o r s k i e m n i e j e s t w i ę c o k r e ś l o n a ś c iś le , l e ż y o n w g r a n i c a c h p o ­ w i e r z c h n i , k t ó r e j w y m i a r y m o g ą b y ć d o ś ć w i e l k i e , b y d a ć p o w ó d d o w n i o s k ó w f a ł s z y w y c h , g d y p r z y p o m o c y s o n d o w a ń p r a g n i e m y z b a d a ć f o r m y d r o b n e o b s z a r u w i ę c e j u r o z m a i c o n e g o , s t r o m s z y c h s t o k ó w etc. T u r ó w n i e ż l e ż y p o w ó d t r u d n o ś c i 2), w o d n a l e z i e n i u p o z y c ji s o n d o w a ń d a w n i e j s z y c h . O n a t o n i e r a z — a n i e k o n i e c z n i e b ł ą d o b s e r w a c j i p o p r z e d n i e j — j e s t p r z y c z y n ą n i e z g o d n o ś c i w y n i ­ k ó w s o n d o w a ń w y k o n a n y c h n a te r n s a m e m ( r z e k o m o ) m i e j s c u 3).

A d 4, D o k ł a d n o ś ć o b r a z u d n a m o r s k i e g o z y s k a n e g o z a p o ­ ś r e d n i c t w e m s o n d o w a ń z a l e ż n a j e s t o d ic h g ę s t o ś c i i t e o r e t y c z n i e w z r a s t a r ó w n o m i e r n i e p r z y p o d w o j e n i u ic h lic z b y . S i e ć d o t ą d p r z e p r o w a d z o n y c h s o n d o w a ń j e s t — p o z a s ą s i e d z t w e m b r z e g ó w , n i e b e z p i e c z n y c h d l a ż e g l u g i r a f i ł a w i c o r a z w a ż n y c h d la r y b a c ­ t w a p ł y c i z n —n i e z m i e r n i e r z a d k a . Z e s t a w i e n i a c y f r o w e g o p o d a j ą ­

‘) Por. d ośw iadczenia zyskane w tej sp raw ie w czasie N iem ieckiej E kspedycji Antarktycznej: B r e n n e c k e , An. d. Hydr. 1914. Błąd zresztą stąd p ow stały niem a praktycznie w ięk szeg o znaczenia: S c h o t t , Z. d. Ges. f.

Erdk. 1913, str. 392 in. oraz F o rsch u n g sreise S. M. S. P la n e t, T. III. Berlin 1909 str. 12 i n. (um yśln e badanie tej kw estji w r. 1906).

2) L i t t l e h a l e s obliczył, że p raw dop odob ieństw o od n alezien ia ła w i­

cy m ałych rozm iarów da się określić stosunkiem 1:6250 (Amer. J. of Sc. CLI, 106). W ed łu g K r i i m m l a (I, 99)—dla p ow ierzch ni 1 mili m orskiej—praw do­

p odob ień stw o w yn osi 1:6173.

3) I tak np. N iem iecka W yp raw a A ntarktyczna nie zdołała odnaleźć płycizn 88 m. i 128 m. podaw anych przez m apy m orskie na pn. od A zorów . Przypom nieć rów nież w arto dzieje zagadkowej płycizny Dinklage, mającej się w zn osić do 90—100 m. pod poziom m orza m iędzy 45°—49° pd. szer. geogr.

i 27°—35° zach. dł. g eo g r.—gdzie sondow ania w spom nianej okspedycji w r.

1913 znalazły jed yn ie g łę b ie ponad 5000 m.

W czasie badań Adrjatyku przez austr. statek Najadę r. 1911, n ie odna­

lezion o głęb i 1645 m. (sondow anie H o p f g a r t n e r a z r. 1877)—dno okaza­

ło się w tych okolicach około 500 m. p ły tsze, etc. etc.

c e g o w z a j e m n y i l o ś c i o w y s t o s u n e k p o w i e r z c h n i c e c h o w a n y c h r ó ż ­ n y m i s t o p n i a m i g ę s t o ś c i s o n d o w a ń , n i e m a d o t ą d . K a r t o g r a f i c z n e m p r z e s t a w i e n i e m t e g o s t o s u n k u j e s t m a p k a C a r r i e r e ’a (P e te r m a n n s M itt. i ę n ) d o s t a t e c z n i e u w y d a t n i a j ą c a s z c z u p ł o ś ć o b s z a r ó w , k t ó r e z a w z g l ę d n i e z n a n e u w a ż a ć m o ż n a . Z a t a k i e u z n a j e C a r r i e r e t e d z i e d z i n y , w k t ó r y c h n a 1 s t o p i e ń g e o g r . (a w i ę c p r z e c i ę t n i e n a 10,000 k m . 2 w y p a d a w ię c e j n iż c z t e r y s o n d o w a n i a . P o w o ł u j e s i ę p r z y t e m n a p r ó b y p r z e p r o w a d z o n e n a m a p i e g ó r ś r e d n i c h n i e ­ m i e c k i c h , w y k a z u j ą c e , ż e p r z y s t o s u n k u p i ę c i u z n a n y c h p u n k t ó w n a p o w i e r z c h n i ę j e d n o s t o p n i o w ą w y s t ę p u j ą j u ż d o s t a t e c z n i e f o r ­ m y w i e l k i e — ż e d l a p o w i e r z c h n i w i ę c e j r ó w n y c h w y s t a r c z y ć m o ­ ż e m n i e j s z a i l o ś ć p u n k t ó w , d l a r z e ź b y o c h a r a k t e r z e w y s o k o g ó r ­ s k i m p o t r z e b a ic h w ię c e j.

P o d o b n e p r ó b y w y k o n a ł e m n a s z e r e g u m a p r ó ż n y c h d z ie ­ d z i n i r ó ż n e j p o d z i a ł k i *). W y n i k i ( p r z y tej s a m e j g ę s t o ś c i sieci p u n k t ó w ) o k a z a ł y s i ę z a l e ż n e o d t e g o , czy: a) p u n k t y b y ł y w y ­ b r a n e c e l o w o , c z y t e ż m i a ł y p o ł o ż e n i e p r z y p a d k o w e — w t y m o s t a t n i m r a z i e o d b) m n i e j l u b w i ę c e j r ó w n o m i e r n e g o r o z m i e s z ­ c z e n i a ic h w o b r ę b i e p o s z c z e g ó l n y c h p ó l i o d c) s k a l i m a p y u ż y ­ t e j , — w r e s z c i e od d) c h a r a k t e r u r z e ź b y d a n e g o o b s z a r u , t. j. p r z e ­ d e w s z y s t k i e m o d w a r t o ś c i j e g o o n d u l a c j i . R ó ż n i c ę k o n s t r u k c j i o p a r t e j n a p u n k t a c h w y b r a n y c h i p r z y p a d k o w y c h p o r u s z y ł e m j u ż w y ż e j . P i e r w s z a n i e m a t u o c z y w i ś c i e z a s t o s o w a n i a , g d y ż c h o d z i o a n a l o g j e z w y n i k a m i s o n d o w a ń , a w i ę c p u n k t ó w p r z y p a d k o ­ w y c h — tej w i ę c t u n ie u ż y w a ł e m . R ó w n o m i e r n e r o z m i e s z c z e n i e p u n k t ó w w p ł y w a n a o g ó ł d o d a t n i o n a w i e r n o ś ć o b r a z u o g ó l n e g o (c h o ć n i e z a w s z e ! ), j e g o b r a k w z w i ą z k u z m i e j s c o w e m i s k u p i e ­ n i a m i p o z w a l a w y s t ą p i ć w y r a ź n i e j p e w n y m m i e j s c o w y m ( c z a s e m p o d r z ę d n y m ) s z c z e g ó ł o m , p a c z ą c r ó w n o c z e ś n i e o b r a z o g ó l n y . W z a ­ s t o s o w a n i u d o m a p b a t y m e t r y c z n y c h z a u w a ż y ć n a l e ż y , ż e — s z c z e ­ g ó l n i e n a o b s z a r a c h g ł ę b o k o m o r s k i c h — r z a d k i e n a o g ó ł a p r z y t e m n i e r ó w n o m i e r n i e r o z m i e s z c z o n e s o n d o w a n i a s k u p i a j ą s ię g ę ś c ie j n i e w p o w i e r z c h n i a c h p e w n y c h , le c z z a z w y c z a j w z d ł u ż linji (łinje k a b l o w e , d r o g i s t a t k ó w p o m i a r o w y c h ) , co s t a n o w i o k o l i c z n o ś ć w i ę c e j n i e k o r z y s t n ą .

P o d z i a ł k a m a p y m a o t y l e z n a c z e n i e , ż e b ę d ą c w y r a z e m

') S krajn e skale : 1 :5 000 000 — m apy p oszczególnych krajów zach.

i środkow ej Europy z atlasu S y d o w a —W agnera;— 1:200 000, mapy Austr. Za­

kładu w ojsk, geogr. p rze w a żn ie z p ołu d n iow ych obszarów ziem polskich.

Izohip sy kreśliłem w różnych odstępach, zależnie od gęstości sieci punktów, amplitudy rzeźb y i podziałki mapy.

54 W S P R A W I E M O R F O L O G J I D N A M Ó R Z G Ł Ę B O K I C H

u o g ó l n i e n i a s t o s u n k ó w h i p s o m e t r y c z n y c h o g r a n i c z a t e m s a m e m d o p e w n e g o s t o p n i a p r z y p a d k o w o ś ć (a r a c z e j p r z y p a d k o w ą z e w z g l ę ­ d u n a w y b ó r a r z e c z y w i s t ą h i p s o m e t r y c z n i e w a r t o ś ć ) . w z i ę t y c h z n ie j p u n k t ó w . D l a t e g o k o n s t r u k c j e k r e ś l o n e z m a p o m a łe j s k a li d a ł y o b r a z p o d o b n i e j s z y d o p r a w d y , n i ż z m a p o s k a l i d o k ł a d n i e j ­ szej, g d z i e p u n k t y m i a ł y ' w a r t o ś ć h i p s o m e t r y c z n ą b l i ż s z ą r z e c z y ­ w i s t e j . A l e j a k o a n a l o g j ę d o m a p d n a m o r s k i e g o t r a k t o w a ć m o ż n a j e d y n i e t e d r u g i e k o n s t r u k c j e , s o n d o w a n i a p o d a j ą b o w i e m p u n k t y o w a r t o ś c i b a t y m e t r y c z n e j r z e c z y w i s t e j , a n ie j a k i e ś „ ś r e d n i e " , w y ­ n i k ł e z k a r t o g r a f i c z n e g o u o g ó l n i e n i a .

O k a z a ł o s i ę w i ę c , ż e d o c e l ó w p o r ó w n a w c z y c h n a d a j ą s ię tu , j a k o n a j w i ę c e j a n a l o g i c z n e d o o b r a z ó w z y s k i w a n j i c h p r z e z s o n d o w a n i e , k o n s t r u k c j e d la w i e r n o ś c i o b r a z u n a j n i e k o r z y s t n i e j ­ sze, p o l e g a j ą c e m i a n o w i c i e n a u ż y c i u p u n k t ó w p r z y p a d k o w y c h , r o z m i e s z c z o n y c h n i e r ó w n o m i e r n i e i w z i ę t y c h z m a p y o m o ż l i w i e d u ż e j s k a li. W z a s t o s o w a n i u d a ł y o n e p o w i e r z c h n i e , n a k t ó r y c h i s t o t n i e j u ż p r z y u ż y c i u 5 p u n k t ó w n a 1° w y s t ą p i ł y w c a l e w y r a ź ­ n i e k s z t a ł t y g ł ó w n e : p r z e c i w i e ń s t w o ł a ń c u c h ó w g ó r s k i c h , w y ż y n , n i ż ó w , ich n a j o g ó l n i e j s z y p r z e b i e g i r o z m i a r y . Z a z n a c z y ł a s i ę p r z y t e m z a l e ż n o ś ć o d s t o s u n k u , j a k i z a c h o d z i m i ę d z y w y m i a r a m i t y c h f o r m w i e l k i c h a g ę s t o ś c i ą s ie c i p u n k t ó w — p r z y c z e m o c z y w i ­ ś c ie p r z y p a d k o w o ś ć r o z m i e s z c z e n i a t y c h o s t a t n i c h w t e r e n i e g r a w a ż n ą r ó w n i e ż r o l ę . P r z y u ż y t e j , j a k w y ż e j , g ę s t o ś c i p u n k t ó w r ó w ś r e d n i e g o R e n u m o ż e w y s t ą p i ć d o b r z e l u b p r z y b r a ć p o s t a ć z a m k n i ę t e j k o t l i n y ( lu b d w ó c h ) , g ó r y J u r a m o g ą z a t r a c i ć s w ą s a ­ m o d z i e l n o ś ć , T a t r y , Ł y s o g ó r y z n i k n ą ć z u p e ł n i e , Niż m a ł o p o l s k i s k u r c z y ć s ię d o s w e j w s c h o d n i e j c z ę śc i. O b s z a r y w y ż y n n e z m i e ­ n i a j ą k s z t a ł t y i w y m i a r y — c z a s e m r o z p a d a j ą s ię n a c z ę śc i, g d y p a r ę p u n k t ó w p a d a p r z y p a d k o w o w d n o d o lin . P a s m a g ó r s k i e u l e g a ć w t e d y m o g ą n i e s p o d z i a n y m i n i e i s t n i e j ą c y m w r z e c z y w i ­ s to ś c i z w ę ż e n i o m , g d y s ą n i e z b y t s z e r o k i e t o i ( p r z y c z y s t o g e o m e t r y c z n e j i n t e r p o l a c j i i z o h i p s ) p r z e r w o m . M a ł e p r a w d o p o d o ­ b i e ń s t w o , b y p u n k t y p r z y p a d k o w e i n i e z b y t g ę s t e w y z n a c z y ł y s k r a j n e w a r t o ś c i h i p s o m e t r j i t e r e n u x), s p r a w i a , ż e a m p l i t u d y rz e ź -

') Stosunek, zachodzący m ięd zy w ielkością p ow ierzch ni zajętej p rzez p ew ien poziom hipsom etryczny a w ielkością całego badanego obszaru, po­

zw ala określić szansę praw dopodobieństw a, z jaką przy danej ilości przy­

padkowo rzuconych punktów poziom ten trafiony być m oże. Form uła taka o tyle n iew ielkie ma dla n a sze g o problem u zn aczen ie, że przy m orfologicz- nem badaniu m niej nam tu chodzi o w ykrycie skrajnych wartości hipsom e­

trycznych (szc ze g ó ln ie je śli odpowiadają im p ow ierzch nie m ałe) jak racz*y

b y u l e g a j ą z m n i e j s z e n i u , r y t m j e j z a c i e r a się, w n a j l e p s z y m p r z y ­ p a d k u z b y t w i e l k i e p r z y b i e r a w a r t o ś c i . O g ó l n e p o c h y l e n i e f o r m w i e l k i c h d o z n a j e s p ł a s z c z e n i a i w y r a ż a s i ę z r e g u ł y w z b y t m a ­ ł y c h k ą t a c h . F o r m y ś m i e l s z e , s t r o m e , w y j ą t k o w o j e d y n i e s ię z a ­ z n a c z a j ą — d r o b n i e j s z e n i k n ą z u p e ł n i e .

P r z y z w i ę k s z a n i u ilo ści p u n k t ó w n a j e d n o s t k ę p o w i e r z c h n i d o k ł a d n o ś ć o b r a z u w z r a s t a o c z y w i ś c i e , a le w s p o s ó b b a r d z o n i e ­ r ó w n o m i e r n y . I s t n i e j e z w i ą z e k p o m i ę d z y g ę s t o ś c i ą p u n k t ó w a z n a ­ c z e n i e m p r z y p a d k o w o ś c i i c h r o z m i e s z c z e n i a , k t ó r e to z n a c z e n i e z z a c i e ś n i a n i e m s ie c i m a l e j e . P r z y m a ł e j ilo ś c i p u n k t ó w p r z y p a d ­ k o w o ś ć w y r a ż a s i ę n a j s i l n i e j , t a k ż e w o b e c n iej n i k n ą ć n a w e t m o ż e w p ł y w d r o b n e g o z g ę s z c z e n i a s ieci. I t a k w p a r u p r z y p a d ­ k a c h z s i e c i 5 p u n k t ó w n a 1° o t r z y m a ł e m p o w i e r z c h n i e b l i ż s z e p r a w d y n i ż p o s ł u g u j ą c s i ę n a t y m s a m y m o b s z a r z e s i e c i ą g ę s t s z ą (6, n a w e t r a z 7 p u n k t ó w n a 1°), p r z y c z e m o c z y w i ś c i e w y b ó r p u n ­ k t ó w w e w s z y s t k i c h p r z y p a d k a c h n i e b y ł o r j e n t o w a n y . P r z y b y t e k p u n k t ó w z m i e n i a o b r a z p o c z ą t k o w o s iln ie , p o t e m z m i a n y s t a j ą się w o l n i e j s z e , aż d o p e w n e j g ę s t o ś c i p u n k t ó w , k t ó r ą n a z w a ł b y m

„ k r y t y c z n ą g ę s t o ś c i ą " , p r z y k t ó r e j d a ł a s ię z a u w a ż y ć z m i e n n o ś ć ż y w s z a . O c z y w i ś c i e i t u p r z y p a d k o w e r o z m i e s z c z e n i e p u n k t ó w o d g r y w a ć m u s i z n a c z n ą r o l ę , t a k ż e c y f r y m i a ł y b y t u b a r d z o w z g l ę d n e z n a c z e n i e . C h a r a k t e r y s t y c z n y m j e d n a k w y d a j e m i s i ę f a k t, ż ę t a k a „ k r y t y c z n a " g ę s t o ś ć w y s t ą p i ł a p r z y k i l k u k o n s t r u k c j a c h (c h o ć p r z y p o w t a r z a n e j p r ó b i e i i n n y c h p u n k t a c h r ó ż n e w y k a z y ­ w a ł a w a r t o ś c i lu b n i k ł a ) — i, ż e z a z n a c z y ł a s ię , n p . n a o b s z a r z e k a r p a c k i m 1), n i e z a z n a c z y ł a z a ś p r z y te j s a m e j i w i ę k s z e j ilo śc i p u n k t ó w n a t e r e n i e P o d o l a . Z d a j e s i ę w i ę c , ż e m a m y t u d o c z y ­ n i e n i a z m o m e n t e m w y s t ą p i e n i a w o b r a z i e fo rm ' d r u g i e g o r z ę d u , g u b i ą c y c h s i ę p o p r z e d n i o w z b y t r z a d k i c h o k a c h s ie c i, m o m e n ­ t e m z a l e ż n y m o d w a r t o ś c i m o r f o m e t r y c z n y c h p o w i e r z c h n i , p r z e - d e w s z y s t k i e m w i ę c o d r y t m u j e j r z e ź b y .

O b r a z d n a m o r s k i e g o , j a k i o b e c n i e p o s i a d a m y , j e s t c a ł k i e m o g ó l n y ; — n i e p o z w a l a n a w y k a z a n i e i s t o t n y c h r ó ż n i c , z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y r z e ź b ą p o d m o r s k ą a l ą d o w ą , — p o d a j e b o w i e m p r a w i e w y ­ ł ą c z n i e f o r m y w i e l k i e , z a w d z i ę c z a j ą c e p o w s t a n i e n i e c z y n n i k o m z e w n ę t r z n y m , n a k t ó r y c h r o ż n e m d z i a ł a n i u r ó ż n i c e m o r f o l o g i c z n e m o g ł y b y p o l e g a ć , le c z w e w n ę t r z n y m , p o w o d u j ą c y m o g ó l n e z a r y -

o przebieg izohip s w ogóln ości decydujący o kształcie zachodzących form, ten zaś przy zachow aniu tego sam ego stosunku ilościow ego m iędzy po­

wierzchniam i p oszczególn ych p ięter w ysokościow ych m oże być bardzo rozmaity.

]) W Beskidzie zachodnim przy gęstości około 20 na 1°

56 W S P R A W I E M O R F O L O G J I D N A M Ó R Z G Ł Ę B O K I C H .

s y r z e ź b y s k o r u p y z ie m s k i e j , z a r ó w n o w c z ę ś c i a c h z a l a n y c h m o ­ r z e m j a k i w y n u r z o n y c h , — z a c i e r a z a ś r ó w n o c z e ś n i e m o ż l i w e f o r ­ m y d r o b n e . G d y b y ś m y c h c ie li s k o n s t r u o w a ć o b r a z p o w i e r z c h n i l ą d ó w p r z y p o m o c y t y c h s a m y c h ś r o d k ó w , (i z t ą d o k ł a d n o ś c i ą ) ja k im i o b c h o d z i ć s ię m u s i m y p r z y o d t w a r z a n i u k s z t a ł t ó w d n a m o r s k i e g o , o t r z y m a l i b y ś m y u o g ó l n i e n i e , w k t ó r e m z n a l a z ł y b y w y ­ r a z r ó w n i e ż t y l k o f o r m y w i e l k i e , k t ó r e n i e w i e l e b y s ię w o b r a z i e r ó ż n i ł y o d f o r m p o d a w a n y c h p r z e z m a p y b a t y m e t r y c z n e . W m a ­ p i e E u r o p y z a z n a c z y ł b y s i ę n p . ł u k a l p e j s k i ł a g o d n i e w y p u k ł y m

„ g r z b i e t e m " , w i d o c z n y b y ł b y l e k k o f a l i s t y „ d z ia ł" g ó r ś r e d n i o - e u r o p e j s k i c b , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o r ó w n e j p o w i e r z c h n i w i e l k i e g o n iż u , z a k l ę s ł y „ k o c i o ł " w ę g i e r s k i , w ą s k i „ r ó w " R e n u i R o d a n u etc.

A l e b o g a t a r z e ź b a k r a j o b r a z u l ą d o w e g o z a t a r ł a b y s ię . W o b e c t e ­ g o , ż e z a r ó w n o g r z b i e t y g ó r s k i e , a w i ę c c z ę ś c i n a j w y ż s z e , j a k d o ­ l i n y — n a j n i ż s z e , j a k o f o r m y z a z w y c z a j w z g l ę d n i e w ą s k i e , z a j m u j ą p o w i e r z c h n i e s t o s u n k o w o m a ł e , m a ł e t e ż z a c h o d z i p r a w d o p o d o ­ b i e ń s t w o , b y p r z y n i e z b y t g ę s t e j s ie c i p u n k t ó w z o s t a ł y o n e n ie m i t r a f i o n e , — w i ę k s z o ś ć p u n k t ó w p a ś ć m u s i n a s t o k i p o ś r e d n i e j a k o n a j w i ę k s z ą p o w i e r z c h n i ę z a j m u j ą c e , a o t r z y m a n y o b r a z c e c h u j ą f o r m y ł a g o d n e , p o w i e r z c h n i e o z b y t w i e l k i m r y t m i e , z b y t m a ł e j a m p l i t u d z i e .

J e ż e l i p r a w d z i w e j e s t z a p a t r y w a n i e , ż e c e c h ą c h a r a k t e r y ­ s t y c z n ą u k s z t a ł t o w a n i a d n a m o r s k i e g o j e s t m o n o t o n n o ś ć , s ł a b e s p a d k i , w i e l k i r y t m i b r a k u r o z m a i c e n i a f o r m a m i d r o b n i e j s z e m i , w t a k i m r a z i e p o w i e r z c h n i ę j e g o d o s t a t e c z n i e o k r e ś l a ć m o ż e r z a d ­ k a s i e ć s o n d o w a ń , t a k a , k t ó r a w z a s t o s o w a n i u d o n o r m a l n e j r z e ź ­ b y l ą d o w e j z a l e d w i e w y s t a r c z a b y z a z n a c z y ć z r ą b f o r m p i e r w s z o ­ r z ę d n y c h . A l e je ś li n a w e t t a k j e s t , z a p o m i n a ć n i e m o ż n a , ż e n ie t y l k o t e o b s z a r y g d z i e g ę s t o ś ć s o n d o w a ń w y n o s i 5 n a 1°, a l e n a w e t t a k i e , g d z i e w o g ó l e n a j e d e n s t o p i e ń w i ę c e j n i ż j e d n a z n a n a g ł ę b o k o ś ć w y p a d a , s t a n o w i ą z a l e d w i e d r o b n ą c z ę ś ć p o w i e r z c h n i o c e a n ó w — s z c z e g ó l n i e g d y c h o d z i o d n o m ó r z g ł ę b o k i c h .

Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w y n i k a ; ż e o b r a z r z e ź b y d n a m o r ­ s k i e g o , o s i ą g n i ę t y n a p o d s t a w i e s o n d o w a ń p r z y o b e c n e j ic h g ę ­ s t o ś c i m u s i w y k a z j r w a ć p o w i e r z c h n i e ł a g o d n e n a o g ó ł i m o n o t o n ­ n e i, ż e c e c h y t e m o g ą b y ć w y n i k i e m s a m e j m e t o d y , p r z y p o m o ­ c y k t ó r e j r z e ź b ę t ę p o z n a ć u s i ł u j e m y i r z e c z y w i s t o ś c i o d p o w i a ­ d a ć n i e m u s z ą . T o _ t e ż w i ę k s z o ś ć g e o g r a f ó w p r z y p i s u j ą c t e w ł a ­ ś n i e c e c h y r z e ź b i e d n a m o r s k i e g o , o p i e r a t o z a p a t r y w a n i e n i e n a s a m y c h w y n i k a c h s o n d o w a ń , — a r g u m e n t e m j e s t t u p o n a d t o p r z e ­ k o n a n i e o i s t n i e n i u n a o b s z a r z e d n a m o r s k i e g o w a r u n k ó w m o r - f o g e n e t y c z n y c h , k t ó r e t a k ą w ł a ś n i e r z e ź b ę p o w o d o w a ć m u s z ą ,

w a r u n k ó w n a k t ó r e s k ł a d a s i ę z j e d n e j s t r o n y b r a k c z y n n i k ó w ż ł o b i ą c y c h , z d r u g i e j d z i a ł a n i e n i w e l u j ą c e p r o c e s u o s a d o w e g o .

P o w y ż s z y p o g l ą d , o k r e ś l a j ą c y d n o m o r s k i e , j a k o p o w i e r z c h n i ę w r e g u l e m a ł o u r o z m a i c o n ą , o ł a g o d n y c h s p a d k a c h — o d k t ó r e j t e m s iln ie j o d c i n a j ą s i ę p e w n e , j a k o w y j ą t e k t r a k t o w a n e f o r m y s t r o ­ m e ( c o k o ł y w y s p o c e a n i c z n y c h w u l k a n i c z n y c h w z g l . k o r a l o w y c h , z b o c z a k o n t y n e n t a l n e g o p r o g u , s t o k i r o w ó w g ł ę b i n o w y c h ) — u l e g ł w o s t a t n i c h c z a s a c h z a c h w i a n i u , w z w i ą z k u z z a c i e ś n i a j ą c ą się r o k r o c z n i e s i e c i ą g ł ę b o k o m o r s k i c h s o n d o w a ń i w y k r y w a n i e m c o ­ r a z t o n o w jrn h , b o g a c i e j u k s z t a ł t o w a n y c h k r a j o b r a z ó w d e n n y c h i O d m i e n n e z a p a t r y w a n i a z n a l a z ł y n a j d o b i t n i e j s z y w y r a z w p r a c y z n a n e g o b e r l i ń s k i e g o k a r t o g r a f a , a u t o r a c e n n y c h m a p b a t y m e - t r y c z n y c b , M. G r o l l a 1). S t a r a s i ę o n w y k a z a ć , ż e m o n o t o n n y o b r a z d n a o g r a n i c z a s i ę j e d y n i e d o o b s z a r ó w g d z i e b r a k s o n d o ­ w a ń , l u b g d z i e i c h m a ł o . C y t u j ą c s z e r e g p r z y k ł a d ó w n a i s t n i e n i e s t r o m y c h n a c h y l e ń d e n n y c h , n i e t y l k o n a s t o k a c h p r o g u k o n t y n e n ­ t a l n e g o i i z o l o w a n y c h , z w y k l e w u l k a n i c z n y c h w z n i e s i e ń , lecz i w z d ł u ż g r z b i e t ó w p o d m o r s k i c h , k t ó r e w p r o s t p a s m a m i g ó r s k i m , m i a n u j e , a k t ó r y c h s z c z y t y s t e r c z ą n i e k i e d y p o n a d p o w i e r z c h n i ą m o r s k ą t w o r z ą c w y s p y — o r a z n a z n a c h o d z e n i e s ię f o r m d r o b n y c h c h o ć z a p e w n e n i e e r o z y j n y c h — d o c h o d z i d o w n i o s k u , że w s z ę d z i e g d z i e i n t e n s y w n i e j p r z e p r o w a d z a s ię b a d a n i e , t a m w i e l k i e , s p o ­ k o j n e f o r m y d n a r o z p a d a j ą s i ę i u k a z u j e s i ę r z e ź b a u r o z m a i c o n a . W y s t ę p o w a n i e n a d n i e m ó r z g ł ę b o k i c h — t a k s a m o j a k n a p o ­ w i e r z c h n i l ą d u — g ó r i o d o s o b n i o n y c h w z n i e s i e ń , o n i e r a z b a r d z o s t r o m y c h s t o k a c h , u w a ż a z a r e g u ł ę , k t ó r e j o g ó l n e m u p o t w i e r d z e ­ n i u s t o j ą n a p r z e s z k o d z i e j e d y n i e t r u d n o ś c i d o k ł a d n i e j s z e g o p o ­ z n a n i a d n a m o r s k i e g o . P r z e c z ą c i s t n i e n i u d z i a ł a n i a n i w e l u j ą c e g o s e d y m e n t a c j i p r z y p i s u j e f o r m o m p o d m o r s k i m w z g l ę d n ą t r w a ł o ś ć — s z c z e g ó l n i e w o b e c b r a k u d z i a ł a n i a o p a d ó w a t m o s f e r y c z n y c h i z w i ą ­ z a n y c h z n i m i p r o c e s ó w m o r f o l o g i c z n y c h - — i u w a ż a j c n i e j a k o za p r o t o t y p g ó r , z a n i e p r z e o b r a ż o n e c z y n n i k a m i z e w n ę t r z n y m i p r a - f o r m y t e k t o n i c z n e .

M a m y t u w i ę c d w a p o g l ą d y n a m o r f o l o g j ę d n a o c e a n i c z n e ­ g o , b i e g u n o w o p r z e c i w n e . O b y d w a , o ile c h o d z i o m a t e r j a ł d o ­ w o d o w y c z y s t o f o r m a l n y , n a k r u c h y c h o p i e r a j ą s i ę p o d s t a w a c h . F a k t e m j e s t , ż e n o w s z e s o n d o w a n i a w y k r y ł y p e w n ą ilo ś ć b o g a t o u k s z t a ł t o w a n y c h o b s z a r ó w p o d m o r s k i c h , ż e w i ę c n ie s t a n o w i ą o n e t a k r z a d k i c h w y j ą t k ó w j a k p o p r z e d n i o s ą d z o n o , — a le r ó w n i e n ie -

*) M. G r o 1 1. U n te r s e e is c h e Gtebirge. Z . d . G e s . f. E r d k . B e r l i n 1911, 116 i n .

p e w n e m j e s t p r z y p i s y w a n i e n a te j p o d s t a w i e o l b r z y m i m n i e z n a ­ n y m d o t ą d p r z e s t r z e n i o m g ł ę b o k o m o r s k i m u r o z m a i c o n e g o u r z e ź ­ b ie n ia , j a k i p r z y z n a w a n i e im , n a p o d s t a w i e z n a j o m o ś c i p e w n y c h o b s z a r ó w p ł a s k i c h , r z e ź b y ł a g o d n e j .

D l a t e g o ’ t e ż r o z t r z ą s a j ą c k w e s t j ę u k s z t a ł t o w a n i a d n a m o r ­ s k i e g o o g r a n i c z j i ć s i ę n a l e ż y r a c z e j d o o k r e ś l e n i a p e w n y c h p r a w ­ d o p o d o b i e ń s t w , p o p a r t y c h a r g u m e n t a m i p o ś r e d n i e m i , ć z e r p a n e m i z z n a j o m o ś c i n i e f o r m s a m y c h , le c z w a r u n k ó w w j a k i c h o n e s ię t w o r z ą , c z y n n i k ó w k t ó r e j e w y w o ł y w a ć , w z g l ę d n i e p r z e o b r a ż a ć m o g ą .

K o n s t a t u j ą c n a d n i e m o r s k i e m i s t n i e n i e s iln ie u r z e ź b i o n y c h o b s z a r ó w , m u s i m y p r z e d e w s z y s t k i e m o d r ę b n i e t r a k t o w a ć ta k i e , k t ó r e w s t o s u n k u d o w a r u n k ó w o b e c n y c h n i e s ą „ h a r m o n i j n e 1*.

W i e m y , że ta k ie , i s t n i e j ą , — s ą to f o r m y p o w s t a ł e n a lą d z ie , k t ó r e w s k u t e k p r z e s u n i ę c i a s i ę linji b r z e g o w e j , z a p a d n i ę c i a s i ę p e w n y c h c z ę ś c i s k o r u p y z i e m s k i e j p o s i a d a j ą c y c h j u ż r z e ź b ę w y w o ł a n ą c z y n ­ n i k a m i s u b a e r y c z n e m i , u l e g ł y z a n u r z e n i u i w k r a j o b r a z i e p o d ­ m o r s k i m s t a n o w i ą e l e m e n t o b c y . Z n a m y t a k i e f o r m y n a p o ­ w i e r z c h n i s z e lf ą , — n a l e ż ą t u w p i e r w s z e j linji o w e d o l i n y p o d ­ m o r s k i e , n i e w ą t p l i w i e ■ e r o z y j n e , k t ó r y c h c o r a z w i ę k s z ą ilo ś ć s o n d a w y k r y w a , n a l e ż ą f o r m y d e n n e d r o b n e o c h a r a k t e r z e l o d o w c o ­ w y m etc.

S k o r o o b s z a r p r o g u k o n t y n e n t a l n e g o u w a ż a s ię w z a s a d z i e z a t e r e n t r a n s g r e s j i m o r s k i e j , z a d z i e d z i n ę w y d a r t ą l ą d o w i i w n i e ­ d a w n e j g e o l o g i c z n i e p r z e s z ł o ś c i z a n u r z o n ą , w o l n o z g ó r y ju ż d o ­ p a t r y w a ć s ię w r z e ź b i e b o g a c i e j u k s z t a ł t o w a n y c h d z i e d z i n , l e ż ą ­ c y c h n a s z e lf ie l u b u j e g o s t o k u , (a w i ę c , n p . t y c h n a k t ó r e m . i.

z w r a c a u w a g ę G r o 11) c z ę ś c i o w o p r z y n a j m n i e j p r z e ż y t k ó w r z e ź ­ b y d a w n i e j s z e j , w y t w o r z o n e j w c z a s ie o k r e s u l ą d o w e g o 1). A l e n a te m r z e c z s i ę n i e k o ń c z y . N o w s z e b a d a n i a w y k a z u j ą , ż e i d n o g ł ę b o k o m o r s k i e p o d l e g a w a h a n i o m •— z n a j d u j e m y n a n i e m ś l a d y n i e d a w n e g o p o d n i e s i e n i a l u b z a p a d a n i a , r e g e s t r o w a n e c h a r a k t e ­ r e m w a r s t w , s p o s o b e m w a r s t w o w a n i a 2). D l a t e g o i w o b s z a r z e w ł a ś c i w y c h g ł ę b i n o c e a n i c z n y c h m o ż l i w e s ą f o r m y p o c h o d z e n i a 58 W S P R A W I E M O R F O L O G J I D N A M Ó R Z G Ł Ę B O K I C H .

') Tu zdaje się m. i. należeć siln ie u rzeźb ion y stok ław icy N ow ofun- dlandzkiej oraz w z g ó r zy sty krajobraz podm orski z zachodniego krańca ka­

nału angielskiego, którego mapkę podaje K r i i m m e 1: Handbuch d. Ozeanographie I fig. 13. R ów n ież dno m orskie na zach. i pn. p ółw ysp u iberyjskiego nosi cechy rzeźb y erozyjnej, m im o że udział tek ton ik i jest tu w yraźny.

2) Mam tu na m yśli znane sp o strzeżen ia P h i l i p p i e g o nad t. zw .

„norm alnem 11 w arstw ow an iem głębokom orskich osadów, oraz znachodzenie się piasku na dnie oceanicznem w w ielk ich o d ległościach od brzegu.

s u b a e r y c z n e g o , e r o z y j n e , — a p r z y p u s z c z e n i e t o z y s k u j e n a p r a ­ w d o p o d o b i e ń s t w i e w d z i e d z i n a c h o u d o w o d n i o n e j „ r u c h l i w o ś c i "

t e k t o n i c z n e j , w p a s a c h w i e l k i c h n i e d a w n y c h d y s l o k a c j i , j e s z c z e n i e z u p e ł n i e s p o k o j n y c h — z a z n a c z o n y c h p r z e b i e g i e m z a r ó w n o g ł ę ­ b i n o w y c h r o w ó w j a k o w y c h w z w i ą z k u z n im i z a z w y c z a j w y s t ę ­ p u j ą c y c h „ g ó r s k i c h ł a ń c u c h ó w p o d m o r s k i c h " , k t ó r y c h s z c z y t y k r y j ą s ię w w o d z i e l u b s t e r c z ą n a d p o z i o m e m m o r s k i m t w o r z ą c g i r l a n d y w y s p Ł). P r a w d o p o d o b n i e n i e s ą to s a m e f o r m y c z y s t o t e k t o n i c z n e , le c z t a k ż e ic h e r o z y j n e p o c h o d n e . O c z y w i ś c i e d o z a ­ c h o w a n i a s ię n a d n i e m o r s k i m f o r m p o c h o d z e n i a l ą d o w e g o p o ­ t r z e b a p e w n y c h w a r u n k ó w , k t ó r e n i e z a w s z e m o g ą b y ć p r z y t r a n s ­ g r e s j i s p e ł n i o n e . S t o j ą o n e ' w z w i ą z k u z p r z e b i e g i e m t e k t o n i c z n e ­ g o p r o c e s u , k t ó r y s p o w o d o w a ł z a n u r z e n i e . R u c h m u s i a ł n a s t ą p i ć w t e m p i e s t o s u n k o w o s z y b k i e m , w p r z e c i w n y m r a z i e a b r a z j a t r a n s g r e d u j ą c e g o m o r z a b y ł a b y d a w n e k s z t a ł t y z a r ó w n a ł a . F a k t , ż e f o r m y t a k i e n i e u l e g ł y w z u p e ł n o ś c i z a t a r c i u n a d n i e m ó r z p ł y t k i c h , g d z i e w a l c z y ć m u s z ą z n i w e l u j ą c e m d z i a ł a n i e m r u c h u w o d y i s i l n i e j s z ą s e d y m e n t a c j ą , , p r z e m a w i a z a m o ż l i w o ś c i ą ich l e p s z e g o z a c h o w a n i a i w i ę k s z e j t r w a ł o ś c i t a m , g d z i e p r z y w i ę k s z e j a m p l i t u d z i e r u c h u p r z e n i e s i o n e z o s t a ł y w w i ę k s z e , s p o k o j n i e j s z e , g ł ę b i e i w z n a c z n i e j s z ą o d l e g ł o ś ć o d n o w e j lin ji b r z e g o w e j 2). W k a ż ­ d y m r a z i e lic z y ć s ię t r z e b a z p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m w i ę k s z e g o n iż s i ę d o t ą d p r z y p u s z c z a , u d z i a ł u k r a j o b r a z ó w „ o d z i e d z i c z o n y c h "

w r z e ź b i e d n a m o r s k i e g o .

O w i e l e w i ę k s z e z n a c z e n i e m a j ą o c z y w i ś c i e f o r m y p o c h o ­ d z e n i a t e k t o n i c z n e g o . D o n ic h n a l e ż y w p i e r w s z y m r z ę d z i e z r ą b k s z t a ł t ó w g ł ó w n y c h , o w y c h w i e l k i c h „ z a g ł ę b i " , „ k o t ł ó w " , „ r o ­ w ó w " , „ g r z b i e t ó w " , „ d z i a ł ó w " e tc ., k t ó r y c h k l a s y f i k a c j ę f o r m a l n ą p r z e p r o w a d z i ł S u p a n. S t a n o w i ą o n e o d p o w i e d n i k d o w i e l k i c h

!) Śm iała i urozm aicona rzeźba podm orska sąsiedztw a Małych A nty- lów , w y sp Palau i M arianów n ie robi wrażenia z e sp o łu form czysto tek to­

nicznych.

W arto ró w n ież zw rócić uw agę na charakterystyczny próg w ystęp ują­

cy na skłonie niektórych row ó w oceanicznych od stron y sąsied n iego archi­

pelagu. W row ie Filipińskim leży on w głęb ok ości 5—6000 m., a w ięc od p o­

w iada średniem u poziom ow i sąsiadującego z row em na zachodzie dna m or­

skiego. Na ob niżen ie się dna m orsk iego tych okolic w niedaw nej geol. p rze­

szłości zw róciłem uw agę na innem m iejscu (Bul. Ac. Sc. Crac. 1917). W ro­

w ie Lin-Kin le ż y p odob ny p róg bardziej płytko. Czy są to form y czysto te­

ktoniczne z gen ezą row ów zw iązane, czy też m oże ślad abrazyjnego cokołu u podnóża w y n io sło śc i d zisiejszego archipelagu?

2) Tym warunkom zdaje się m. i. odpow iadać t. z. W zgórza Faradaya w północnym A tlantyku, „góry". Minia i in.

6 0 W S P R A W I E M O R F O L O G J I D N A M Ó R Z G Ł Ę B O K I C H .

f o r m l ą d o w y c h *) w y ż y n , n i ż ó w , ł a ń c u c h ó w g ó r s k i c h e tc . i p o ­ d o b n i e j a k t a m t e o d z n a c z a j ą s ię ł a g o d n y m i s p a d k a m i o g ó l n y m i . A n a l o g j e n i e r a z s ą u d e r z a j ą c e — t o t e ż n ic d z i w n e g o , ż e ta k i, np.

„ d z ia ł" ś r o d k o w o - a t l a n t y c k i p o r ó w n u j e P h i l i p p i d o p o d o b n e g o m u p r z e b i e g i e m i r o z m i a r a m i ł a ń c u c h a A n d ó w i u z n a j e g o z a d ź w i g a j ą c ą s ię g e o a n t y k l i n ę — z a r o d z ą c y się ł a ń c u c h g ó r s k i . O t e k ­ t o n i c z n y c h f o r m a c h d r o b n i e j s z y c h n i e w i e l e w i e m y p e w n e g o — o n e to w e d ł u g G r o l l a g r a ć m a j ą d e c y d u j d c ą r o l ę w k r a j o b r a z i e p o d ­ m o r s k i m . Z a p e w n e ich u d z i a ł o w i g ł ó w n i e p r z y p i s a ć n a l e ż y u r o z ­ m a i c o n ą r z e ź b ę s t r e f d y s l o k a c y j n y c h , t a k i c h j a k p o d n ó ż a p r o g u k o n t y n e n t a l n e g o , p o w i e r z c h n i e i b r z e g i g r z b i e t ó w p o d m o r s k i c h , o n e s ą p o w o d e m s t r o m y c h s t o k ó w w z n i e s i e ń n i e w u l k a n i c z n y c h , z a p a d l i s k k o t l i n y t w o r z ą c y c h , w g i ę ć r o w ó w — a i p o z a te r n s t a n o ­ w ić o n e m u s z ą b e z s p r z e c z n i e g ł ó w n y — c h o ć j a k s ą d z ę n i e z a w s z e w y r a ż a j ą c y s ię b e z p o ś r e d n i o — e l e m e n t w u k s z t a ł t o w a n i u d n a o c e a ­ n ic z n e g o . P y t a n i e , j a k w y g l ą d a ł a b y p o w i e r z c h n i a , b ę d ą c a n i e s k a ­ ż o n y m ( w m y ś l p r z y p u s z c z e n i a G r o 11 a) w y r a z e m p r o c e s ó w t e k t o ­ n ic z n y c h . A n a l o g j i m o ż n a b y s z u k a ć p r z e z r e k o n s t r u o w a n i e t. z.

p o w i e r z c h n i s t r u k t u r a l n y c h n a m a p a c h g e o l o g i c z n y c h . P o d j ę t e p r ó b y 2) n a s t r ę c z y ł y z n a c z n e t r u d n o ś c i — a w y n i k i d a ł y b a r d z o r ó ż ­ n e ( z a le ż n ie o d t e r e n u ) i n i e w i e l e m ó w i ą c e . P r z e d e w s z y s t k i e m s t w i e r d z i ć m o ż n a , ż e s z e r e g k s z t a ł t ó w p o w i e r z c h n i o w y c h w t e n s p o s ó b t e o r e t y c z n i e u z y s k a n y c h w y r a ż a s i ę w s t o s u n k a c h s p a d ­ k o w y c h , a l b o w r ę c z n i e m o ż l i w y c h w n a t u r z e a l b o p r z y n a j m n i e j b a r d z o n i e t r w a ł y c h ( p r z y d a n y m m a t e r j a l e , u w z g l ę d n i e n i u w i e ­ t r z e n i a w n a j o g ó l n i e j s z y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u i d z i a ł a n i u s iły c ię ż k o ś c i) . T e w i ę c w n a t u r z e p r z y b i o r ą p o s t a ć z m i e n i o n ą , n i e b ę d ą c ą j u ż b e z p o ś r e d n i e m g e o m e t r y c z n e m w y r a ż e n i e m w e w n ę t r z ­ n e j s t r u k t u r y . Z p o r ó w n a n i a t a k i c h p o w i e r z c h n i s t r u k t u r a l n y c h z p o w i e r z c h n i a m i r z e c z j ^ w i s t e m i ( m a p ą h i p s o m e t r y c z n ą t e g o s a ­ m e g o o b s z a r u ) n i e m o ż n a b y ł o w y p r o w a d z i ć ż a d n e j s t a ł e j z a s a ­ d y , k t ó r a b y m o r f o m e t r y c z n i e o k r e ś l a ł a r ó ż n i c ę m i ę d z y te m i p o ­ w i e r z c h n i a m i z a c h o d z ą c e . W p r a w d z i e n a j c z ę ś c i e j p o w i e r z c h n i a u r z e ź b i o n a p r z e z e r o z j ę m a r y t m g ę s t s z y n i ż p o w i e r z c h n i a s t r u k -

■) O dnośnie do form p ierw szorzęd n ych zwracam u w agę na to, że gdy na podstaw ie doświadczeń C a r r i e r a i m oich 5 punktów na powierzchni 1° określa na lądzie w cale dobrze zarysy form w ielkich, G r o 11 konstatuje, (w tek ście do sw oich map b atym etrycznych) ż e przy ob ecn ości 4—6 punktów na 1° „dobrze rozm ieszczonych" izobaty nie zm ieniają ogóln ego p rzeb ieg u przez przybytek 1—-2 n ow ych sondow ań.

2) P rób ow ałem je przeprow adzać na m apach geol. 1 : 2500 dla kilku typów tektonicznych z obszaru środkow ych Niemiec.

t u r a l n a — a le w y j ą t k i i s t n i e j ą ( n p . g m a c h s i l n i e i d r o b n o s f a łd o - w a n y , n a s t ę p n i e z r ó w n a n y , a p o t e m r z a d k o p o c i ę t y ) . T o s a m o t y c z y i a m p l i t u d y . T a k w i ę c j e d y n a u c h w y t n a r ó ż n i c a z a c h o d z ą ­ c a m i ę d z y p o w . s t r u k t u r a l n ą a z m i e n i o n ą p r z e z e r o z j ę i d e n u d a c j ę p o l e g a n a t e m , ż e w p i e r w s z e j f o r m y w k l ę s ł e z a m k n i ę t e s ą r e g u ­ ł ą — w d r u g i e j w y j ą t k i e m . „ N o r m a l n y " p r o c e s e r o z ji w y w o ł u j e s y ­ s t e m ł ą c z ą c y c h s ię i z w i ą z a n y c h z s o b ą p o c h y ł o ś c i — a c h o ć p r z e z d z i a ł a l n o ś ć k r a s o w ą , w i a t r , l o d o w c e , p o w s t a j ą r ó w n i e ż f o r m y z a m k n i ę t e , s ą o n e d l a p o w i e r z c h n i l ą d ó w m n i e j c h a r a k t e r y s t y c z ­ n e , j a k o n a o g ó ł r z a d s z e . D l a r z e ź b y d n a m o r s k i e g o , j a k o n ie p o w s t a ł e j p o d w p ł y w e m e r o z ji, s ą o n e r e g u ł ą — b e z w z g l ę d u n a j e j g e n e z ę ( t e k t o n i k a , s e d y m e n t a c j a , w u l k a n i z m etc.). T a c e c h a

0 n i c z e m n a s w i ę c t u t a j n i e o b j a ś n i a . M o ż n a b y n a t o m i a s t z a p y ­ t a ć , c z y p r o c e s y t e k t o n i c z n e n a o b s z a r z e d n a m o r s k i e g o w y r a ż a j ą s i ę t y m s a m y m c h a r a k t e r e m d y s l o k a c j i co n a o b s z a r z e l ą d ó w . K r u m m e l Ł) p r z y p u s z c z a , ż e f a ł d o w a n i u s ą t u s z e r s z e , u s k o k i r z a d s z e — ż e t e o s t a t n i e p o z a s t r e f a m i b r z e ż n e m i p r a w i e z u p e ł n i e n a d n i e m o r s k i e m n i e w y s t ę p u j ą . P r z y p u s z c z e n i e to , z u p e ł n i e d o ­ w o l n e , w y s n u t e z m o r f o m e t r j i o p a r t e j n a o b r a z i e z y s k a n y m z n i e ­ z b y t g ę s t y c h s o n d o w a ń , a p r z y t e m d o p u s z c z a j ą c e j i n n ą i n t e r p r e ­ ta c ję . A j e d n a k z ' m o ż l i w o ś c i ą p e w n y c h r ó ż n i c p o d t y m w z g l ę d e m lic z y ć się n a l e ż y . P o m i j a j ą c b o w i e m l u ź n o ś ć w a r s t w z e w n ę t r z n y c h , p e w n e z n a c z e n i e m i e ć t u m o ż e c i ś n i e n i e m a s w o d n y c h n a p o ­ w i e r z c h n i ę d n a , — a p r z e d e w s z y s t k i e m p r z j 7j ę t a n a p o d s t a w i e p o ­ m i a r ó w s i ł y c i ę ż k o ś c i r ó ż n i c a g ę s t o ś c i g ł ę b s z y c h p a r t j i s k o r u p y w o b s z a r a c h k o n t y n e n t a l n y c h a o c e a n i c z n y c h , o d k t ó r y c h t o g ł ę b ­ s z y c h p a r t j i i m p u l s d y s l o k a c j i p o c h o d z i i k t ó r e n a j a k o ś ć t y c h d y s l o k a c j i z a p e w n e w p ł y w a ć m u s z ą . C z y t e r ó ż n i c e i s t o t n i e z a ­ c h o d z ą i j a k s i ę w y r a ż a j ą , t o m o ż e b y ć n a r a z i e t y l k o p r z e d m i o ­ t e m t e o r e t y c z n y c h d o c i e k a ń .

U d z i a ł f o r m p o c h o d z e n i a w u l k a n i c z n e g o w r z e ź b i e p o d m o r ­ s k ie j p o d n o s z o n o w i e l o k r o t n i e , n o w s z e s o n d o w a n i a w y k a z a ł y s z e ­ r e g k r a j o b r a z ó w w u l k a n i c z n y c h z a z w y c z a j o d z n a c z a j ą c y c h s i ę sil­

n y m i s p a d k a m i i n i e s p o k o j n ą r z e ź b ą (n p . r ó w n i k o w e s t r e f y A t l a n t y k u , o k o l i c e w y s p y S t . P a u l , g ł ę b i R o m a n c h e etc.). Z n a c z e n i a ic h d la m o r f o l o g j i d n a j a k o o d d a w n a z n a n e g o (D i e t r i c h — c o k o ł y w y s p o c e a n i c z n y c h ) p o r u s z a ć n i e p o t r z e b u j ę t u t a j . T o s a m o t y c z y w y s p 1 r a f k o r a l o w y c h .

D y s k u t u j ą c n a d m o ż l i w o ś c i ą i s t n e n i a t a k i c h l u b i n n y c h f o r m n a d n i e g ł ę b o k o m o r s k i e m t r a k t o w a l i ś m y j e ta k , j a k b y n a t y m

>) 1. c. I. 206.

62 W S P R A W I E M O R F O L O G J I D N A M Ó R Z G Ł Ę B O K I C H .

o b s z a r z e n i e o d b y w a ł y s ię ż a d n e p r o c e s y m c L to lo g ic z n e z e w n ę ­ t r z n e . T a k o c z y w i ś c i e n i e j e s t . R u c h fal, p r z y p ł y w u i o d p ł y w u , p r ą d y m o r s k i e z d o l n e s ą d o m o r f o l o g i c z n e g o d z i a ł a n i a , o g r a n i ­ c z o n e g o z r e s z t ą d o d z i e d z i n y m ó r z p ł y t k i c h , b o c h o ć n p . p r ą ­ d y m o r s k i e w p e w n y c h w a r u n k a c h ( c ie ś n in y !) s i ę g a j ą d o z n a c z ­ nej g ł ę b o k o ś c i , s ą t o j e d n a k p r z y p a d k i l o k a l n e , — k r ą ż e n i e z a ś w ó d o c e a n i c z n y c h g ł ę b i n o w y c h o d b y w a s i ę z t a k ą p o w o l n o ś c i ą , ż e s k u t k ó w m o r f o l o g i c z n y c h w y w o ł y w a ć n i e m o ż e . O ile w i ę c c h o ­ dzi o w ł a ś c i w e g ł ę b i e m o r s k i e , d z i a ł a n i e b e z p o ś r e d n i e r u c h ó w w o d y p r a w i e t u w r a c h u b ę n i e w c h o d z i . T e m w a ż n i e j s z ą n a t o ­ m i a s t r o l ę w o l n o t u p r z y p i s y w a ć s e d y m e n t a c j i . W p r a w d z i e n a j ­ w i ę k s z e m a s y o s a d ó w — g ł ó w n i e l ą d o w e g o p o c h o d z e n i a — u k ł a d a j ą s i ę b l i s k o b r z e g u , w m o r z u p ł y t k i e m , w i e m y j e d n a k ż e i w n a j ­ d a l s z y c h o d l ą d u g ł ę b i a c h s e d y m e n t a c j a — c h o ć p o w o l n a — n a s t ę ­ p u j e , i i w p ł y w e m jej n a m o r f o l o g j ę d n a l i c z y ć s ię m u s i m y .

S e d y m e n t a c j a , j a k o p r o c e s m o r f o l o g i c z n y , p r ż e c i w s t a w i o n a b y ć m o ż e w s z y s t k i m i n n y m d z i a ł a n i o m k s z t a ł t o t w ó r c z y m z e w n ę t r z ­ n y m . T w o r z ą c n o w e f o r m y z n o w e g o (t. j. o b c e g o d l a d a n e g o p u n k t u ) m a t e r j a ł u , m o ż e b y ć n a z w a n a p r o c e s e m „ b u d u j ą c y m "

w p r z e c i w i e ń s t w i e d o „ n i s z c z ą c e g o " d z i a ł a n i a e r o z j i i d e n u d a c j i (a b ra z ji, d e fla c ji e tc .), g d z i e n o w e f o r m y p r z e z z b u r z e n i e d a w n y c h , u s u n i ę c i e c z ę ś c i ich m a t e r j a ł u p o w s t a j ą . S t ą d z u p e ł n i e o d m i e n n y s t o s u n e k n o w y c h k s z t a ł t ó w d o d a w n i e j s z y c h , s t ą d z u p e ł n a n i e z a ­ l e ż n o ś ć o d t a k w a ż n e g o g d z i e i n d z i e j c z y n n i k a j a k s t r u k t u r a .

W s z ę d z i e — z w y j ą t k i e m w i e l k i c h g ł ę b i n m o r s k i c h — w y s t ę p u j e s e d y m e n t a c j a w z w i ą z k u ś c i s ł y m z d z i a ł a n i e m c z y n n i k ó w n i s z c z ą ­ c y c h ( w o d a w r u c h u , w i a t r , l o d o w c e ) , k t ó r e p r z e b i e g p r o c e s u o s a d o w e g o w a r u n k u j ą i n a j a k o ś ć p o w s t a ł y c h f o r m w p ł y w a j ą b e z ­ p o ś r e d n i o , w y w o ł u j ą c k s z t a ł t y o g e n e z i e s k o m p l i k o w a n e j , b ę d ą c e w y n i k i e m s k o m b i n o w a n e g o d z i a ł a n i a „ b u d u j ą c e g o " i „ n i s z c z ą c e ­ g o " r ó w n o c z e ś n i e ( w y d m y ; m o r e n y , d e l t y , ł a w i c e e tc .). W o b s z a ­ r z e m o r z a p ł y t k i e g o , g d z i e a k c j a o s a d o w a j e s t p o t ę ż n a , k o m b i ­ n u j e s i ę o n a z e r o z y j n e m i a b r a z y j n e m d z i a ł a n i e m f a l i p r ą d ó w , z m i a t a n i e w y p u k ł o ś c i , z a s y p y w a n i e w k l ę s ł o ś c i s t a n o w i w p o ł ą ­ c z e n i u o w ą w y r ó w n u j ą c ą , n i w e l a c y j n ą d z i a ł a l n o ś ć , k t ó r e j p o ­ w i e r z c h n i a s z e l f u k s z t a ł t s w ó j z a w d z i ę c z a *).

') Cytowana, (Z. d. Ges. f. Erdk., 19J1, 120)jako d ow ód bezsiln ości n iw elu ­ jącego działania osad ów , rzeźba dna m orza p ółn ocn ego, gd zie mimo iż ru­

chy w ody sięgają dna, zagłęb ien ia n ie zostały p rzez osad w yrów n ane, n ie­

ma przekonyw ującej w artości. Z jed nej strony b o w iem nie wiadom o jak

I n a c z e j w m o r z u g ł ę b o k i e m , o k t ó r e g ł ó w n i e n a m t u c h o d z i.

B r a k t u p r o c e s ó w m o r f o l o g i c z n y c h „ n i s z c z ą c y c h " . R u c h y w o d y s ą t a k p o w o l n e , ż e n ie z d o l n e s ą p o r w a ć l u b p r z e s u n ą ć r a z o p a ­ d ł ą n a d n o c z ą s t k ę o s a d u . S e d y m e n t a c j a , c h o ć p o w o l n o , m a t u p r z e b i e g .n i e z a k ł ó c o n y i z d o ł n a j e s t w jm a z ić s i ę w f o r m i e c z y s te j.

N a m i e j s c u p r o c e s u m o r f o g e n e t y c z n e g o , z a w i ł e g o , w y n i k a j ą c e g o z w s p ó ł d z i a ł a n i a r o z l i c z n y c h c z y n n i k ó w , m a m y t u z j a w i s k o p r o s t ­ s z e , p r z e b i e g a j ą c e w z a l e ż n o ś c i o d n i e w i e l u z a s a d n i c z y c h m o m e n ­ t ó w : 1) i l o ś c i o s a d u ; 2) j e g o j a k o ś c i i 3) k s z t a ł t u p o d ł o ż a Ł).

A d 1. R ó ż n i c e i l o ś c i o w e o s a d u i w y n i k a j ą c e s t ą d k s z t a ł t y p o ­ c h o d z i ć m o g ą j u ż to z r ó ż n i c y w ilo ś c i p r z y n o s z o n e g o o s a d u — p r z y c z e m n a t u r a l n i e g r a ć m o ż e r o l ę ( p r z y b o c z n y m t r a n s p o r c i e ) o d l e g ł o ś ć o d ź r ó d ł a o s a d u — t u r ó w n i e ż w y r a z i ć s i ę m o ż e „ p r a w o M u r r a y a " , w p ł y w r ó ż n e j g ł ę b o k o ś c i —j u ż t o o d k ą t ó w p a d a n i a c z ą s t e k n a d n o . P r z y c z y n a r o z m a i t o ś c i t y c h k ą t ó w t k w i w k s z t a ł ­ c i e d n a i k i e r u n k u r u c h u o p a d a j ą c y c h c z ą s t e k . J e ś l i r ó w n o m i e r n i e r o z m i e s z c z o n y o s a d o p a d a p i o n o w o ( w o d a s t o j ą c a ) , n a j g r u b s z a w a r s t w a p o k r y j e p o w i e r z c h n i e h o r y z o n t a l n e , — je ś l i u k o ś n i e , p o ­ w i e r z c h n i e p r o s t o p a d ł e d o k i e r u n k u p a d a n i a , o ile ic h n a c h y l e n i e n i e p r z e n o s i s k r a j n e g o k ą t a n a s y p o w e g o d a n e g o o s a d u . O c z y ­ w i ś c i e p r z y u k o ś n e m p a d a n i u w y s t ę p o w a ć m o ż e „ c i e ń o s a d u " . R ó ż n i c e i l o ś c i o w e w y r a ż a j ą s ię m o r f o l o g i c z n i e n a c h y l e n i a m i p o ­ w i e r z c h n i n a s y p u , a s u m u j ą c s i ę d o p r o w a d z a ć p o w i n n y t e o r e ­ t y c z n i e d o n a c h y l e ń o d p o w i a d a j ą c y c h s k r a j n e m u k ą t o w i z b o c z a , c o j e d n a k w n a t u r z e r z a d k o c h y b a m o ż e n a s t ę p o w a ć . A d . 2. J a ­ k o ś ć o s a d u m a o t y l e m o r f o l o g i c z n e z n a c z e n i e o ile d e c y d u j e o w a r t o ś c i s k r a j n e g o k ą t a n a c h y l e n i a , w ł a ś c i w e g o d a n e m u m a - t e r j a ł o w i . A d 3. K s z t a ł t p o d ł o ż a w p ł y w a b e z p o ś r e d n i o n a s z y b ­ k o ś ć o s a d z a n i a się , z a l e ż n i e , o d r ó ż n e g o n a c h y l e n i a s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a t o p o d ł o ż e p o w i e r z c h n i — p r z y c z e m n a s t o k a c h o n a c h y l e ­ n i u w i ę k s z e m n i ż s k r a j n y k ą t n a s y p u d a n e g o o s a d u s z y b k o ś ć t a r ó w n a b ę d z i e z e r u — o ś a d b ę d z i e s i ę z e ś l i z g i w a ł , z b o c z e p o z o s t a n i e n a g i e 2). Z a ł o ż y w s z y ż e p r o c e s o s a d z a n i a s ię t r w a d o s t a t e c z n i e d ł u g o , t a k ż e f o r m y p i e r w o t n e z o s t a n ą z u p e ł n i e z a t u l o n e , k a ż d e

rzeźba ta w ygląd ała p ierw otn ie i o ile już została p rzez sedym entację zm ie­

niona, z drugiej zaś istnieją p ow od y do przyjęcia n ied aw nego zanurzenia te­

go obszaru, n ied łu g ieg o w ięc stosunkow o działania procesu niw elacyjnego.

*) Pomijam czas trw ania procesu, jako w arunek sam p rzez się zro­

zum iały.

2) S ondow ania w yk ry w a ły nieraz takie n agie n ie pokryte osadem zbo­

cza. Należą tu np. podm orskie strom izn y na w schód od ław icy Aqulhas, od­

kryte p rzez statek M ó w e w r. 1913.

64 W S P R A W I E M O R F O L O G J1 D N A M Ó R Z G Ł Ę B O K I C H .

t a k i e z b y t s t r o m e z b o c z e z a m i e n i o n e b y ć m u s i z w i a t r e m n a s t o k o m a k s y m a l n y m s p a d k u n a t u r a l n e g o n a s y p u . Z w i ą z a n e z t e m t e o r e t y c z n e p o s t u l a t y n i e t r u d n o b y ł o b y u j ą ć w p e w i e n d e d u k c y j ­ n y s c h e m a t , k t ó r e g o p o r ó w n a n i e z s c h e m a t e m t. z. c y k l u e r o z y j ­ n e g o m o g ł o b y b y ć i n t e r e s u j ą c e , a le w ą t p i ę c z y m i a ł o b y w a r t o ś ć p r a k t y c z n ą . R o l ę m o r f o l o g i c z n ą s e d y m e n t a c j i b a d a ć m o ż n a n a r ó ż ­ n y c h d r o g a c h , a) E k s p e r y m e n t y n a d s p o s o b e m o s a d z a n i a s ię r ó ż n y c h m a t e r j a ł ó w ( R o s e t , L e b l a n i , W e g m a n , T h o u l e t , M e u n i e r ) o r a z s p o s t r z e ż e n i a t y c z ą c e s t o ż k ó w n a s y p o w y c h s u c h y c h ( P i w o ­ w a r ) z b l i ż a j ą n a s d o p o z n a n i a w a r u n k ó w w p ł y w a j ą c y c h n a w i e l ­ k o ś ć s k r a j n e g o k ą t a s w o b o d n e g o o s a d u i p o u c z a j ą o n i e t r w a ł o ś c i z b o c z y , k t ó r y c h n a c h y l e n i e d o tej w a r t o ś c i s ię z b liż a . W i e m y , ż e n a j l ż e j s z y i m p u l s w y w o ł u j e w t a k i c h p r z y p a d k a c h z e ś l i z g i w a n i e s ię o s a d u , ł a g o d z e n i e p o c h y ł o ś c i , b) B a d a n i a g e o l o g i c z n e p o z w a ­ l a j ą w e j r z e ć w s t o s u n k i w e w n ę t r z n e g o u ł o ż e n i a w a r s t w i w y ­ k a z u j ą p o w o l n e z a c i e r a n i e f o r m d a w n i e j s z y c h ' p r z e z n i w e l a c y j n e d z i a ł a n i e u k ł a d a j ą c e g o s i ę o s a d u . S z c z e g ó l n i e c i e k a w i e p r z e d s t a ­ w i a s ię ś l e d z e n i e s t o s u n k u o s a d ó w m o r z a t r i s g r e d u j ą c e g o d o k s z t a ł t u n i e w y r ó w n a n e j p r z e z a b r a z j ę p o w i e r z c h n i p o d ł o ż a . P o z a - t e m p r a c e n a d s a m e m „ w a r s t w o w a n i e m " s k a ł o s a d o w y c h ( W a l - t h e r , A n d r e e ) m a j ą d l a n a s z e g o z a g a d n i e n i a p i e r w s z o r z ę d n e z n a c z e n ie , c) B a d a n i a o c e a n o g r a f i c z n e n i e t y l k o z a z n a j a m i a j ą n a s z f o r m a m i d e n n e m i , m i ę d z y k t ó r e m i d o s z u k i w a ć s i ę m o ż e m y w y ­ t w o r z o n y c h l u b p r z e o b r a ż o n y c h p r z e z s e d y m e n t a c j ę , le c z p o d a j ą n a m j a k o ś ć o s a d u , c o d a j e ( d o t ą d t e o r e t y c z n ą ) m o ż n o ś ć o k r e ś l e ­ n i a s t o s u n k u f o r m y d o p r o c e s u ( h a r m o n j a l u b d y s h a r m o n j a ) . N o w ­ s z a t e c h n i k a s o n d o w a n i a — s t o s o w a n i e r u r o b c i ą ż o n y c h — p o z w a l a p o z n a ć u w a r s t w o w i e n i e o s a d u , — n i e s t e t y j a k d o t ą d z a l e d w i e d o g ł ę b o k o ś c i k i l k u d z i e s i ę c i u c m . x). P o z a t e m b a d a n i e d n a i n f o r ­ m u j e n a s o i s t n i e n i u r u c h ó w m a s o w y c h , p o z o s t a j ą c y c h w z w i ą z k u z o s a d z a n i e m s ię , p o d m o r s k i c h z s u w ó w . T e z j a w i s k a , k t ó r e z a ­ j ę ł y z r e s z t ą i g e o l o g ó w ( H a h n , H e i m , S c h a f f e ) m a j ą d la m o r -

f o lo g ji d n a m o r s k i e g o p i e r w s z o r z ę d n e z n a c z e n i e . Z a p o ś r e d n i c ­ t w e m t y c h r u c h ó w w i e l k i e m a s y l u ź n e m o g ą u l e d z p r z e m i e s z c z e ­ n i u n a z n a c z n ą o d l e g ł o ś ć i to p r z y s p a d k a c h b a r d z o n i e w i e l k i c h ; H e i m p r z y j m u j e n a p o d s t a w i e a n a l o g j i z z s u w e m w j e z i o r z e Z u g

y) Ś w id er elek tryczn y zanurzany pom ysłu J o l y ’e g o (Sc. Proc. R .D u ­ blin. Soc. VIII, 509) n ie został, o ile mi wiadom o, dotąd użyty w praktyce.

W każdym razie zdanie W a g n e r a , jakoby układ w arstw dna m orskiego na za w sze lał się bezp ośred niem u badaniu, w yd aje mi się zb yt p esym istyczne.