The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska constitutes one of the most outstanding architectural developments of the 17th century erected within the area of the Grand Duchy of Lithuania. In spite of the fact that the main body of the palace did not survive until today (it was demolished in 1883), the remaining buildings – three outbuildings enclosing one of the largest palace courtyards in the Polish-Lithuanian Commonwealth, the palace chapel, tower, entrance gate, and ramparts built according to the old Dutch system, surrounding the entire complex – still constitute an extremely valuable site, closely connected with the city’s spatial structure and its history.
Based on a review of source literature and analyses of infor- mation from archival sources – descriptive, iconographic, and
cartographic alike, and taking into consideration the restoration concepts and projects developed in the 2nd half of the 20th cen- tury – an attempt was made at presenting the consecutive phases of development and transformations of this historic complex in the successive periods of its existence. This made it possible to assess its state of preservation. The historical analysis car- ried out forms the basis for pointing out suggestions for further activities aimed at bringing out and preserving the values of this unique complex.
Key words: palace and park complex, fortifi cations, Radziwiłł family, Biała Podlaska, G. Ciołek’s design project, E. Bartman’s design project
THE MAGNATE RESIDENCE OF THE RADZIWIŁŁ FAMILY IN BIAŁA PODLASKA – HISTORY, TRANSFORMATIONS, STATE OF PRESERVATION
ABSTRACT Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej
stanowi jedną z najwybitniejszych realizacji architektonicz- nych XVII wieku powstałych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mimo iż do czasów obecnych nie zachowała się bryła pałacu (został rozebrany w 1883 r.), to pozostałe obiekty architektoniczne – trzy ofi cyny ujmujące jeden z największych dziedzińców pałacowych Rzeczypospolitej Obojga Narodów, kaplica pałacowa, wieża, brama wjazdowa oraz otaczające cały zespół ziemne obwałowania obronne systemu staroholender- skiego stanowią nadal niezwykle cenny obiekt ściśle powiązany ze strukturą przestrzenną miasta oraz jego historią.
Na podstawie przeglądu literatury przedmiotu i analiz infor- macji pochodzących ze źródeł archiwalnych – zarówno
opisowych, ikonografi cznych i kartografi cznych, uwzględ- niając także opracowane w 2. połowie XX wieku koncep- cje i projekty rewaloryzacji – podjęto próbę przedstawienia kolejnych faz rozwoju i przemian tego zabytkowego zespołu w kolejnych okresach jego istnienia. Pozwoliło to na ocenę stanu jego przetrwania. Przeprowadzona analiza historyczna stanowi podstawę do wskazania kierunków dalszych działań służących wydobyciu i zachowaniu wartości tego unikalnego kompleksu.
Słowa kluczowe: zespół pałacowo-parkowy, fortyfi kacje, Radziwiłłowie, Biała Podlaska, projekt G. Ciołka, projekt E. Bartmana
REZYDENCJA MAGNACKA RADZIWIŁŁÓW W BIAŁEJ PODLASKIEJ – HISTORIA, PRZEMIANY, STAN PRZETRWANIA
DOROTA ANTONOWICZ, KINGA KIMIC
STRESZCZENIE
Wprowadzenie
Rezydencja magnacka Radziwiłłów w Białej była jedną z najwybitniejszych realizacji architektonicz- nych XVII wieku na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zespół jest przykładem nowożytnej rezydencji magnackiej łączącej walory reprezen- tacyjne z cechami obronnymi, nazywanej palazzo in fortezza1. Całość założenia, powstająca przez ponad sto lat (1622–1736), składała się z zamku, który przyjął formę pałacu po przebudowie w latach 1760–1762 (rozebranego jako ruina w 1883 r.), trzech ofi cyn ujmujących jeden z największych dziedzińców pałacowych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zespół współtworzyły także kaplica pa- łacowa z 1628 r., wieża, brama wjazdowa oraz – stanowiący uzupełnienie kompozycji i programu całego zespołu – reprezentacyjny ogród. Został on założony jednocześnie z pierwszą rezydencją ok.
1622 roku, w nietypowy sposób budując wschodnią pierzeję dziedzińca. Historyczne założenie zieleni, położone w obrębie fortalicji między dziedzińcem pałacowym a kurtyną wschodnią, przekształcone było razem z pałacem w ogród włoski2. Całość założenia rezydencjonalnego została zamknięta przez otaczające kompleks ziemne obwarowania obronne systemu staroholenderskiego utworzone przez pięć otoczonych fosą bastionów, które wyzna- czały zewnętrzne granice rezydencji.
Wyjątkowe jest także usytuowanie całego zespołu w bezpośrednim sąsiedztwie rozwijającego się rów- nolegle historycznego zespołu miejskiego oraz rozpla- nowanie fortyfi kacji harmonijnie wkomponowanych w naturalne ukształtowanie wyniesionego brzegu do- liny rzeki Krzny, której wody zasilały niegdyś fosę.
Całość określić można jako znakomity przykład „ma- łej twierdzy”, relikt niegdyś często spotykanej, a dziś już unikatowej fortalicji, która ze względu na swoją stylistykę defi niowana jest w literaturze naukowej mianem „szkoły staropolskiej”3 (il. 1).
Dzisiaj zespół od północy graniczy z rozwijającą się zabudową miejską, a od południa nadal z doliną
rzeki Krzny, stanowiącej centralny trzon terenów otwartych w Białej Podlaskiej4. Obiekty architekto- niczne i pozostałe elementy przestrzenne tworzące ten unikalny zespół, mimo znacznych przekształceń jakie dokonane zostały w jego obrębie na przestrzeni kilku już wieków, nadal posiadają ogromną wartość.
Ważnym elementem kompozycji zieleni stał się obecnie m.in. park naturalistyczny, z okazami sta- rodrzewu, wykształcony na kurtynach i bastionach fortalicji oraz fragmentarycznie na dawnym dzie- dzińcu pałacowym. Dziś, gdy miasto otwiera się na obszar doliny Krzny w celu jej wykorzystania dla rozwoju funkcji rekreacyjno-kulturowej w ścisłym powiązaniu z terenem dawnej rezydencji Radzi- wiłłów, poznanie historii i przemian całego układu w kolejnych okresach jego istnienia wraz z oceną stanu przetrwania jego poszczególnych elementów stanowi podstawę do podjęcia działań służących określeniu kierunków rewaloryzacji i adaptacji ze- społu, mając na uwadze wydobycie i poszanowanie wartości, jakie reprezentuje.
Uwarunkowania historyczne – etapy rozwoju rezydencji
Przejęcie włości bialskich pod koniec XVI w.
przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę za- początkowało władanie rodu Radziwiłłów na tym obszarze. Najmłodszy syn Mikołaja, książę Alek- sander Ludwik, wybrał Białą na swoją siedzibę i przystąpił do budowy godnej Radziwiłłów rezy- dencji magnackiej5.
W 1622 roku właściciel miasta Aleksander Ludwik Radziwiłł zawarł umowę z muratorem lu- belskim Pawłem Nergonim de Szate znanym jako Paweł Murzyn na wybudowanie – według własnego
„wizerunku” – zamku6. W tym okresie trwały prace budowlane, prawdopodobnie z tego okresu pochodzi także kaplica i dolna część wieży zamkowej. Roz- poczęto również budowę fortyfi kacji oraz założono ogród. Budowa zamku, którego architektura nawią- zywała do głównej rezydencji Radziwiłłów w Nie-
1 J. Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, Słownik terminolo- giczny architektury. Architektura obronna, Wyd. Ośrodek Do- kumentacji Zabytków, Warszawa 1994, s. 55.
2 T. Krawczak, Dzieje zamku bialskiego, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1982, s. 12.
3 J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski, od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996, s. 121.
4 J. Nowak, J. Gałuszka, Opracowanie fi zjografi czne ogólne dla miasta Biała Podlaska, Geoprojekt, Rzeszów 1988; Z. Bor-
chulski, C. Dziedzic, A. Polska, IGPiM, Ekofi zjografi a podsta- wowa miasta Biała Podlaska, Lublin 2003.
5 J. Flisiński, Dzieje Białej Podlaskiej. Monografi a, Tom I, Biała na Podlasiu. Dzieje miasta i okolic do 1795 r., Wyd.
Miejska Biblioteka Publiczna, Biała Podlaska 2009, s. 187.
6 A. Jodłowski, Założenie pałacowe Radziwiłłów w Białej Pod- laskiej, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1988.
świeżu, pałacu Leszczyńskich w Lublinie i Zamku Ujazdowskiego w Warszawie, została ukończona prawdopodobnie w latach 30. XVII wieku.
Około połowy XVII wieku fasada zamku uległa przekształceniu. Na linii wschód-zachód powstały dwie skrajne wieżyczki połączone z bryłą siedziby arkadowymi galeriami na kolumnach. W ten spo- sób powstał, zarysowany na pałacowej osi jeden z największych paradnych prostokątnych dziedziń- ców przedpałacowych na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, którego kształt po raz pierwszy w dziejach nowożytnej architektury rezydencjonal- nej przybrał regularną formę prostokąta akcento- wanego czterema wieżami narożnymi7. W 1699 r.
architekt Andrzej Józefat Jeziornicki ograniczył za- chodnią stronę dziedzińca wyjątkowej długości ofi - cyną oraz dwiema mniejszymi ofi cynami od strony północnej. Nie wybudowano natomiast planowanej ofi cyny wschodniej.
Wydarzenia związane z wybuchem wojny pół- nocnej zahamowały prace przy budowie zamku, który wraz z miastem został spalony w 1706 r. Po- zostawał w takim stanie do lat 20. XVIII w., gdy po śmierci męża – Karola Stanisława, księżna Anna z Sanguszków Radziwiłłowa przystąpiła do jego upiększenia (il. 2). Obiekt został odbudowany i wyremontowany, pracowali przy nim m.in. artyści sprowadzeni z Niemiec, Włoch, Szwajcarii i Czech.8
W okresie tym powstała także, usytuowana na wprost pałacu między ofi cynami północnymi, wieża bramna wraz z szyją i bramą wjazdową. Wieża była najwyższym obiektem całego zespołu. Brama, bu- dowana również przez Jeziornickiego, po zniszcze- niach została przebudowana. Została pomyślana jako rzymski łuk triumfalny, na który nałożono por- tyk rzymskiej świątyni (il. 3).
Zespół pałacowy otaczała szeroka fosa oraz 7,5-metrowej wysokości wały ziemne, ukształ-
1. Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej i jego bezpośrednie sąsiedztwo, widok od strony południowej, od strony doliny rzeki Krzny. Zdjęcie z zasobów Urzędu Miasta Biała Podlaska, 2014 r.
1. The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska and its immediate vicinity, view from the south side, from the side of the valley of the Krzna River. Photograph from the resources
of the Municipal Offi ce of the City of Biała Podlaska, 2014
7 A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, t. 2, PWN, Warszawa 1980, s. 299.
8 T. Krawczak, Dzieje zamku bialskiego, Wyd. Muzeum Okrę- gowe w Białej Podlaskiej, 1982, s. 6.
towane w nieregularny pięciobok z bastionami.
Fortyfi kacje wykonano według systemu staroho- lenderskiego, znacznie uproszczonego z nieregu- larnościami i częściową redukcją obwałowania od strony południowej, czyli od strony rzeki Krzny. Od tej strony funkcję obronną pełniła rzeka i moczary.
Po śmierci księżnej Anny z Sanguszków Radzi- wiłłowej w 1746 r., jej syn – książę Hieronim Florian planował przekształcenie kompleksu w rezydencję niemal królewską9, jednak przebudowa objęła tylko częściowo pałac, budowę teatru i rozbudowę zwie- rzyńca.
2. Mapa miasta Białej i przedmieścia Woli z ręcznie kolorowanego Atlasu Radziwiłłowskiego Hrabstwa Bialskiego (1777 r.).
Źródło: ze zbiorów Towarzystwa Naukowego Płockiego w Płocku. J. Flisiński, Dzieje Białej Podlaskiej. Monografi a, Mapa 2 2. Map of the town of Biała and the suburbs of Wola from the hand-coloured Atlas Radziwiłłowski Hrabstwa Bialskiego (1777).
Source: the collection of the Płock Scientifi c Society in Płock. J. Flisiński Dzieje Białej Podlaskiej. Monografi a, Mapa 2
9 Koncepcja rozbudowy pałacu w Białej nawiązywała do reali- zowanych ówcześnie: rozbudowy Zamku Ujazdowskiego oraz Pałacu Saskiego w Warszawie. T. Bernatowicz, Niezrealizo-
wana „królewska” rezydencja w Białej Podlaskiej, [w:] Artyści włoscy w Polsce XV–XVIII wieku, Warszawa 2004, s. 499–512.
Drugi etap kształtowania architektury zespołu to lata 1760–1762 i generalna przebudowa dokonana przez Michała II Kazimierza Radziwiłła w duchu francuskich założeń pałacowo-ogrodowych. Zamek został przekształcony w otwartą rezydencję – pałac wpisany we wcześniej ukształtowane fortyfi kacje ziemne. Wykonano nowe dwuspadowe pokrycie da- chu budowli, przez co powstały masywne szczyty, w nich loggie; zmieniono mezzanino. Prace te czę- ściowo kontynuowane były przez kolejnego wła- ściciela, księcia Karola Stanisława II Radziwiłła.
W 1764 roku pałac został po raz kolejny znisz- czony w czasie zajazdu na miasto przez księcia Jana Mikołaja Chodkiewicza. Do prac restauracyjnych budynku głównego i ofi cyn przystąpiono dopiero po 1772 roku. Wygląd pałacu po przebudowie znany jest z XIX-wiecznych materiałów ikonografi cznych.
Natomiast układ całego założenia rezydencjonal- nego z tego okresu jest udokumentowany na ręcz- nie kolorowanych mapach tzw. Atlasu Targońskiego
– zbioru planów oraz map miasta i hrabstwa bial- skiego z lat 1777–1782. Zabudowania pałacowe zajmowały środek założenia fortecznego – były zgrupowane wokół prostokątnego dziedzińca. Kor- pus główny pałacu z wieżyczkami i galeriami za- mykał go od południa. Zachodni i północny bok dziedzińca stanowiły wówczas parterowe ofi cyny.
Na osi pałacu, u nasady północnego bastionu wzno- siła się wysoka wieża, łącząca się ćwierćkolistą szyją z bramą wjazdową. Wschodni bok dziedzińca zamykało ogrodzenie z murowanymi fi larami. Za nim znajdował się barokowy ogród. W tej części znajdował się również dom ogrodnika, zabudowa- nia mieszkalne i gospodarcze, skarbiec, fi garnia i teatr letni. Na południe od pałacu, na rozległych nadrzecznych łęgach przeciętych kanałami łączą- cymi się z systemem fortecznym fos, rozciągał się obszerny zwierzyniec. Zajmował on dwie wyspy, na których hodowano jelenie, sarny i żubry. Zało- żenie posiadało poprzeczną oś, która przebiegała od
3. Plan i projekt Biblioteki i Archiwum Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, proj. Stefan Krasiński, 1830 r., w zbiorach AGD w Warszawie (odrys w zbiorach Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej). A. Jodłowski, Radziwiłłowie w Białej
na Podlasiu. Ich rezydencja, kościoły i rzemiosło, s. 28
3. Plan and design of the Radziwiłł Library and Archive in Biała Podlaska, designed by Stefan Karasiński, 1830, in the collection of the Central Archives of Historical Records in Warsaw (copy in the collection of the Museum of Southern Podlachia in Biała
Podlaska). A. Jodłowski, Radziwiłłowie w Białej na Podlasiu. Ich rezydencja, kościoły i rzemiosło, p. 28
bramy koszarskiej przez dziedziniec pałacowy do wejścia do ogrodów (il. 4, 5).
Zespół rezydencjonalny, przechodził kolejno w ręce Mikołaja Radziwiłła w 1775 r., a następnie Hieronima Wincentego Radziwiłła w 1778 r. oraz Dominika Radziwiłła zmarłego w 1813 r., a następ- nie – przez jego córkę Stefanię – przeszedł w 1870 r.
w ręce rodziny Hohenlohe, później rodziny Skrzyń- skich i innych. W XIX wieku pałac popadał w coraz większą ruinę i ostatecznie, w 1883 r. sprzedano go i rozebrano na cegłę. Po głównym korpusie pałacu zostały tylko fundamenty oraz stare fotografi e i ry- ciny. Kompleks bialski pełnił później różne funk- cje, w tym rosyjskiego więzienia. Po 1920 roku, uratowany przez starostę bialskiego J. Rudnickiego przed całkowitym zniszczeniem10, został odkupiony od Łysakowskich. W 1922 roku założenie stało się siedzibą bialskiego Starostwa Ziemskiego – własno- ścią społeczną. W tym czasie obie ofi cyny północne zostały nadbudowane o jedno piętro i założono na tym terenie park miejski.11
Po II wojnie światowej w zespole umieszczono funkcje administracyjne i oświatowe. Przeprowa- dzono wówczas inwentaryzację zespołu i w 1958 roku powstał „Projekt ogrodu zamkowego w Bia- łej Podlaskiej” opracowany przez prof. Gerarda Ciołka12. W tym okresie zarys fortyfi kacji z bastio- nami zachowany był dość czytelnie w trzech naro- żach, a zniwelowany na pozostałych dwóch – po- łudniowych. Fosy miały znacznie podwyższone dna w stosunku do stanu pierwotnego, pozbawione były wody i jedynie odcinkiem fosy zachodniej przepływał nikły ciek. Oprócz cennej zabytkowej zabudowy (już bez głównej bryły pałacu) w ze- spole znajdowały się budynki nowo wzniesione nieposiadające wartości historycznej, ani architek- tonicznej. Zadrzewienie terenu skupione zostało w dwóch rejonach: w części centralnej w obrębie dziedzińca oraz na wałach i w fosach. W miejscu dawnego ogrodu włoskiego znajdowały się też drzewa owocowe.
Projekt prof. G. Ciołka przewidywał odtworze- nie pierwotnego przebiegu linii obwarowań (forty- fi kacji i fos, które planował wypełnić wodą) oraz dawnego zwierzyńca, z jednoczesnym wykorzysta- niem terenu na cele sportu, wypoczynku i rozrywki
(boiska sportowe usytuowano wewnątrz założenia).
Przewidziano odtworzenie sieci wodnej z wielkim kanałem na osi zamku i dwiema wyspami, skomu- nikowanymi z zespołem dwiema alejami. W kon- cepcji przewidziano także spiętrzenie wody jazem do rzędnej 38,5 m z oddzielnym kaskadowaniem fosy, aby zapewnić przepływ wody. Rekonstrukcja sieci wodnej objęła także utworzenie dwóch wysp na południe od fortyfi kacji w dolinie rzeki, z pod- niesieniem ich niwelety, przy jednoczesnym uzupeł- nieniu o przystań dla kajaków, kawiarnię i pergolę (il. 6, 7).
Kompozycję ogrodu utrzymano w konwencji re- gularnej. Nieistniejący pałac miał być uczytelniony w terenie poprzez taras o zarysie rzutu lub odbu- dowany w dawnej bryle bez tendencji do wiernego odtwarzania form historycznych. Główna oś kom- pozycyjna zespołu biegnąca na kierunku północ-po- łudnie została zachowana. Późniejsze obiekty przy bastionie północno-wschodnim miały zostać prze- znaczone na potrzeby gospodarstwa ogrodniczego zajmującego się zespołem.
Projekt przewidywał adaptację istniejącego sadu dla potrzeb parkowych. Drzewa z obszaru fosy oraz z miejsc znacznych robót ziemnych przy fortyfi ka- cjach miały zostać usunięte. W celu odtworzenia otwarcia widokowego w kierunku rzeki, autor prze- widywał usunięcie i przycięcie części drzew, które rozrosły się na terenie dawnego dziedzińca. W ko- ronach wałów i bastionów przewidziano zadrze- wienia. Znacznej rozbudowie miał ulec program rekreacyjny – w północno-wschodnim bastionie zaproponowano wprowadzenie ogródka jordanow- skiego, a w części zachodniej zespołu oraz na po- łudniowy-wschód poniżej linii fortyfi kacji dodano place do gier sportowych i boiska sportowe z syste- mem doprowadzających do nich dróg. Cały obszar został ukształtowany przez wiele różnej wielkości wnętrz ogrodowych z towarzyszącymi im placami wypoczynkowymi w oprawie z nasadzeń drzew.
W ramach realizacji projektu wytyczono nowe ścieżki na dawnym dziedzińcu i wykonano część nasadzeń. Największą ingerencją w zabytkowy układ przestrzenny był zaprojektowany teatr letni w bastionie północno-zachodnim. Zgodnie z tą kon- cepcją w 1965 roku w bastionie zachodnim wybu-
10 J. Maraśkiewicz, Biała Podlaska. Dzieje miasta i kościoła farnego pw. Św. Anny od XV wieku do1945 r., Biała Podlaska 2007, s. 12.
11 L. Majdecki, Rejestr ogrodów polskich, zeszyt 2, PWN, War- szawa 1930, plan sytuacyjny ogrodu i zamku, s. 15.
12 G. Ciołek, Projekt ogrodu zamkowego w Białej Podlaskiej, 1958 r., źródło: materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska.
4. Ruiny zamku obronnego książąt Radziwiłłów w Białej na Podlasiu (widok pałacu w Białej Podlaskiej od północnego wschodu), 1855 r. Cynkografi a Juliana Ceglińskiego wg rysunku Hajrycha (wg Księga Świata…, cz. 2, 1855, przed s. 37).
Za: W. Przybyszewski, Odnaleziona fotografi a, „Spotkania z zabytkami”, 1/2006, s. 14
4. Ruins of the defensive castle of Princes Radziwiłł in Biała, Podlachia (view of the palace in Biała Podlaska from the north-east), 1855. Julian Cegliński’s zincography according to Hajrych’s drawing (Księga Świata…, part 2, 1855, p. 37).
From: W. Przybyszewski, Odnaleziona fotografi a, “Spotkania z zabytkami”, 1/2006, p. 14
5. Fasada pałacu w Białej Podlaskiej, przed 1864 r. Fotografi a Eliasza Stumanna, Instytut Sztuki PAN w Warszawie.
Za: W. Przybyszewski, Odnaleziona fotografi a, „Spotkania z zabytkami”, 1/2006, s. 15 5. Façade of the palace in Biała Podlaska before 1864. Photograph by Eliasz Stumann.
From: W. Przybyszewski, Odnaleziona fotografi a, “Spotkania z zabytkami”, 1/2006, p. 15
dowano amfi teatr z widownią rozłożoną na skarpie wału, który funkcjonował do 1995 roku.
Stan ten utrwalił projekt amfi teatru arch. Ka- zimierza Butelskiego – obiekt powstał w 1996 roku. Amfi teatr otrzymał nowoczesną formę ar- chitektoniczną, nieposiadającą bezpośrednich hi- storycznych odniesień. W trakcie prac nad reali- zacją natrafi ono na ślady XVI-wiecznego dworu bialskiego, który został uczytelniony w projekcie.
Projekt za swoją nowatorską formę otrzymał mię- dzynarodową nagrodę. Amfi teatr funkcjonuje do dziś, trwają jednak starania nad wprowadzeniem
zadaszenia widowni, która niestety może jeszcze bardziej ingerować w zabytkowy układ fortyfi kacji ziemnych.
W kolejnych latach prowadzono wiele badań nad zespołem. W latach 80. XX wieku opisane zostały badania archeologiczne wykonane przez J. Cichom- skiego. Od lat 60. do 90. XX wieku powstały m.in.
opracowania:
– 1963 r. – J. Baranowski, Zamek w Białej Podla- skiej. Przegląd materiału archiwalnego i ikono- grafi cznego. Wnioski konserwatorskie dotyczące bramy i wieży bramnej, PKZ Warszawa;
6. Projekt ogrodu zamkowego w Białej Podlaskiej, Ogród zamkowy skala 1:500. Ukształtowanie terenu, proj. G. Ciołek, 1958 r. Źródło: materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska
6. Design of castle garden in Biała Podlaska. Castle garden, scale 1:500. Landform, designed by G. Ciołek, 1958.
Source: materials of the Municipal Offi ce of the City of Biała Podlaska
– 1974 r. – arch. W. Sobczak, Biała Podlaska. Za- mek. Rekonstrukcja;
– 1982 r. – A. Cebulak, K. Mazur, Dokumentacja naukowo-historyczna: Zamek poradziwiłłowski w Białej Podlaskiej, opracowanie na zlecenie PKZ o/Lublin;
– 1983 r. – T. Michalak, A. Obrębka, Koncep- cja rewaloryzacji. Zabytkowy zespół zamkowy/
park miejski, Biała Podlaska, ul. Dzierżyńskiego.
Prace przedprojektowe, PKZ Lublin;
– 1987 r. – A. Obrębska, Prace przedprojektowe.
Zespół Parkowy – Zamek Poradziwiłłowski. Ak- tualizacja koncepcji rewaloryzacji, PKZ Lublin.
W 1998 r. opracowana została nowa koncepcja rewaloryzacji zespołu pałacowo-parkowego w Bia- łej Podlaskiej autorstwa prof. Edwarda Bartmana13,
7. Projekt ogrodu zamkowego w Białej Podlaskiej, Ogród zamkowy skala 1:500. Układ roślinności, proj. G. Ciołek, 1958 r.
Źródło: materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska
7. Design of castle garden in Biała Podlaska. Castle garden, scale 1:500. Arrangement of vegetation, designed by G. Ciołek, 1958. Source: materials of the Municipal Offi ce of the City of Biała Podlaska
13 E. Bartman, Koncepcja rewaloryzacji zespołu pałacowo-par- kowego w Białej Podlaskiej, 1998 r., źródło: materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska.
w której – w przeciwieństwie do koncepcji prof.
Ciołka – funkcja wyraźnie podporządkowana zo- stała treściom historycznym i zabytkowej struk- turze obiektu (il. 8). Koncepcja podkreślała historyczny układ oparty na dwóch osiach kompo- zycyjnych: głównej biegnącej na kierunku północ- -południe oraz poprzecznej, z odtworzeniem bramy koszarskiej. Osie przecinały się w centralnej części dziedzińca pałacowego. Koncepcja powracała do idei wydzielonego wewnętrznego dziedzińca zam- kowego ujętego w oprawę architektoniczną. Został on zaplanowany jako ogród regularny o układzie czterech kwater, zamknięty od wschodu pergolą z otwarciem widokowym na dolinę rzeki Krzny.
Zachowano w jego obrębie starodrzew o ukła- dzie swobodnym, eksponowany na powierzch-
niach trawiastych. W obrysie dawnego pałacu zaproponowano plac rekreacyjny o nawierzchni mineralnej.
W projekcie wnętrze parkowe dawnego ogrodu włoskiego we wschodniej części zajął czterokwa- terowy ogrodowy parter haftowo-gazonowy z fon- tanną. Oś boczną ogrodu zakończono grotą usytu- owaną w kurtynie wschodniej. Wnętrze z ogrodem zamykały od północy pozostawione drzewa i pro- jektowany pawilon parkowy. Od południa znajdo- wał się park o charakterze krajobrazowym z ogro- dem „róż parkowych” posadzonych na gazonie. Na granicy parteru i ogrodu róż zaprojektowano dwie grupy „bzów perskich” o silnym zapachu. Wnętrze to wzbogacono istniejącą kaplicą i fi gurą Karola Boromeusza. Natomiast we wnętrzu bastionu po-
8. Koncepcja rewaloryzacji zespołu pałacowo-parkowego w Białej Podlaskiej, proj. E. Bartman, 1998 r.
Źródło: materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska
8. Concept of the restoration of the palace and park complex in Biała Podlaska, designed by E. Bartman, 1998.
Source: materials of the Municipal Offi ce of the City of Biała Podlaska
północnej, a w miejscu dawnej bramy koszarskiej wprowadzono kładkę pieszą. Dziedziniec – z ukła- dem czterech kwater, przecięty drogami powielają- cymi przebieg osi na kierunkach północ-południe oraz wschód-zachód – przyjął formę bardziej współ- czesną, uwzględniając zachowanie swobodnych na- sadzeń istniejących drzew. Teren ten, dla uczytel- nienia regularnego obrysu, domknięto ogrodzeniem od wschodu i pergolą od południa, z zaznaczeniem zarysu rzutu pałacu.
Wnętrze dawnego ogrodu włoskiego zaplano- wano jako parter ogrodowy, jednak o znacznie bar- dziej złożonej formie, dodatkowo wprowadzając nowe osie kompozycyjne w części centralnej, nie- nawiązujące do układu historycznego. Przestrzeń otaczająca kompleks zabudowań w granicach forty- fi kacji została zaplanowana jako park krajobrazowy z rozległymi murawami i nielicznymi grupami drzew. W wybranych fragmentach zachowano drze- wostan w części szczytowej i na skarpach wałów.
Formy ochrony
Zakres ochrony konserwatorskiej zespołu okre- ślony został wpisem do rejestru zabytków wo- jewództwa lubelskiego (numer w wojewódzkim rejestrze zabytków: A/134), decyzją z 1966 r., wpisując „zespół zamkowy (radziwiłłowski) obej- mujący: pozostałości ziemnych fortyfi kacji bastio- nowych, zespół wjazdowy złożony z bramy wjaz- dowej, szyi wjazdowej i wieży bramnej, ofi cynę północno-zachodnią, ofi cynę północno-wschodnią, ofi cynę zachodnią z wieżyczką wraz z jej sztukator- ską dekoracją wnętrza kopuły, wieżyczkę wschodnią z dekoracją sgraffi tową wnętrza kopuły i elewacji, kaplicę pałacową, fundamenty pałacu, park w gra- nicach obszaru odpowiadającego działkom nr ew.
2113/1, 2113/2”.15 Omawiany obszar jest też czę- ścią układu urbanistycznego wpisanego do rejestru zabytków, ze względu na „sieć ulic i placów, skalę zabudowy miejskiej, założenie zamkowo-obronne, historyczną panoramę miasta” (numer rejestrowy A/656).16
Decyzją z dnia 7.04.2016 r. do rejestru wpisano również położony na terenie zespołu zamkowego budynek zw. kordegardą wraz z bramą wjazdową łudniowo-zachodniego zaprojektowano murawy re-
kreacyjne otoczone wałami.
W koncepcji tereny nadrzeczne dawnego zwie- rzyńca również przekształcone były w park krajo- brazowy. W układ ten, usytuowany w dolinie Krzny weszły łąki kwietne, murawy rekreacyjne, poje- dyncze drzewa i ich grupy oraz system wodny na- wiązujący do dawnych rzek „młynówek” przysto- sowany do pływania łodziami, zaprojektowano też małą przystań dla kajaków. Obszar parku połączono z ogrodem wewnętrznym dwoma mostami zwodzo- nymi.
Gospodarka drzewostanem na terenie parku po- legać miała na wydobyciu podstawowego zabytko- wego układu drzew oraz na usunięciu drzew nie- właściwie posadzonych w ostatnich 50-ciu latach i samosiewów. Ze względu na bogaty drzewostan o wysokich walorach przyrodniczych nie zapro- ponowano nowych nasadzeń, oprócz wybranych miejsc – przy parkingach, wzdłuż ofi cyny zachod- niej i w części parku krajobrazowego na terenie dawnego zwierzyńca.
Uczytelnione fortyfi kacje z nowym układem skarp od południa wyprowadzały z poziomu ogrodu zamkowego w kierunku fos. Fortyfi kacje od pół- nocy i zachodu otaczała fosa wodna. Dla zapew- nienia właściwej komunikacji koncepcja zakładała likwidację wtórnego wjazdu od strony północnej.
Rolę głównego wjazdu miał przejąć nowo zaprojek- towany most z bramą koszarską w kurtynie zachod- niej na osi poprzecznej zespołu.
Podejście przedstawione w tej koncepcji wskazy- wało na duże poszanowanie dla zachowanej struk- tury zabytkowego zespołu, łącząc wydobyte war- tości historyczne utrzymane w duchu epoki oraz współczesne potrzeby mieszkańców. Częściowa re- alizacja w zakresie lokalizacji ogrodu barokowego we wschodniej części zespołu pozwoliła na wydo- bycie kompozycji wywodzącej się z tego okresu, która wpisuje się w obecną funkcję parku.
Nieco inne podejście przedstawiono w kon- cepcji opracowanej przez A. i D. Król w 2005 r.14 Położono w niej nacisk na uczytelnienie systemu fortyfi kacji – wyraźnej geometrii bastionów i kur- tyn, z domknięciem od strony południowej. Prze- widziano fosy suche. Wjazd pozostał od strony
14 A. i D. Król, Koncepcja projektowa rewaloryzacji zespołu pałacowo-parkowego dawnej siedziby Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, Warszawa 2005 r., źródło: materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska.
15 Rejestr zabytków A-48/134 decyzja WKZ w Lublinie z dnia 31.12.1966 r., znak KL.V-7/97/66 ze zmianami.
16 Rejestr zabytków A-79/656 decyzja WKZ w Lublinie z dnia 2.12.1972 r., znak KL.IV-7/115/72.
i ogrodzeniem zbudowanym w latach 1925–1926.
Obiekt usytuowany jest przy dawnym wjeździe do zamku, wzniesiony jako mieszkanie dla stróża oraz sklep w granicach zachowanych fortyfi kacji, na osi dawnego mostu zwodzonego ponad fosą. „Trzy ele- menty kompozycji zabytku, tj. budynek zwany kor- degardą, brama wjazdowa z dwiema furtami oraz zachowane dwa segmenty ogrodzenia są zespolone i ujednolicone detalem architektonicznym. Stanowią reprezentacyjny wjazd do zespołu, tworzący kame- ralne wnętrze, otwarte od strony miasta, umożliwia- jący szeroką percepcję zespołu.”
Również pojedyncze drzewa występujące na te- renie parku są objęte ochroną w formie pomników przyrody. Są to dwa jesiony wyniosłe, trzy kaszta- nowce białe i jeden dąb szypułkowy.17
Stan przetrwania
Pozostałości budowli obronnych zespołu pałaco- wo-parkowego w Białej to zachowane pozostałości ziemnych fortyfi kacji bastionowych, noszące cechy szkoły staroholenderskiej. Umocnienia te – zacho- wane w kurtynie północno-zachodniej i wschodniej – poddano badaniom archeologicznym w latach 1982–1984. Badania przeprowadzono również od strony południowej, gdzie obecnie wał nie istnieje, potwierdzając jego obecność w poprzednich wie- kach. Natrafi ono na pozostałości drewnianego mo- stu prowadzącego niegdyś na tzw. zwierzyniec18. Zastosowany w fortyfi kacjach Białej nieregularny pięciobok stanowił tzw. narys twierdzy, każdy z bo- ków tworzył tzw. front. Na front składały się dwa boki i kurtyna. Całość obiegała mokra fosa – dziś jej dno jest znacznie wyniesione w stosunku do stanu pierwotnego. Bastion północny rozpoczynała główna oś zespołu. Był on większy od pozostałych i we wschodnim boku posiadał bramę wjazdową.
Dawniej przez wały przejeżdżano bramą wjazdową z szyją i wieżą bramną, wówczas na osi założenia ukazywał się korpus główny pałacu. Obecnie po obu stronach bramy nie istnieją fragmenty kurtyn, gdyż prowadzi tamtędy dojazd główny i boczny
od strony północnej. Zatarciu uległy fronty pół- nocno-wschodni i północno-zachodni. Pierwszy został zniszczony w połowie XIX w., a drugi zli- kwidowano w XX w. Forma frontów wschodniego i zachodniego została nieco zredukowana. Obec- nie na koronie wschodniego fragmentu wałów bie- gnie droga spacerowa, na wałach i w miejscu fos skupiają się zadrzewienia powstałe z samosiewów (il. 9).
Najokazalszy budynek zespołu – pałac z arka- dami nie przetrwał do dziś. Badania archeologiczne prowadzone w latach 80. XX wieku wskazały, iż był to obiekt trzytraktowy i podpiwniczony. Odsłonięto mury trzech niepodpiwniczonych wieżyczek i styk z galerią łączącą pałac z ofi cyną zachodnią. Okre- ślono, iż „poziom parteru znajdował się dużo wyżej niż obecny poziom terenu bezpośrednio przy murach pałacu”.19 Do czasów obecnych nie przetrwał także inny obiekt – zachodnia brama koszarska. W cza- sie badań archeologicznych prowadzonych w la- tach 80. XX w. zlokalizowano i odsłonięto ściany bramy i jej brukowany przejazd. Zachodni kraniec bramy stanowił początek, również nieistniejącego dziś, drewnianego mostu. Nie przetrwały także inne obiekty dawnego zespołu – grota, kaskada, ofi cyny kuchenne i ogrodowe. Nie wszystkie z nich zostały również dokładnie zlokalizowane.
Dobrze zachowany zespół bramy wjazdowej, składa się z trzech połączonych budowli. Jest to pięciokondygnacyjna wieża wzniesiona na planie kwadratu, nakryta namiotowym dachem, zwień- czona hełmem z latarnią. Posiada półkoliście zwieńczony przejazd. Do wieży przylega szyja bramna założona na planie ćwiartki koła, która prowadziła przez wały do zamku. Fasada bramy jest jednokondygnacyjna, trójosiowa, podzielona parami toskańskich kolumn. Elementy rzeźbiarskie wykonano z piaskowca. Fasadę bramy datuje się na lata 30. XVIII wieku. Wieża została odremon- towana w ostatnich latach. W budynku zachowanej wieży i szyi bramnej mieści się obecnie Muzeum Południowego Podlasia z głównym wejściem od strony wschodniej, nie zachowując dawnego ciągu
17 Ekofi zjografi a podstawowa miasta Biała Podlaska, IGPiM Lublin, 2003, materiał z zasobów Urzędu Miasta Biała Podlaska.
18 Jak pisze J. Cichomski „pierwotnie wał miał wysokość ok.
6 m, fosa była zagłębiona ok. 2,5 m poniżej poziomu terenu z okresu funkcjonowania pałacu. Wał był umocniony drewnia- nymi konstrukcjami przed zniszczeniem. Tezę istnienia od po- łudnia normalnych umocnień, tj. takich jak na pozostałych
odcinkach potwierdza także analiza planu z 1778 r., na któ- rym widoczne są umocnienia od strony południowej. Plan ten w postaci fotokopii z oryginału Biblioteki Uniwersytetu Jagiel- lońskiego udostępnił ze swoich zbiorów ks. Roman Soszyński z Białej.”J. Ciechomski, Zespół pałacowo-obronny w Białej Podlaskiej, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1988, s. 28.
19 J. Cichomski, Zespół pałacowo-obronny w Białej Podlaskiej, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1998, s. 16.
komunikacyjnego od portalu bramy do wnętrza.
Do zespołu można dostać się głównym wjazdem, ukształtowanym historycznie i prowadzącym do bramy, szyi i wieży bramnej od północy, lecz obec- nie mija się bramę i wjeżdża w miejscu usuniętej częściowo kurtyny północnej fortyfi kacji oraz dru- gim wjazdem usytuowanym również od północy.
Zespół obecnego wjazdu i kordegardy, zlokalizo- wany po tej stronie, powstał w okresie międzywo- jennym – wymaga bieżących prac konserwator- skich (il. 10, 11).
Ofi cyna zachodnia z wieżyczką zachodnią nieist- niejącej galerii, założona jest na planie prostokąta.
Pierwotnie parterowy, jednotraktowy obiekt obecnie jest dwukondygnacyjny, ofi cyna ta została odrestau- rowana i przebudowana w 2003 roku. Usytuowana jest prostopadle do ofi cyn frontowych, wzdłuż głównej osi założenia. Mieści bibliotekę, pomiesz- czenia Bialskiego Centrum Kultury i siedzibę NFZ.
Po przeciwnej stronie dziedzińca, na wysokości wieżyczki ofi cyny zachodniej, znajduje się ofi cyna wschodnia, obecnie wolno stojąca. Dawniej obie wieżyczki łączyła galeria korpusu pałacu. Na połu- dniowy wschód od wieżyczki wschodniej zlokalizo- wana jest dawna kaplica zamkowa, wzniesiona na planie prostokąta i przesklepiona kolebką – została zachowana i odrestaurowana w ostatnich latach.
Ofi cyny północne frontowe są obecnie dwukondy- gnacyjne. Niegdyś od strony wschodniej ofi cyny północno-wschodniej przylegała do budowli okrą- gła baszta20. Północno-zachodnia ofi cyna frontowa, zwana dawniej Skarbcem, mieści obecnie Szkołę Muzyczną, a północno-wschodnia, zwana dawniej Odwachem, mieści Miejską Bibliotekę Publiczną.
Ofi cyny położone są symetrycznie po obu stronach osi głównej założenia i stanowią północne zamknię- cie dziedzińca dawnego zamku.
Wieżyczka wschodnia, wzniesiona jako klatka schodowa zamykająca od wschodu nieistniejące dziś arkadowe galerie, została założona na planie kwadratu. Druga kondygnacja została przekryta ko- pułą z latarnią. Wnętrze kopuły pokrywa dekoracja sgraffi towa. Obiekt został również odrestaurowany w ostatnich latach.
Wśród współczesnych obiektów znajdujących się w obrębie zespołu dominuje amfi teatr, wzniesiony wg projektu arch. K. Butelskiego z 1996 r., który otrzymał nowoczesną formę architektoniczną, nie- nawiązującą do charakteru historycznego założenia i znacznie ingerujący w układ przestrzenny całości założenia. Jest zlokalizowany w bastionie północ- no-zachodnim. Obiekt ten wymaga remontu – obec- nie przygotowywany jest projekt jego przebudowy w celu zadaszenia.
a b
9a. Zespól pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, ścieżka na koronie wałów północno-zachodnich.
Fot. D. Antonowicz, 2015 r.
9b. Mapa sytuacyjna fortyfi kacji. Źródło: geoportal miasta Biała Podlaska, http://bialapodlaska.geoportal2.pl [dostęp: 12.04.2016 r.]
9a. The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska, the path on top of the north-western ramparts.
Photo by D. Antonowicz, 2015
9b. Fortifi cation layout plan. Source: Biała Podlaska city geo-portal, http://bialapodlaska.geoportal2.pl [access: 12.04.2016]
20 J. Cichomski, op. cit.
10. Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, ofi cyny północne widziane z dziedzińca pałacowego.
Fot. D. Antonowicz, 2016 r.
10. The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska, northern outbuildings as seen from the palace courtyard.
Photo by D. Antonowicz, 2016
11. Zespól pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, brama wjazdowa od strony północnej.
Fot. D. Antonowicz, 2016 r.
11. The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska, entrance gate as seen from the northern side.
Photo by D. Antonowicz, 2016
Ogród barokowy wykonany według projektu A. i D. Król (2005) założony został w miejscu daw- nej lokalizacji tego elementu. Ma jednak obecnie zdecydowanie inną formę, stanowi bardziej roz- budowany układ ogrodu regularnego z labiryntem usytuowanym w południowej części (il. 12). We- dług opinii M. Lewickiej-Cempy „Autor projektu odszedł od koncepcji kameralnego salonu ogrodo- wego – historycznie okolonego alejami grabowymi od wschodu i zachodu oraz ścianą alei bukszpano- wej od południa; z główną osią/aleją na kierunku w-z, skierowaną na elewację pałacową.”21
Kierunki dalszych działań
Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej uważany jest wraz z pałacem ujazdow-
skim za czołową pozycję rezydencji magnackiej doby Wazów.22 Niestety wiele obiektów tego uni- kalnego zespołu, w tym bryła pałacu, nie przetrwało do dziś. Mimo to, zachowane pozostałe obiekty i elementy przestrzenne są niezwykle cenne i wy- magają konserwacji. Przeprowadzone rozpoznanie stanu istniejącego, na tle przemian zespołu w ko- lejnych latach jego istnienia, stanowi podstawę do sformułowania wniosków służących ochronie i wy- dobyciu wartości tego unikalnego założenia.
W zakresie komunikacji wskazana jest likwi- dacja drugiego północno-zachodniego zjazdu od ul. Warszawskiej. Główny wjazd od strony ul. War- szawskiej wymaga przebudowy i remontu. Należy podjąć próbę przekształcenia wjazdu w celu ograni- czenia jego otwarcia na dziedziniec i pałac oraz pod- porządkować działania uzyskaniu efektu zamknię-
12. Zespól pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, ogród barokowy, widok od strony południowo-wschodniej.
Zdjęcie z zasobów Urzędu Miasta Biała Podlaska, 2014 r.
12. The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska, baroque garden as seen from the south-eastern side.
Photo from the resources of the Municipal Offi ce of the City of Biała Podlaska, 2014
21 M. Lewicka-Cempa, Opinia do projektu rewaloryzacji ze- społu parkowo-pałacowego dawnej siedziby Radziwiłłów w Białej Podlaskiej – projekt rekonstrukcji fortyfi kacji, War- szawa 2005, źródło: Urząd Miasta Biała Podlaska.
22 J. Baranowski, Pałac w Białej Podlaskiej. Próba rekonstruk- cji stanu z XVII wieku, Biuletyn Historii Sztuki, XXIX, Nr 1, 1967, s. 39.
cia linii frontu fortecznego poprzez uzupełnienie ubytku w barku i kurtynie nowym obiektem. Nie- zbędne jest jednak zapewnienie drugiego wjazdu na teren założenia zapewniającego dojazd obsługujący zaplecze i przeciwpożarowy, najlepiej od strony za- chodniej, gdzie przewidziana jest w planie miejsco- wym23 lokalizacja dużego parkingu. Ruch kołowy powinien być ograniczony do dawnego dziedzińca gospodarczego od strony zachodniej. Na terenie głównego dziedzińca i ogrodu włoskiego wskazany jest wyłącznie ruch pieszy (il. 13).
Należy bezwzględnie chronić układ zachowa- nych obiektów oraz oś główną założenia i uczytel-
nić oś poprzeczną biegnącą od nieistniejącej „bramy koszarskiej” przez dziedziniec, bramę ogrodzenia oraz „ogród włoski”. Uczytelnienia wymaga powią- zanie osi poprzecznych ogrodu z dziedzińcem i osią poprzeczną założenia poprzez realizację zachod- niego wjazdu bramy koszarskiej.
Można podjąć próbę odtworzenia pierzei po- łudniowej dziedzińca zamkowego poprzez rekon- strukcje południowych galerii lub odbudowę nie- istniejącego dziś głównego budynku pałacu wraz z galeriami. Alternatywę stanowi uczytelnienie – w poziomie obecnego terenu – zarysu pałacu
13. Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, elementy zespołu: 1 – fortyfi kacje, 2 – nieistniejący pałac, 3 – ofi cyny zachodnia i północne, 4 – wieża wschodnia, 5 – kaplica, 6 – zespół wjazdowy, 7 – nieistniejąca brama koszarska,
8 – amfi teatr, 9 – barokowy ogród, 10 – istniejący wjazd do likwidacji, 11 – kordegarda, 12 – planowany parking.
Materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska
13. The palace and park complex of the Radziwiłł family in Biała Podlaska, elements of the complex: 1 – fortifi cations, 2 – former palace, 3 – western and northern outbuildings, 4 – eastern tower, 5 – chapel, 6 – entrance complex, 7 – former barrack
gate, 8 – amphitheatre, 9 – baroque garden, 10 – existing entrance to be eliminated, 11 – guardhouse, 12 – planned car park.
Materials of the Municipal Offi ce of the City of Biała Podlaska
23 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Biała Podlaska pod nazwą „DOLINA KRZNY I KLUKÓWKI ETAP I” przyjęty Uchwałą Nr XXV/236/13 Rady Miasta Biała
Podlaska z dnia 25 luty 2013 r. Dziennik Urzędowy Wojewódz- twa Lubelskiego z dnia 11 czerwca 2013 r., poz. 2961.
z niewielką ekspozycją jego zachowanych funda- mentów.
Układ przestrzenny założenia wzbogacał rozległy zwierzyniec położony na wysepkach oblanych wo- dami rzeki Krzny. Po regulacji rzeki w XX wieku zatracono jej wygląd. Właściwe wydaje się odtwo- rzenie układu zwierzyńca, opierając się na zacho- wanym materiale ikonografi cznym i na projektach G. Ciołka i szczególnie E. Bartmana.
Przekształcenia fortyfi kacji powstałe na sku- tek licznych przebudów, remontów lub ich braku stwarzają znaczne trudności w zakresie ich pełnej rewaloryzacji. Działania te utrudnia także rosnący na wałach i w fosach drzewostan, jak i zachodzące procesy erozyjne. W tej sytuacji wskazana jest re- konstrukcja frontów: północnego, zachodniego i wschodniego oraz uczytelnienie frontu południo-
wego. Zasadą powinno być także ograniczenie do niezbędnego minimum ingerencji w zastaną formę budowli fortecznych. Duże fragmenty autentycz- nych wałów są cenne, pomimo że osiadły i powinny być zabezpieczone na fragmentach dobrze zacho- wanych. Istniejące w terenie elementy i geometria form ziemnych, które wykazują zbieżność z histo- rycznymi przekazami ikonografi cznymi, wymagają zabiegów konserwatorskich bez przebudowy wałów do stanu formalnej poprawności traktatowej (il. 14).
Wobec braku naukowych przesłanek do rekon- strukcji frontu kleszczowego fortu w południowej części fortyfi kacji, co zostało zaproponowane w re- alizowanym projekcie A. i D. Król, właściwym roz- wiązaniem może być odniesienie formy dzieła do idei przekazu z XVIII wieku i przestrzenne odtwo- rzenie zlikwidowanych odcinków kurtyny fortecz-
14. Plan sytuacyjny wałów ziemnych i poszczególnych budynków na terenie założenia pałacowego Radziwiłłów, dokumentację sporządził budowniczy powiatu bialskiego Stefan Koźmiński w 1830 r. Oryginały w Archiwum radziwiłłowskim AGAD
w Warszawie. J. Domański, Biała Podlaska. Historia i tożsamość miasta
14. Layout plan of the ramparts and individual buildings within the palace complex of the Radziwiłł family, documentation was prepared by the architect of the Biała Podlaska powiat (county), Stefan Koźmiński, in 1830. Originals can be found at the Radziwiłł Family Archive of the Central Archives of Historical Records in Warsaw. J. Domański, Biała Podlaska. Historia i tożsamość miasta
wieży wjazdowej w strukturze tej części miasta przez przecinkę drzew w samym parku, aby odsło- nić ją w perspektywie wjazdu ul. Warszawską do miasta, jak i ulicą prowadzącą z rynku. Sąsiadująca z założeniem wysoka bryła przychodni zdrowia po- winna zostać przesłonięta nowymi nasadzeniami od strony rzeki ukrywającymi równocześnie plano- wany od strony zachodniej parking.
Włączenie zespołu i doliny do systemu prze- strzeni publicznych oraz udostępnienie ich dla ce- lów rekreacji i wypoczynku, przy jednoczesnej ochronie wartości przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych, powinno być jednym z głównych za- łożeń programu rewitalizacji.
Podsumowanie i wnioski końcowe
Zespół pałacowo-parkowy Radziwiłłów w Bia- łej Podlaskiej złożony z fortyfi kacji, zabytkowej zabudowy oraz odtworzonego ogrodu barokowego i parku pochodzącego z początku XX wieku, sta- nowi jeden z ciekawszych zespołów rezydencjonal- no-obronnych na terenach wschodniej Polski. Na skutek prac wykonanych w ostatnich latach, stop- niowo zmienia swoje oblicze. Podjęte dotychczas działania zainicjowały uczytelnienie historycznego układu, jednak jest to dopiero pierwszy etap wyma- gający podjęcia kolejnych decyzji w zakresie przy- wrócenia wartości temu obiektowi, jak i określenia zakresu adaptacji do nowych funkcji. Jest to istotne ze względu na fakt, iż obowiązujący miejscowy plan zagospodarowania „DOLINA KRZNY I KLUKÓWKI ETAP I”, przyjęty Uchwałą Nr XXV/236/13 Rady Miasta Biała Podlaska z dnia 25 lutego 2013 r.
wprowadza dla terenu objętego wpisem do rejestru zabytków dodatkową formę ochrony poprzez strefę ścisłej ochrony konserwatorskiej i przewiduje funk- cję usług z zakresu kultury w zieleni parkowej.
Kierunki dalszych działań powinny więc mieć charakter kompleksowy – odnosić się zarówno do poszczególnych elementów składających się na ca- łość zespołu pałacowo-parkowego w Białej Pod- laskiej, jak i relacji pomiędzy nimi. Powinny wy- nikać bezpośrednio z uwarunkowań historycznych i podkreślać zarówno walory kompozycyjno-prze- strzenne, jak i funkcjonalne zespołu w kontek- ście danego miejsca oraz otoczenia uwzględniając powiązania z miastem i krajobrazem rzeki Krzny.
Tylko całościowe podejście, przyjęte jako cel nad- rzędny, pozwoli na wyeksponowanie i utrzymanie wartości historycznych tego unikalnego zespołu.
nej poprzez wprowadzenie budowli w postaci no- wego uzupełnienia.
Półbastion południowo-wschodni, ścięty przez trasę komunikacyjną, wymaga opracowania specjal- nego w linii przekroju ubytku. Rozwiązaniem może być wprowadzenie prostej skarpy ziemnej w miej- scu przecięcia – nie powtarzającej formy zabytko- wej. Ponieważ kurtyna łącząca bastion środkowy z bastionem północno-zachodnim jest obecnie prze- cięta drogą wjazdową, będzie wymagała likwidacji i przywrócenia tego jej fragmentu. W obrębie drogi wałowej istnieje możliwość utworzenia alei space- rowej, co wymagać będzie ograniczenia zasięgu ist- niejącego drzewostanu.
Wskazana jest pełna rekonstrukcja galerii po- łudniowej pałacu tworząca południową ścianę dziedzińca pałacowego. Zachowany materiał iko- nografi czny i kartografi czny z okresu po przekształ- ceniach pałacu w połowie XVIII w. pozwala na podjęcie tych działań, w tym dopuszczenie rekon- strukcji formy zewnętrznej budynku z pierwszej lub drugiej fazy budowy.
Nieistniejąca dziś brama koszarska i most wyma- gają rekonstrukcji ze względu na podkreślenie po- przecznej osi założenia i odtworzenie dawnego do- jazdu do zespołu od strony zachodniej. Planowana realizacja dużego parkingu po zachodniej stronie zespołu zamkowego ułatwi dostęp przez odtwarzaną bramę. Rekonstrukcji bramy i mostu wymaga funk- cja obiektów zachodniej części założenia, muzeum, biblioteki, amfi teatru i planowanej odbudowy pałacu.
Zrealizowany w ostatnich latach nowy ogród ba- rokowy wymaga pełniejszego nawiązania do układu historycznego, w tym relacji względem osi po- przecznej dziedzińca zamkowego, zgodnie z prze- kazem historycznym z 1777 roku. W pracach nad rekonstrukcją części ogrodowej należy uwzględnić budynek nieistniejącej „biblioteki”.
Rozwiązaniem sprzyjającym podkreśleniu wa- lorów całego kompleksu rezydencjonalnego jest podjęcie próby odtworzenia istniejącego dawniej na południe od pałacu układu wodnego z „młynów- kami”. Obok funkcjonującego w okresie baroku
„widoku z pałacu”, w dzisiejszych czasach ważne są również widoki na pałac od strony doliny rzeki Krzny i z przeciwległego brzegu rzeki, gdzie na przestrzeni lat rozbudowało się miasto. Widok na założenie wpisuje się w system miejskich ścieżek rowerowych w dolinie rzeki w celu wyeksponowa- nia wartości kulturowo-krajobrazowych założenia.
W tym kontekście, istotne jest także uczytelnienie
Bibliografi a
J. Baranowski, Pałac w Białej Podlaskiej. Próba re- konstrukcji stanu z XVII wieku, Biuletyn Historii Sztuki, XXIX, Nr 1, 1967, s. 39–54.
E. Bartman, Koncepcja rewaloryzacji zespołu pała- cowo-parkowego w Białej Podlaskiej, Marki 1998, mpis w WOZU w Białej Podlaskiej, zasoby własne Urzędu Miasta Biała Podlaska.
T. Bernatowicz, Niezrealizowana „królewska” re- zydencja w Białej Podlaskiej. Artyści włoscy w Polsce, Warszawa 2004, s. 499–512.
J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski, od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996.
J. Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, Architektura obronna, Warszawa 1994.
Z. Borchulski, C. Dziedzic, A. Polska, IGPiM, Eko- fi zjografi a podstawowa miasta Biała Podlaska, Lublin 2003.
J. Cichomski, Zespół pałacowo-obronny w Białej Pod- laskiej, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1988.
G. Ciołek, Projekt ogrodu zamkowego w Białej Pod- laskiej, Kraków 1958, mpis w WOZU w Białej Podla- skiej.
J. Domański, Biała Podlaska. Historia i tożsamość miasta, Biała Podlaska 2010.
J. Flisiński, Dzieje Białej Podlaskiej. Monografi a, Tom I, Biała na Podlasiu. Dzieje miasta i okolic do 1795 r., Biała Podlaska 2009.
A. Jodłowski, Radziwiłłowie w Białej na Podlasiu. Ich rezydencja, kościoły i rzemiosło, Muzeum Południowego Podlasia, 2008.
A. Jodłowski, Założenie pałacowe Radziwiłłów w Bia- łej Podlaskiej, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1988.
T. Krawczak, Dzieje zamku bialskiego, Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1982.
A., D. Król, Koncepcja rewaloryzacji zespołu par- kowo-pałacowego dawnej siedziby Radziwiłłów w Bia- łej Podlaskiej, Materiały Urzędu Miasta Biała Podlaska, Warszawa 2005.
Księga Świata. Wiadomości z dziedziny nauk przy- rodzonych, historyi krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi, podróże, opisy ciekawych miejscowości, wód słyn- niejszych, odkrycia i wynalazki, ważniejsze zajęcia prze- mysłowe, obrazy towarzyskie, statystyczne, ekonomiczne itp. z rycinami na stali, czarnemi i kolorowanemi, oraz drzeworytami, R. 4, cz. 2, 1855.
M. Lewicka-Cempa, Opinia do „Projektu rewalory- zacji zespołu parkowo-pałacowego dawnej siedziby Ra-
dziwiłłów w Białej Podlaskiej” – projekt rekonstrukcji fortyfi kacji, Warszawa 2005.
T. Majda, M. Mirecka, Przywracanie rzeki miastu.
Koncepcja rewitalizacji doliny rzeki Krzny na terenie miejskiego obszaru funkcjonalnego, Biała Podlaska 2014.
L. Majdecki, Rejestr ogrodów polskich, Zeszyt 2, PWN, Warszawa 1964.
J. Maraśkiewicz, Biała Podlaska. Dzieje miasta i ko- ścioła farnego pw. Św. Anny od XV wieku do 1945 r., Do- natech Sp. z o.o., Biała Podlaska 2007.
T. Michalak, A. Obrębska, Koncepcja rewaloryzacji.
Zabytkowy zespół zamkowy/park miejski, Biała Podlaska, ul. Dzierżyńskiego. Prace przedprojektowe, PKZ Lublin 1983.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzen- nego miasta Biała Podlaska pod nazwą „DOLINA KRZNY I KLUKÓWKI ETAP I” przyjęty Uchwałą Nr XXV/236/13 Rady Miasta Biała Podlaska z dnia 25 luty 2013 r. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego z dnia 11 czerwca 2013 r., poz. 2961.
A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, t. 1–2, Warszawa 1980.
J. Nowak, J. Gałuszka, Opracowanie fi zjografi czne ogólne dla miasta Biała Podlaska, Geoprojekt, Rzeszów 1988.
A. Obrębska, Prace przedprojektowe. Zespół Parkowy – Zamek Poradziwiłłowski. Aktualizacja koncepcji rewa- loryzacji, PKZ Lublin, 1987.
W. Przybyszewski, Odnaleziona fotografi a, „Spotka- nia z zabytkami”, nr 1, 2006, s. 13–16.
Rejestr zabytków A-48/134, decyzja WKZ w Lublinie z dnia 31.12.1966 r., znak KL.V-7/97/66 ze zmianami.
W. Sobczak, Biała Podlaska. Zamek. Rekonstrukcja, 1974.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Biała Podlaska przyjęte Uchwałą Nr XXXVI/116/10 Rady Miasta Biała Podlaska z dnia 21 kwietnia 2010 r. zmienione Uchwałą Nr XXIX/269/13 Rady Miasta Biała Podlaska z dnia 29 lipca 2013 r., Uchwałą Nr XXXVII/364/14 Rady Miasta Biała Podla- ska z dnia 11 sierpnia 2014 r. oraz Uchwałą Nr XII/89/15 Rady Miasta Biała Podlaska z dnia 27 listopada 2015 r.
Dorota Antonowicz, mgr inż. arch.
Architekt Miasta, Urząd Miasta Biała Podlaska Kinga Kimic, dr inż. arch. krajobrazu Katedra Architektury Krajobrazu Wydział Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobrazu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Introduction
The magnate residence of the Radziwiłł family in Biała was one of the most outstanding architectural developments of the 17th century erected within the area of the Grand Duchy of Lithuania. The complex is an example of a modern magnate residence com- bining refi ned representational qualities with defen- sive features, called palazzo in fortezza1. The entire complex, built over a period of more than a hundred years (1622–1736), comprised a castle, which was transformed into a palace after the conversion in the years 1760–1762 (demolished as a ruin in 1883) and three outbuildings enclosing one of the largest pal- ace courtyards in the Polish-Lithuanian Common- wealth. The complex also included: a palace chapel from 1628, a tower, an entrance gate, and an elegant representational garden – complementing the com- position and programme of the whole complex. It was established at the same time as the fi rst resi- dence, ca. 1622, forming the eastern frontage of the courtyard in an unusual way. The historical greenery landscaping, located within the fortalice between the palace courtyard and the eastern curtain, was transformed at the same time as the palace, into an Italian Renaissance garden2. The whole residential layout was enclosed by ramparts built according to the old Dutch system surrounding the complex, comprised of fi ve moated bastions, which outlined the outer boundaries of the residence.
Also unique is the location of the entire complex in the immediate vicinity of the historical urban complex, which developed parallel with it, and the layout of the fortifi cations harmoniously integrated into the natural landform features of the elevated bank of the valley of the Krzna River, whose waters used to feed the moat. The whole can be described as an outstanding example of a “small fortress”,
a relic of once common, and nowadays very unique fortalice, which – due to its style – is defi ned in aca- demic literature as the “Old Polish school”3 (Fig. 1).
Today, the complex borders on the developing urban landscape from the north, and from the south, still on the valley of the Krzna River, constituting the core of the open grounds in the city of Biała Podlaska4. In spite of the considerable transforma- tions they underwent over several centuries, the architectural and other spatial elements making up this unique complex are still of immense value.
Currently, the naturalistic park with specimen of an old-growth forest, developed on the curtains and bastions of the fortalice and partially in the old palace courtyard, became one of the impor- tant elements of the greenery composition. Today, when the city is opening up to the area of the Krzna valley with the aim of using it in order to develop recreational and cultural functions in close connec- tion with the area of the former residence of the Radziwiłł family, learning about the history and transformations of the whole complex throughout the consecutive periods of its existence, along with the assessment of the state of preservation of its individual elements, constitutes the basis for taking action aimed at determining the directions of res- toration and adaptation of the complex, taking into consideration the emphasis on and respect for the values that it represents.
Historical background
– stages of development of the residence
Taking over the estate in Biała in the late 16th century, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (“the Orphan”) began the rule of the Radziwiłł family in this area. Mikołaj’s youngest son, Prince Alek- sander Ludwik, selected Biała for his seat and set
THE MAGNATE RESIDENCE OF THE RADZIWIŁŁ FAMILY IN BIAŁA PODLASKA – HISTORY, TRANSFORMATIONS, STATE OF PRESERVATION
DOROTA ANTONOWICZ, KINGA KIMIC
1 J. Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, Słownik termino- logiczny architektury. Architektura obronna, Wyd. Ośrodek Do- kumentacji Zabytków, Warszawa 1994, p. 55.
2 T. Krawczak, Dzieje zamku bialskiego, Muzeum Okręgowe in Biała Podlaska, 1982. p. 12.
3 J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski, od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996, p. 121.
4 J. Nowak, J. Gałuszka, Opracowanie fi zjografi czne ogólne dla miasta Biała Podlaska, Geoprojekt, Rzeszów 1988; Z. Borchul- ski, C. Dziedzic, A. Polska, IGPiM, Ekofi zjografi a podstawowa miasta Biała Podlaska, Lublin 2003.
about building a magnate residence worthy of the Radziwiłł family5.
In 1622, the owner of the town, Aleksander Lud- wik Radziwiłł, concluded a contract with a Lublin bricklayer, Paweł Negroni de Szate, known as Paweł Murzyn. He took on building the castle – according to his own “image”6. Construction work was carried out at this time. The chapel and the lower part of the castle tower probably also date back to this period.
The construction of the fortifi cations also began and the garden was established. The castle was most probably completed in the 1630s. Its style resem- bled the main residence of the Radziwiłł family in Nieśwież, the palace of the Leszczyński family in Lublin, and the Ujazdów Castle in Warsaw.
Around the mid-17th century, the castle’s façade was modifi ed. On the east-west line, two outermost turrets were added, connected with the main body of the building with arcaded galleries on columns.
This way, one of the largest ceremonial rectangular palace courtyards in the Polish-Lithuanian Com- monwealth was created, outlined on the palace axis. Its shape took on a regular form of a rectangle accentuated by four corner towers for the fi rst time in the history of modern residential architecture7. In 1699, architect Andrzej Józefat Jeziornicki enclosed the western part of the courtyard with an unusually long outbuilding and two smaller outbuildings from the north. However, the planned eastern outbuild- ing, was not erected.
Events related to the outbreak of the Great North- ern War stopped the construction work on the castle, which was burnt down along with the town in 1706.
It remained in this state until the 1720s, when after the death of her husband, Karol Stanisław, Princess Anna Radziwiłł née Sanguszko, began to gradually improve its appearance (Fig. 2). The building was reconstructed and renovated, among others by art- ists brought from Germany, Italy, Switzerland, and Bohemia8.
This was also the period when the gate tower, situated right in front of the palace between the northern outbuildings, was constructed, along with
the gorge and entrance gate. The tower was the most important element in the entire complex. The gate, also constructed by Jeziornicki, was rebuilt after its destruction. It was designed as a Roman triumphal arch with a portico of a Roman temple (Fig. 3).
The palace complex was surrounded by a wide moat and 7.5-meter high ramparts, forming an irreg- ular pentagon with bastions. The fortifi cations were constructed according to the old Dutch system, con- siderably simplifi ed, with irregularities and partially reduced ramparts from the southern side, i.e. from the side of the Krzna River. On this side, both the river and swamps performed the defensive function.
After the death of Princess Anna Radziwiłł née Sanguszko in 1746, her son – Prince Hieronim Flo- rian – was planning to convert the complex into an almost royal residence9, but the conversion only partially included the palace, the construction of a theatre, and an expansion of the hunting park.
The second stage of shaping the architecture of the complex took place in the years 1760–1762 and involved a complete transformation carried out by Michał II Kazimierz Radziwiłł in a spirit of French palace and garden complexes. The castle was con- verted into an open residence – a palace – harmo- nising with the previously formed ramparts. A new gable roof was made, forming massive gables with loggias; the mezzanine was altered. The work was partially continued by the next owner, Prince Karol Stanisław II Radziwiłł. In 1764, the palace was destroyed once again, when Prince Jan Mikołaj Chodkiewicz forayed into the town. Restoration work on the main building and outbuildings did not start until after 1772. The appearance of the palace after this reconstruction is known from 19th-century iconographic materials. The layout of the whole res- idential complex from this period is documented on the hand-coloured maps of the so-called Targoński’s Atlas – a collection of plans and maps of t he town and county of Biała from the years 1777–1782. The palace buildings occupied the middle of the forti- fi cation complex – they were clustered around the rectangular courtyard. The main body of the palace
5 J. Flisiński, Dzieje Białej Podlaskiej. Monografi a, Vol. I, Biała na Podlasiu. Dzieje miasta i okolic do 1795 r., Wyd. Mie- jska Biblioteka Publiczna, Biała Podlaska 2009, p. 187.
6 A. Jodłowski, Założenie pałacowe Radziwiłłów w Białej Pod- laskiej, Muzeum Okręgowe in Biała Podlaska, 1988.
7 A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Vol. 2, PWN, Warszawa 1980, p. 299.
8 T. Krawczak, Dzieje zamku bialskiego, Wyd. Muzeum Okrę- gowe in Biała Podlaska, 1982, p. 6.
9 The concept of expanding the palace in Biała was inspired by the expansion of the Ujazdów Castle and the Saxon Palace in Warsaw, which was carried out at the time. T. Bernatowicz, Niezrealizowana „królewska” rezydencja w Białej Podlaskiej, [in:] Artyści włoscy w Polsce XV–XVIII wieku, Warszawa 2004, pp. 499–512.
