Katarzyna Andrejuk
Instytut Filozofi i i Socjologii PAN
PRAWNE I ETYCZNE ASPEKTY ARCHIWIZACJI BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH
Tematem artykułu są obowiązki i uprawnienia natury prawnej oraz etycznej, związane z realizacją oraz z archiwizacją badań społecznych (zarówno ilościowych, jak i jakościo- wych). Tekst analizuje i interpretuje przepisy zawarte w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz w ustawie o ochronie danych osobowych. Wyznaczają one sposób pracy badaczy społecznych i jednostek archiwizujących surowe dane z badań, określają też upraw- nienia badaczy i uczestników badań. Artykuł porównuje wymagania nakładane przez ustawy i Kodeks Etyki Socjologa, zwracając uwagę na różnice między nimi i konstatując, że ten ostat- ni typ regulacji wyznacza w niektórych aspektach wyższe standardy działania naukowców.
Główne pojęcia: archiwizacja danych socjologicznych; ochrona danych osobowych; pra- wo autorskie.
W historii polskich badań socjologicznych od dawna pojawiał się namysł nad etycznymi aspektami ich prowadzenia, w tym powinnościami badacza wobec respon- denta lub rozmówcy (np. Słomczyński 1966; 1992). Dodatkowo, w ciągu ostatnich dwudziestu lat ważnym przejawem narastającej normatywizacji metod badawczych w socjologii stały się nowe lub gruntownie znowelizowane ustawy regulujące prawa autorskie oraz ochronę danych uczestników badań. Znajomość tych przepisów sta- nowi konieczny element warsztatu metodologicznego socjologa, chociaż w praktyce okazuje się ona słabym punktem wielu projektów badawczych, w tym archiwizacyj- nych. Tymczasem Kodeks Etyki Socjologa, uchwalony w 2012 roku przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, przewiduje, że znajomość norm prawnych regulujących badania stanowi obowiązek badaczy.
W poniższym artykule omówione zostaną przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (upaipp) oraz ustawy o ochronie danych osobowych (uodo) regulujące kwestie o zasadniczym znaczeniu dla prowadzenia oraz archiwizacji ba- dań naukowych, w tym badań socjologicznych. Archiwizacja polega obecnie przede wszystkim na tworzeniu elektronicznych baz danych, zawierających materiały ze- brane podczas badań oraz dokumentację tych projektów, dotyczącą wykorzysty- wanych metod oraz narzędzi badawczych. Archiwizowane materiały są publicznie udostępniane – przede wszystkim w celach naukowych i dydaktycznych – badaczom i innym zainteresowanym, co zgodnie z defi nicją przyjętą w prawie autorskim sta- nowi rozpowszechnienie tych zbiorów. W świecie nauk społecznych do archiwiza- cji badań przywiązuje się coraz większą wagę, czego przejawem stała się między
IFiS PAN, e-mail: kandrejuk@ifi span.waw.pl
innymi przygotowana w ramach OECD Deklaracja o Dostępie do Danych z Badań Realizowanych ze Środków Publicznych (Declaration on Access to Research Data from Public Funding). Została ona podpisana 30 stycznia 2004 roku przez przed- stawicieli 34 krajów OECD, również przez Polskę. Nie ma, co prawda, charakteru wiążącego, ale wyznacza standard dobrych praktyk, który został opisany w później- szych wytycznych OECD1. Rozrost i profesjonalizacja archiwów badań naukowych wiąże się jednak z nowymi zagadnieniami prawnymi, które wymagają klarownego rozstrzygnięcia.
W przypadku prowadzenia badań, istnieją różne obowiązki i uprawnienia, zwią- zane głównie z ochroną danych osobowych, ale dotyczą one wyłącznie relacji badacz – uczestnik badania. W przypadku archiwizacji badań sytuacja jest bardziej skompli- kowana. Obowiązki wynikające z ochrony danych osobowych badanych muszą być przestrzegane nie tylko przez badacza, ale też archiwum (przetwarza dane przez ich przechowywanie) i użytkowników zarchiwizowanych materiałów (dokonują prze- twarzania danych przez ich opracowywanie). Ponadto pojawiają się uprawnienia badacza związane z jego prawami autorskimi, co stwarza obowiązki zarówno po stronie archiwum, jak i innych użytkowników. Relacje te ilustruje poniższy schemat.
Schemat 1. Prawne obowiązki wynikające z wymogu ochrony danych osobowych oraz prawa autorskiego
Prowadzenie badań: Archiwizacja badań:
ochrona danych osobowych ochrona danych osobowych + ochrona praw autorskich Badacz
Uczestnik badania
Zasady prowadzenia i archiwizacji badań określone są nie tylko przepisami pra- wa, ale również skodyfi kowanymi normami etycznymi. Te dwa porządki normatyw- ne różnią się rodzajem sankcji. W przypadku naruszenia norm ustawowych, mamy do czynienia z sankcjami cywilnymi (odszkodowawczymi) oraz karnymi. Narusze- nia Kodeksu Etyki Socjologa w praktyce nie są obarczone konsekwencjami tego rodzaju, ale mogą stanowić podstawę zarzutów dyscyplinarnych. Poniższy artykuł ma również pokazać, jak zróżnicowane są wymagania i obowiązki wobec badaczy określane przepisami prawa oraz regułami etycznymi.
Archiwizacja badań socjologicznych a prawa autorskie do badań Kwestia, którą należy rozstrzygnąć w pierwszej kolejności, dotyczy statusu ma- teriałów badawczych (zbiorów dokumentacji, narzędzi badawczych – kwestiona-
1 OECD Principles and Guidelines for Access to Research Data from Public Funding (www.oecd.
org/science/sci-tech/38500813.pdf).
Użytkownicy archiwum
Badacz
Archiwum
Użytkownicy archiwum
Uczestnik badania
Archiwumriuszy, scenariuszy wywiadów oraz „surowych” danych socjologicznych: rozmów, zdjęć, notatek z badań terenowych) będących realizacją pewnego projektu badaw- czego i archiwizowanych. Czy stanowią one utwór w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a tym samym czy podlegają ochronie wynikającej z przepisów tej ustawy? Na to pytanie należy odpowiedzieć twierdząco, kierując się ustawową defi nicją utworu jako przejawu działalności twórczej o indywidualnym charakterze.
Przepis art. 1 ust. 2 pkt 1) upaipp rozstrzyga, że utwory naukowe wyrażone sło- wem, znakami grafi cznymi lub symbolami matematycznymi są chronione prawem autorskim. Dodatkowo art. 3 stwierdza, że zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, jeśli przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twór- czy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że twórczość objęta ochroną prawa au- torskiego polega na wypełnianiu miejsc wymagających interpretacji pracą własnej wyobraźni. I to rozstrzyga o twórczym charakterze rezultatu (Błeszyński 2010).
Istota pracy twórczej polega na tym, że jej wynik jest zawsze pierwszy, niepowta- rzalny, w przeciwieństwie do pracy mechanicznej, którą cechuje rutyna i określona powtarzalność efektów (Bieganowska 1998). W przypadku działalności naukowej dotyczy to publikacji akademickich, utworów dydaktycznych (wykładów, semina- riów), ale też projektów badawczych. Realizacja projektów naukowych, polegająca na wdrażaniu pomysłów badawczych, weryfi kowaniu hipotez i sprawdzaniu py- tań badawczych, stanowi wyraz działalności twórczej, w którą zaangażowany jest warsztat naukowy, ale też subiektywna perspektywa i wrażliwość badacza. Cechą charakterystyczną jest indywidualne i swoiste ujęcie tematu przez uczonego. Groma- dzone i uporządkowane według oryginalnych kryteriów i indywidualnych projektów dane z badań (przykładowo, ustrukturyzowane wywiady jakościowe z wybraną/ de- fi niowaną przez badacza grupą czy kategorią ludzi) stanowią manifestację wiedzy, intelektu oraz intuicji i kreatywności naukowej, tym samym spełniając dwie podsta- wowe przesłanki ustawowej defi nicji „utworu”: twórczy i indywidualny charakter.
Zgodnie z ustawą, ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania (art. 1 ust.
2(1)). Odkrycie jako pewien obiektywny stan rzeczy ujawniony dzięki prowadzeniu badań naukowych nie stanowi przedmiotu ochrony praw autorskich, ale pewne do- bro wspólne, do którego dostęp nie może być ograniczany roszczeniami odkrywcy.
Przykładowo istnienie nieznanej dotychczas planety lub pierwiastka chemicznego nie podlega ochronie prawnoautorskiej, ponieważ stałoby to w sprzeczności z ideą powszechności wiedzy. W orzecznictwie przyjmuje się też, że ochrona prawnoautor- ska nie dotyczy samego pomysłu, ale jego konkretnej realizacji (wyrok Sądu Apela- cyjnego w Warszawie z 8 X 2010 r., sygn. ACa 1233/12). Natomiast są twórczością autorską o charakterze naukowym różne etapy realizacji projektów badawczych.
Z punktu widzenia pracy naukowej i statusu danych z badań socjologicznych istot- ne jest, że zgodnie z ustawą utworem jest nie tylko ostateczne dzieło, ale również kolejne stadia jego powstawania i przygotowania. Zgodnie ze stanowiskiem, np.
Macieja Barczewskiego (2004), przedmiotem ochrony są nie tylko utwory nauko- we w swej fi nalnej postaci, ale również istniejące w wersjach nieukończonych, np.
plany, rysunki, projekty. Wystarczy, że choćby jeden z elementów dzieła będzie miał twórczy charakter, by można go uznać za utwór objęty ochroną prawa autorskiego.
„Do takich wyróżniających elementów zalicza się np. dobór argumentów w przepro- wadzanym w publikacji wnioskowaniu lub też plan konstrukcyjny danego dzieła”
(Barczewski 2004).
Dlatego twórcom materiałów naukowych powstających w wyniku realizacji ba- dań (projektantom i pomysłodawcom wywiadów, ankiet, zdjęć, opisów obserwa- cji terenowej) przysługuje ochrona przewidziana w ustawie o prawie autorskim.
W przypadku archiwizacji badań należy uwzględnić obowiązki związane z dwoma typami praw autorskich: osobistymi oraz majątkowymi. Osobiste prawa autorskie są związane nierozerwalnie z twórcą materiału mającego twórczy charakter (w tym przypadku: badaczem projektującym badanie). Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: 1) autorstwa utworu; 2) ozna- czenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go ano- nimowo; 3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzy- stania; 4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności; 5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (art. 16 upaipp). Prawa autorskie osobiste nie są ograniczone w czasie, cechuje je też niezbywalność. Prawa autorskie osobiste wiążą się z koniecznością oznaczenia autora w opisie archiwizowanych materiałów, jak również w publikacjach akademickich użytkowników archiwum korzystających z tych materiałów na własny użytek.
Drugą z omawianych kategorii stanowią autorskie prawa majątkowe. Twór- cy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (art.
17). Prawa o charakterze majątkowym, w przeciwieństwie do osobistych praw autor- skich, są zbywalne. Oznacza to, że mogą być przeniesione na inny podmiot; w przy- padku przekazania utworu (materiału z badań) do archiwum takie rozporządzenie autorskim prawem majątkowym jest konieczne, aby utwór mógł być publicznie udo- stępniony do użytku innych badaczy. Możliwość taką daje zawarcie umowy o prze- niesienie autorskich praw majątkowych lub umowy o korzystanie z utworu („licen- cji”), obejmującej pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Zazwyczaj stosuje się ten drugi typ umowy, który nie pozbawia badacza całkowicie jego praw mająt- kowych, a jednocześnie daje archiwum czy innej jednostce akademickiej prawo do korzystania z utworu w przydatnym jej zakresie. Ten zakres wykorzystania utworu (pole eksploatacji) należy dokładnie określić w umowie. Ustawa zastrzega jednak, że nieważna jest umowa w części dotyczącej wszystkich utworów lub wszystkich utworów określonego rodzaju tego samego twórcy mających powstać w przyszłości.
Umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia.
Ustawa nie defi niuje pojęcia „pole eksploatacji”, ale wymienia w art. 50 trzy przykładowe sposoby eksploatowania utworu. Pierwszą kategorią eksploatacji, w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu, jest wytwarzanie określoną tech- niką egzemplarzy utworu (np. drukiem, cyfrowo). Druga kategoria dotyczy obrotu
oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzania utwo- ru do obrotu, użyczenie lub najem). Trzecia kategoria to eksploatacja w zakresie rozpowszechniania utworu przez publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utwo- ru w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Ten ostatni typ eksploatacji utworu jest najbliższy specyfi ce dzia- łalności archiwów danych socjologicznych.
Katalog pól eksploatacji znajdujący się w art. 50 upaipp nie jest zamknięty ani wyczerpujący. Doktryna uznaje, że wymienione w nim działania stanowią najpow- szechniej występujące w obrocie gospodarczym pola eksploatacji utworów i z tego powodu ustawa je wylicza. Co więcej, ustawodawca czyni z nich pewien wzorzec będący podstawą opracowania generalnej defi nicji pola eksploatacji (Ślęzak 2012).
Doktryna określa „pola eksploatacji” jako konstrukcję prawną pomagającą w defi - niowaniu treści autorskich praw majątkowych. Stanowią one podstawę kształtowania specyfi cznych uprawnień cząstkowych, mających swoje źródło w autorskim prawie do korzystania i rozporządzania utworem. Dopuszcza się możliwość wyodrębnia- nia jeszcze innych, kolejnych pól eksploatacji za pomocą wielu różnych kryteriów.
Podkreśla się jednak, iż podstawowym warunkiem, który powinien zostać spełniony w każdym wypadku, jest odrębność technicznego lub ekonomicznego znaczenia określonego użytku (Bogdalski 2003). Ponadto orzecznictwo przyjmuje, że umowa między autorem a podmiotem korzystającym z utworu może określać pola eksplo- atacji bardzo ogólnie, np. udzielając zgody na eksploatację utworu „na wszelkich przewidzianych przez prawo polach”, pod warunkiem, że sam twórca akceptuje takie określenie pól eksploatacji (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9 marca 2010 r., sygn. I ACa 1216/09).
Pojawia się pytanie, kto jest upoważniony do udzielenia archiwum licencji na ko- rzystanie z surowych danych socjologicznych. Pytanie do sprowadza się do kwestii, kto dysponuje prawami autorskimi majątkowymi i kto może je przenosić. Ogólnie ujmując, nie zawsze jest to ta sama osoba, której przysługują osobiste prawa autor- skie, czyli twórca (badacz). Co do zasady, prawa autorskie majątkowe do utworów stworzonych przez pracownika w ramach wykonywanej pracy – przysługują praco- dawcy (ar. 12 upaipp). Wyjątek jest jednak przewidziany w przypadku pracowników naukowych oraz prowadzonych przez nich badań. W art. 14 ustawodawca wpro- wadził przepis szczególny uchylający stosowanie generalnej reguły zawartej w art.
12 i dającej szerokie uprawnienia pracodawcy. Obowiązujące pracowników nauko- wych lex specialis zastrzega, że jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków wynika- jących ze stosunku pracy (pierwszeństwo to wygasa po 6 miesiącach od dostarcze- nia utworu, a jeśli zawarto umowę o publikację – po 2 latach). Twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Ponadto instytucja naukowa może, bez odrębnego wyna- grodzenia, korzystać z materiału naukowego, zawartego w utworze swojego pracow- nika naukowego, oraz udostępniać ten utwór osobom trzecim tylko wówczas, jeśli wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie.
W literaturze przyjmuje się, że przyznanie instytucji naukowej (pracodawcy) pierwszeństwa opublikowania utworu naukowego i możliwości jego udostępniania nie stanowi autorskiego prawa majątkowego, zatem prawa autorskie zarówno osobi- ste, jak i majątkowe w przypadku utworów o charakterze naukowym przysługują ba- daczowi (Bukowski 1994; Kędzierska-Cieślak 1996). Decyzja o archiwizacji danych (ich gromadzeniu przez jednostkę administracyjną – archiwum – oraz udostępnianiu osobom trzecim) należy co do zasady do badacza jako twórcy utworu, natomiast instytucja naukowa będąca pracodawcą może udostępniać utwór innym, jeśli wyni- ka to z przeznaczenia utworu lub postanowień umowy. Pod pojęciem „postanowień umowy” należy rozumieć nie tylko postanowienia umowy o pracę, ale również inne umowy określające zasady wykorzystywania materiału naukowego – w szczególno- ści umowy o fi nansowanie projektów badawczych, których stronami są pracownik naukowy, instytucja go zatrudniająca oraz podmiot sponsorujący badania.
Rozstrzygnięcia wymaga również kwestia, kto powinien decydować o przeka- zaniu utworu do archiwizacji w przypadku wielu współautorów. Mówi o tym art. 9 upaipp, zgodnie z którym współtwórcom utworu przysługuje prawo autorskie wspól- nie. Domniemywa się, że każdy z autorów przyczynił się w równym stopniu do powstania dzieła, ale domniemanie to można obalić, wykazując, że jeden z autorów przyczynił się do powstania utworu w większym stopniu niż inny. Do wykonywania prawa autorskiego majątkowego do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców (gdy brak takiej zgody, rozstrzyga sąd). Oznacza to, że w przypad- ku kilku współautorów badania – tj. osób które zaprojektowały i przeprowadziły badanie, nie zaś jedynie realizatorów – zgodę na archiwizację danych socjologicz- nych powinny wyrazić wszystkie osoby dysponujące prawami autorskimi do utworu.
Częstsza jest jednak sytuacja, gdy prawa autorskie osobiste i majątkowe posiada w całości jedna osoba, kierownik projektu, i to ona wyraża zgodę na archiwizację.
Za współautora może zostać uznana jedynie osoba, której wkład w powstanie utworu stanowił przejaw indywidualnej działalności twórczej. Doktryna zdaje się skłaniać ku poglądowi, że twórczy wkład do dzieła innego autora o stopniu tak mi- nimalnym, że trudnym (niemożliwym) do udowodnienia, nie stanowi podstawy do objęcia takiego podmiotu ochroną wynikającą z praw autorskich (Błeszyński 2010).
Uznaje się, że osoby, które organizowały pracę twórcy, fi nansowały projekt lub któ- rych udział w projekcie miał jedynie charakter pomocniczy, nie mogą zostać uznane za współautorów (Barczewski 2004). W odniesieniu do działalności dydaktyczno- -naukowej uznaje się również, że pomoc opiekuna naukowego nie stanowi wkładu do dzieła wspólnego, jeśli między uczestnikami przedsięwzięcia naukowego nie ma woli, by osoba ta została uznana za współtwórcę całości utworu. Mentor nauko- wy nie jest też współautorem wówczas, gdy jego uwagi nie są twórcze, tzn. nie są naznaczone unikatową umysłowością twórcy ani na tyle oryginalne, by utwór bez nich wyglądałby zupełnie inaczej (Późniak-Niedzielska i Tylec 2009). W literaturze wprowadzono też pojęcie „konsultanta naukowego” na określenie osób niebędących współautorami, a pełniących pomocnicze funkcje, np. usuwających błędne, nieja- sne czy wątpliwe naukowo fragmenty z utworu (Sokołowska 2012). To pojęcie, jak też wiele wątpliwości dotyczących kwestii autorstwa, pojawiło się na tle kontro-
wersyjnego orzeczenia Sądu Najwyższego, który stwierdził, że weryfi kacja pracy naukowej polegająca na usunięciu z niej wadliwych czy wątpliwych naukowo frag- mentów uprawnia do współautorstwa (wyrok z 25 V 2011 r., sygn. II CSK 527/10).
Orzeczenie to spotkało się z krytyką ze strony doktryny (np. Sokołowska 2012;
Stanisławska-Kloc 2012). Wskazywano, że SN nie wziął pod uwagę specyfi ki prac naukowych, które są zawsze efektem współpracy i konsultacji z osobami trzecimi, np. promotorami prac doktorskich, anonimowymi recenzentami publikacji w cza- sopismach akademickich, redaktorami i korektorami artykułów. W krytyce tego orzeczenia powoływano się m.in. na raport „Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności intelektualnej” przewidujący, że dobrą praktyką w za- kresie atrybucji autorstwa jest ochrona wkładu twórczego (tym samym konsultant, doradzający przy tworzeniu dzieła naukowego, nie nabywa z tego tytułu praw au- torskich) oraz sprawiedliwe oznaczanie kontrybucji innych osób, poprzez ich wska- zanie w podziękowaniach lub informacji redakcyjnej (por. Stanisławska-Kloc 2012).
Pamiętać też należy, że odkrycia, idee i metody procedowania nie są objęte ochro- ną prawa autorskiego, co ogranicza liczbę potencjalnych współautorów i wskazuje na główną rolę osób kierujących projektem. Podobne stanowisko przyjęto w Kodek- sie Etyki Socjologia. Zakłada on, że nie każdy wkład w powstanie utworu oznacza automatycznie współautorstwo; w przypadku mniejszego nakładu pracy, za wystar- czające uznaje się „publiczne uznanie wkładu pracy” osób współuczestniczących w badaniu (punkt 42 KES). Dlatego w sytuacji, gdy kierownikiem projektu została wyznaczona jedna osoba, należy uznać, że aktywność pozostałych współpracowni- ków była jedynie pomocnicza i nie są współautorami badania, a jego konsultantami naukowymi.
W praktyce działalności archiwów naukowych pojawia się również kwestia, czy dozwolone jest przekazywanie zebranych zbiorów innym archiwom naukowym w celu ich dalszego udostępniania. To zagadnienie staje się istotne w związku z roz- wojem aktywności archiwizacyjnej CESSDA (Council of European Social Scien- ce Data Archives), organizacji zrzeszającej archiwa państwowe i naukowe różnych krajów europejskich. W przypadku przystąpienia polskich archiwów do programu CESSDA, dane byłyby udostępniane nie indywidualnemu użytkownikowi, ale ko- lejnemu archiwum, zainteresowanemu dalszym udostępnianiem archiwizowanych utworów.
W tym kontekście należy podkreślić, że w Polsce korzystanie z utworu przez osoby inne niż jego autor może nastąpić na trzy sposoby: na podstawie przeniesienia autorskich praw majątkowych, na mocy umowy licencyjnej albo na zasadach do- zwolonego użytku przewidzianego w art. 23 – 35 ustawy. Generalna reguła dozwo- lonego użytku stwierdza, że bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego (art. 23).
Jednak jednostki archiwalne zostały uprzywilejowane przez art. 28 upaipp, który przewiduje szerszy zakres takiego użytku. Przepis ten określa, że archiwa, podobnie jak biblioteki i szkoły, mogą 1) udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych; 2) sporządzać lub zle- cać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia,
zachowania lub ochrony własnych zbiorów; oraz 3) udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych poprzez systemy informatyczne na terenie tych jedno- stek. Pojawia się zatem pytanie, czy na podstawie tych przepisów utwory w postaci projektów badawczych, które zostały rozpowszechnione poprzez umieszczenie ich w archiwum, mogą być przekazywane innym jednostkom archiwalnym i udostępnia- ne przez kolejne archiwa.
Kluczowe dla rozstrzygnięcia tej kwestii jest ustalenie, czy materiały gromadzo- ne w archiwach naukowych mają charakter baz danych. Odpowiedź na to pytanie powinna być twierdząca, zgodnie ze słownikową defi nicją baz danych jako zbiorów informacji na określony temat, przechowywanych i przetwarzanych komputerowo (elektronicznie). W art. 301 upaipp wyłączono możliwość korzystania przez archiwa z elektronicznych baz danych w sposób opisany powyżej, tj. przez nieodpłatne udo- stępnianie, sporządzanie kolejnych egzemplarzy i rozpowszechnianie przez systemy informatyczne. Materiały te, również w przypadku archiwizacji, podlegają odrębnej regulacji art. 171 ustawy, zgodnie z którym opracowanie lub zwielokrotnienie bazy nie wymaga zezwolenia autora bazy danych jedynie wówczas, gdy jest ono koniecz- ne dla dostępu do bazy danych i normalnego korzystania z jej zawartości. Zasada ta dotyczy utworów (baz danych) już udostępnionych, np. na podstawie umowy li- cencyjnej, i posiadających legalnych użytkowników. Normalne korzystanie należy rozumieć w kontekście art. 23 oraz zgodnie z zasadami działalności archiwów, jako korzystanie na własny użytek, w celach naukowych i dydaktycznych, bez odrębnego znaczenia ekonomicznego. Udostępnianie zbiorów innym, zagranicznym archiwom w celu dalszego rozpowszechniania nie stanowi typowego sposobu użytkowania ma- teriałów przez archiwa i nie spełnia przesłanki normalnego korzystania.
Dlatego należy przyjąć, że w przypadku udostępnienia danych z badań innej jednostce archiwalnej do dalszego udostępniania chodzi o korzystanie z utworu przekraczające granice dozwolonego użytku. Najlepszym rozwiązaniem wydaje się uregulowanie przekazania zbioru do innego archiwum odrębną umową. Nowa umowa licencyjna powinna zostać zawarta między właścicielem autorskich praw majątkowych udzielającym licencji a kolejnym archiwum, w którym udostępnia- ne byłyby dane z badań. Drugą ewentualnością jest sformułowanie umowy między twórcą (badaczem) a pierwszym archiwum w taki sposób, aby pola dozwolonej eks- ploatacji utworu były zdefi niowane szerzej, tj. w sposób umożliwiający przekazy- wanie danych przez archiwum nie tylko dla indywidualnych potrzeb użytkowników archiwum, ale również w celu dalszego udostępniania utworu przez użytkowników archiwum będących innymi jednostkami archiwalnymi.
Archiwizacja badań socjologicznych a ochrona danych osobowych Zagadnienie ochrony danych osobowych podczas archiwizacji wyników badań naukowych wymaga rozstrzygnięcia czterech głównych kwestii. Po pierwsze, czy dane z badań są danymi osobowymi w świetle przepisów? Po drugie, czy umiesz- czenie tych danych w archiwum jest przetwarzaniem danych osobowych? Po trzecie, czy ochrona danych dotyczy też badań sprzed 1998 roku (tj. sprzed wejścia w życie
ustawy?). Wreszcie, czy uzyskanie zgody na przetwarzanie danych przez badacza zwalnia inne jednostki naukowe (np. archiwum) od konieczności powtórnego uzy- skania zgody na wykorzystanie zebranych informacji?
Rozważając te kwestie, należy odróżnić dane zbierane w badaniach ilościowych oraz jakościowych. W literaturze podkreśla się swoistość danych jakościowych i specyfi kę przestrzegania poufności i anonimowości rozmówców (Parry i Mauthner 2004). W przypadku badań ilościowych, archiwizacji podlegają zazwyczaj bazy za- nonimizowanych danych, pozbawione podstawowych identyfi kujących elementów takich jak imię, nazwisko czy adres. Wyjątkiem są sondażowe badania panelowe, gdzie podczas kolejnych edycji wraca się do tych samych respondentów; wówczas przechowywane są również dane umożliwiające ponowne dotarcie do tych osób.
Bardziej skomplikowana jest kwestia badań jakościowych, gdzie archiwizowane są wypowiedzi i inne dokumenty skupiające się na jednostkowych charakterystykach poszczególnych rozmówców. Ta indywidualizacja jest niezbędna dla interpretacji danych, a jej zakres bywa zróżnicowany. W takich przypadkach rozgraniczenie da- nych osobowych oraz informacji niebędących danymi osobowymi w świetle ustawy wymaga znajomości przepisów i orzecznictwa sądów.
Sprawa uznania informacji za dane osobowe ma podstawowe znaczenie, ponieważ w przypadku gromadzenia danych osobowych respondent lub rozmówca powinien wyrazić zgodę na przechowywanie takich informacji czy ich opracowywanie. Zgoda nie może być domniemana: jeśli ktoś udzielił wywiadu lub wziął udział w badaniu ankietowym, nie można przez sam fakt uczestnictwa suponować, że zgodził się na przetwarzanie przez badaczy jego danych osobowych. Zgodnie z orzecznictwem Na- czelnego Sądu Administracyjnego, „Zgoda na przetwarzanie danych osobowych musi być sformułowana w sposób wyraźny i jednoznaczny i wyróżniać się spośród innych pochodzących od tej osoby informacji i oświadczeń. Nie może mieć ona charakteru abstrakcyjnego, lecz winna odnosić się do skonkretyzowanego stanu faktycznego, obejmując tylko określone dane oraz sprecyzowany sposób i cel ich przetwarzania”
(wyrok z 11 IV 2003 r., sygn. II SA 3942/02). Ponadto wyrażający zgodę musi mieć w momencie jej zawarcia świadomość tego, co kryje się pod tym pojęciem. Wszyst- kie aspekty udzielenia zgody muszą być jasne dla podpisującego w momencie jej wyrażania (wyrok NSA w Warszawie z 4 IV 2003 r., sygn. II SA 2135/02). Warto jed- nak przytoczyć pogląd doktryny, że niemożność wyrażenia zgody w sposób domnie- many lub dorozumiany stanowi wynik zbyt restrykcyjnego podejścia ustawodawcy i nie znajduje umocowania w treści dyrektywy 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 24.10.1995 roku w sprawie ochrony osób fi zycznych w zakresie przetwarza- nia danych osobowych oraz swobodnego przepływu tych danych, która była podsta- wą polskiej ustawy o ochronie danych (Krzysztofek 2011). W związku z tym zasadny jest de lege ferenda postulat, aby zgodę dorozumianą traktować na równi z wyraźnie wyartykułowaną. W takiej sytuacji samo udzielenie informacji w wywiadzie lub an- kiecie można by było przyjmować za domniemanie zgody na użycie tych informacji w badaniach – co skróciłoby biurokratyczne formalności związane z badaniami.
W obecnym stanie prawnym zgoda nie musi być udzielona w formie pisem- nej; skuteczne jest również oświadczenie wyrażone ustnie (np. podczas nagrania
wywiadu) lub w za pośrednictwem poczty elektronicznej. Formę pisemną musi mieć jedynie zgoda na przetwarzanie danych wrażliwych, o których będzie szczegółowo mowa w dalszej części artykułu. Jest ona oświadczeniem odwoływalnym, może być w każdej chwili wycofana. Przetwarzanie danych stwarza też obowiązki informacyj- ne po stronie administratora (badacza). Zgodnie z art. 33, na wniosek osoby, której dane dotyczą, administrator danych ma obowiązek, w terminie 30 dni, poinformo- wać o przysługujących jej prawach oraz powiadomić o sposobach i zakresie prze- twarzania jej danych osobowych.
W przypadku danych osobowych ustawa przewiduje obowiązek rejestracji zbioru danych w Generalnym Inspektoracie Ochrony Danych Osobowych (art. 40 uodo).
Obowiązek rejestracji występuje bez względu na liczbę podmiotów, których dane są przetwarzane w konkretnym zbiorze. Nie jest istotne również to, czy i jak często dane te ulegają zmianie – czy odnoszą się one wciąż do tej samej grupy osób, czy też podmioty, których dotyczą informacje zawarte w zbiorze, się zmieniają. Rejestracja jest konieczna zarówno w przypadku zbiorów ukierunkowanych na przetwarzanie danych z zamiarem udostępniania innym (np. użytkownikom archiwum), jak i stwo- rzonych wyłącznie na potrzeby własne, zarówno zbiorów gromadzonych dla celów prywatnych, jak też publicznych (Sakowska-Baryła 2007). Wyjątkiem od obowiązku rejestracji jest przetwarzanie danych w celu przygotowania rozprawy wymaganej do uzyskania dyplomu ukończenia szkoły wyższej lub stopnia naukowego. Doktoranci czy habilitanci są zobowiązani do uzyskania zgody na przetwarzanie danych, ale nie muszą dokonywać rejestracji zbioru. Stwarza to jednak konsekwencje prawne dla podmiotu archiwizującego badania. Jeśli w Archiwum składane są badania wykona- ne np. w ramach rozprawy doktorskiej lub habilitacyjnej – i zawierają identyfi kujące badanych dane osobowe – Archiwum powinno dopilnować rejestracji takiego zbioru danych.
Szczególne obostrzenia zostały narzucone podmiotom przetwarzającym dane wrażliwe. Do takich danych zalicza się informacje na temat pochodzenia rasowego lub etnicznego, dane ujawniające poglądy polityczne, przekonania religijne lub fi lo- zofi czne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, informacje o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym oraz dane dotyczą- cych skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym. Co do zasady przetwa- rzanie takich danych jest zabronione, ale ustawa przewiduje tu szereg wyjątków, umożliwiając zbieranie i opracowywanie takich informacji, między innymi, jeśli jest to niezbędne do prowadzenia badań naukowych (art. 27 ust. 2 pkt 9). Zastrzega się jednak, że publikowanie wyników badań naukowych nie może następować w spo- sób umożliwiający identyfi kację osób, których dane zostały przetworzone. Ochronny cel tego przepisu zdaje się wskazywać, że użyte w ustawie pojęcie „publikowanie”
obejmuje wszystkie sposoby rozpowszechniania danych do szerszej wiadomości.
Dlatego należy przyjąć, że udostępnianie danych w archiwum naukowym podle- ga temu samemu ograniczeniu, co w przypadku publikowania wyników w pismach akademickich: tj. powinno następować z zachowaniem zasady anonimowości osób biorących udział w badaniu.
Defi nicji prawnej pojęcia danych osobowych dostarcza art. 6 ust. 1 uodo: są to „wszelkie informacje dotyczące zidentyfi kowanej lub możliwej do zidentyfi - kowania osoby fi zycznej”. W ustępie 2 i 3 tego artykułu zostaje wyjaśnione, że osobą możliwą do zidentyfi kowania jest osoba, której tożsamość można określić bezpośrednio lub pośrednio, w szczególności przez powołanie się na numer iden- tyfi kacyjny albo jeden lub kilka specyfi cznych czynników określających jej ce- chy fi zyczne, fi zjologiczne, umysłowe, ekonomiczne, kulturowe lub społeczne.
Informacji nie uważa się za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych kosztów, czasu lub działań. Ta ostatnia przesłanka
„nadmierności” kosztów, czasu lub działań jest klauzulą generalną: ma charakter celowo niedookreślony i jej znaczenie należy interpretować na gruncie konkretne- go przypadku (Wujczyk 2012).
Interpretacji tego przepisu dokonał Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 18 XI 2009 r. (sygn. I OSK 667/09). W tym orzeczeniu dane osobowe zostały opisane jako zespół wiadomości (komunikatów) o konkretnym człowieku na tyle zintegrowany, że pozwala na jego zindywidualizowanie. Według NSA, zestaw ten obejmuje co najmniej informacje niezbędne do identyfi kacji (imię, nazwisko, miejsce zamieszkania), jednakże do tego się nie ogranicza, bowiem mieszczą się w nim również dalsze informacje, wzmacniające stopień identyfi kacji. Do informacji takich z pewnością należą zdjęcia osoby fi zycznej, chociażby wykonane w przeszło- ści, umożliwiające jej identyfi kację.
Interpretacja NSA stanowi pomocny punkt wyjścia do ustalania kategorii danych identyfi kujących osobę, jednak nie wyczerpuje wyjaśnienia „danych wzmacniają- cych identyfi kację”. Wydaje się, że w praktyce na podstawie art. 6 można wyróżnić dane osobowe bezpośrednio identyfi kujące jakąś osobę (przede wszystkim imię, na- zwisko, miejsce zamieszkania, PESEL) oraz dane osobowe prowadzące pośrednio do jej identyfi kacji. Ta druga kategoria przysparza więcej problemów interpretacyj- nych. Informacje z drugiej kategorii są objęte przepisami ustawy o ochronie danych osobowych tylko wówczas, jeśli na ich podstawie można ustalić informacje z pierw- szej kategorii, tj. bezpośrednio odsłaniające tożsamość. W większości przypadków takie informacje, nawet zestawione razem – przykładowo, dotyczące wzrostu i wagi, wykształcenia, zarobków, historii zawodowej, wykonywanej pracy – nie naruszają anonimowości badanego. Oznacza to, że zazwyczaj niemożliwe lub trudne jest usta- lenie na ich podstawie tożsamości, imienia i nazwiska danej osoby. Jednak w szcze- gólnych przypadkach, gdy opisywana cecha respondenta czy rozmówcy jest bardzo rzadka lub unikatowa (np. wykonywany zawód: Prezydent RP), może ona prowadzić do identyfi kacji. Wówczas uzyskanie zgody na gromadzenie i opracowywanie da- nych staje się obowiązkowe mimo nieprzetwarzania imienia i nazwiska takiej osoby badanej.
Podobne stanowisko wyraził Naczelny Sąd Administracyjny, który w orzeczeniu z 19 maja 2011 roku (sygn. I OSK 1086/10) stwierdził, że za osobę możliwą do zi- dentyfi kowania uważana jest osoba, której tożsamość można określić bezpośrednio lub pośrednio. Z kolei informacji nie uważa się za umożliwiającą określenie tożsa- mości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych kosztów, czasu lub działań. Sąd,
argumentując a contrario uznał, że informacje, które bez nadzwyczajnego wysiłku, bez nieproporcjonalnie dużych nakładów dają się „powiązać” z określoną osobą, zwłaszcza przy wykorzystaniu łatwo osiągalnych źródeł powszechnie dostępnych, również zasługują na zaliczenie ich do kategorii danych osobowych.
O tym, czy informacja stanowi „dane osobowe” chronione przez uodo – decyduje możliwość identyfi kacji osoby fi zycznej, której dane dotyczą. Ochronie ustawowej podlegają zarówno dane dotyczące osób z obywatelstwem polskim, jak i cudzoziem- ców, jeśli są przetwarzane przez podmioty mające siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium RP (Barta 2011). Ustawowe kryteria stopnia anonimizacji danych, tj.
tego, jak szczegółowe miałyby być informacje o osobie, aby zostały uznane za dane osobowe chronione ustawą – nie są do końca jasne. W przypadkach granicznych konieczne jest dokonanie indywidualnej oceny. W orzecznictwie za dane osobowe bezpośrednio umożliwiające identyfi kację (oprócz imienia, nazwiska, PESEL) uzna- wano: numery ksiąg wieczystych (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjne- go w Gliwicach z dnia 28 października 2010 r., sygn. II SA/Gl 668/10), informa- cję o posiadaniu konta bankowego przez zindywidualizowaną osobę (wyrok NSA w Warszawie z 24 II 2011 r., sygn. OSK 653/10), wizerunek, imię i nazwisko na portalu internetowym w postaci zdjęcia sprzed 30 lat (wyrok WSA w Warszawie z 3 III 2009, II SA/Wa 1495/08), fotografi ę ze skopiowanego dowodu tożsamości (wy- rok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie, z 7 listopada 2003 r., sygn. II SA 1432/02), numer telefonu i adres poczty elektronicznej (wyrok WSA w Krakowie z 11 X 2013, sygn. II SA/Kr 682/ 13). Z drugiej strony, samo imię i nazwisko bez dodatkowych informacji nie zawsze stanowi dane osobowe w rozumieniu ustawy, zwłaszcza jeśli jest ono szeroko rozpowszechnione wśród ludności (wyrok NSA w Warszawie z dnia 28 stycznia 2008 r., sygn. I OSK 1365/06). Z kolei w przypadku informacji prowadzących pośrednio do ustalenia tożsamości, interpretacja jest dużo węższa; przyjmuje się, że o potencjalnej możliwości identyfi kacji powinno rozstrzy- gać zrozumienie informacji przez przeciętnego odbiorcę (Monarcha-Matlak 2008;
Sibiga 2003).
W doktrynie przyjmuje się ponadto, że dla oceny, czy określona informacja stanowi „dane osobowe”, obojętny jest jej sposób wyrażenia (przekazania). Może być ona zatem uzewnętrzniona słowem, dźwiękiem, obrazem (np. jako fotografi a, zdjęcie rentgenowskie), w tym też obrazem ruchomym, nagraniem audiowizualnym;
może też przybierać formę zapisu informatycznego (Barta 2011). W kontekście ar- chiwizacji materiałów z badań, zawierających często dokumentację fotografi czną, warto zauważyć, że ochronę wizerunku (tj. podobizn z formie rysunku czy zdjęcia) wzmacniają dodatkowo przepisy prawo autorskiego. Zgodnie z nimi rozpowszech- nianie wizerunku wymaga zgody osoby na nim przedstawionej (art. 81 ust. 1 upa- ipp). Wyjątkiem są przedstawienia osób znanych albo takie, na których dana osoba stanowi jedynie element akcydentalny, szczegół większej całości – zgromadzenia, krajobrazu czy publicznej imprezy (art. 81 ust. 2).
Drugą podstawową kwestią jest defi nicja pojęcia przetwarzania danych osobo- wych. Znajduje się ona w art. 7 ust. 2 omawianej ustawy. Są to jakiekolwiek czyn- ności wykonywane na danych osobowych, takie jak zbieranie, utrwalanie, przecho-
wywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie, w szczególności te operacje, które przeprowadza się w systemach informatycznych. Katalog zawarty w art. 7 ust. 2 nie jest wyczerpujący, przetwarzaniem mogą być również inne czyn- ności; ważne, by dotyczyły danych osobowych. Działalność naukowego archiwum danych socjologicznych obejmuje zatem różne formy przetwarzania danych: za- równo ich zbieranie i przechowywanie, jak i udostępnianie innym podmiotom (ba- daczom). Specyfi czną i w pewnym sensie uprzywilejowaną formą przetwarzania danych jest ich usuwanie: nie wymaga ono zgody osób, których dane są usuwane.
Anonimizacja otrzymanych zbiorów, dokonywana przez archiwa danych socjolo- gicznych w celu uniemożliwienia identyfi kacji uczestników badania, mimo że sta- nowi przetwarzanie danych, nie wymaga zgody podmiotów których dane są w ten sposób opracowywane.
W kontekście działalności archiwów naukowych należy rozróżnić sytuację prze- twarzania danych osobowych przed 1998 rokiem oraz po 1998 roku. Cezurę czaso- wą wyznacza data wejścia w życie ustawy o ochronie danych osobowych (nastąpiło to sześć miesięcy po jej ogłoszeniu dnia 29 sierpnia 1997). Wiele archiwizowanych materiałów socjologicznych zawiera materiały z badań prowadzonych w latach osiemdziesiątych, siedemdziesiątych czy jeszcze wcześniej, zatem to zagadnienie ma szczególne znaczenie. Dane uzyskane w badaniach prowadzonych przed 1998 rokiem nie zawierają zgód badanych na przetwarzanie ich danych, ponieważ nie ist- niał wówczas taki prawny obowiązek, a badacze mogli zbierać informacje o respon- dentach i rozmówcach bez formalnie wyrażonego przyzwolenia. Jednak w sytuacji, gdy wyniki tych badań są składane do archiwum, powinna być uzyskana zgoda od badanych. Zezwolenie takie jest wymagane, jeśli respondenci czy rozmówcy nadal żyją; ochrona danych osobowych nie dotyczy osób zmarłych (por. Barta 2011; Szewc 1999; Stryja i Stryja 1999). Dokonywana archiwizacja jest nowym, niezależnym przetworzeniem danych osobowych, które następuje już po wejściu w życie ustawy, w dodatku jest to przetworzenie dokonane przez inny podmiot – Archiwum. W świetle prowadzonych wcześniej rozważań trzeba jednak uznać, że istnieją wyjątki, w których zdobycie takiej zgody nie jest konieczne. Pierwszym jest anonimizacja zbioru, omówiona wcześniej i niewymagający zgody badanych. Po drugie, jeśli zbiór nie zawiera imion i nazwisk badanych lub innych bezpośrednio identyfi kujących oznaczeń, a także w każdej sytuacji braku możliwości ustalenia tożsamości (imienia, nazwiska, adresu) respondentów czy rozmówców archiwizo- wanego badania, należy przyjąć, że archiwizowane dane osobowe nie pozwalają na zidentyfi kowanie opisywanej osoby – a tym samym nie są danymi objętymi ochroną omawianej ustawy.
Kolejną okolicznością wymagającą rozważenia jest sytuacja, w której prowadzą- cy badanie uzyskał zgodę na przetwarzanie danych osobowych, a następnie udostęp- nia te dane w archiwum. Dotyczy to zatem zbiorów danych, które zostały zebrane przez inny podmiot, a archiwum dokonuje ich przetwarzania wtórnie, po raz kolejny.
Przepis ustawy o ochronie danych wydaje się tu korzystny dla jednostek naukowych, w tym archiwów badawczych. Sytuację taką reguluje art. 25 uodo, przewidujący że w przypadku zbierania danych osobowych nie od osoby, której one dotyczą, admi-
nistrator danych musi poinformować osoby, których dane są przetwarzane o swoim adresie, celu i zakresie zbierania danych, źródle tych danych, możliwości dostępu do danych i ich poprawiania. Stosowanie tego przepisu jest jednak wyłączone, jeśli dane te są niezbędne do badań naukowych, dydaktycznych, historycznych, staty- stycznych lub badania opinii publicznej, ich przetwarzanie nie narusza praw lub wol- ności osoby, której dane dotyczą, a spełnienie powyższych wymagań wymagałoby nadmiernych nakładów lub zagrażałoby realizacji celu badania.
Treść tego przepisu implikuje, że archiwizacja danych naukowych nie wymaga odrębnej zgody badanych pod warunkiem, że badacz pierwotnie uzyskał taką zgodę na gromadzenie informacji. Należy jednak mieć również na uwadze Kodeks Etyki Socjologa, który sygnalizuje potrzebę pełnego informowania badanych o wykorzy- stywaniu ich danych. W rozdziale „Relacje z uczestnikami badań” (punkt 11) KES stanowi, że w przypadku zaistnienia prawdopodobieństwa, że z danych badawczych będą korzystać również inni badacze, należy poinformować o tym badanych oraz uzyskać ich zgodę na to. Dodatkowo, w punkcie 9 KES stwierdza, że udział w ba- daniach socjologicznych powinien opierać się na dobrowolnej i świadomej zgodzie badanych, a badacz jest zobowiązany wyjaśnić w sposób przystępny i zrozumiały, czego dotyczy badanie, kto je prowadzi oraz w jaki sposób zostaną upowszechnione oraz wykorzystane jego wyniki. Oba te zalecenia odnieść można między innymi właśnie do działalności archiwów naukowych ukierunkowanych na udostępnianie materiału badawczego innym naukowcom. Z drugiej strony, KES uznaje, że udo- stępnianie zebranych danych (procedur, materiałów) innym badaczom – za pośred- nictwem archiwów i innych baz danych – stanowi zawodową powinność socjologów (punkt 38).
Z uwagi na brak prawnego obowiązku informowania badanych o przetwarzaniu danych przez Archiwum, ale też na treść przepisów kodeksu etycznego obowiązują- cego socjologów, satysfakcjonującym rozwiązaniem wydaje się uzyskiwanie zgody na archiwizację danych podczas przeprowadzania wywiadów, tj. przez pierwotnego badacza. Udzielenie przez rozmówców zgody na udostępnienie danych na potrzeby badania nie zawsze oznacza, że godzą się oni również na archiwizację zebranych materiałów w celu ich wykorzystania przez innych badaczy. W związku z tym celo- we może być zastosowanie w badaniach dwóch rodzajów formularzy: dotyczącego zgody na przetwarzanie danych osobowych lub udział w badaniu oraz dotyczącego zgody na archiwizację danych w celach dalszych badań naukowych.
Takie warunki dotyczą badań, które nie zawierają danych osobowych uczest- ników. Również w takich przypadkach istotne jest uzyskanie (pisemnej lub ustnej) zgody na archiwizację. Zgodnie bowiem z regulacjami KES, możliwość zidenty- fi kowania uczestnika badania nie stanowi kryterium, które decyduje o stosowaniu lub niestosowaniu zasad etycznych. W tym sensie Kodeks Etyki Socjologa stawia badaczom wymagania dalej idące niż obowiązujące przepisy prawa. Obejmuje nie tylko badanych podających imię, nazwisko i inne identyfi kujące dane, ale również osoby, których personalia zostają ukryte, a dane zbierane w badaniu nie umożliwiają ustalenia tożsamości. Odnosi się nie tylko do jednostek, ale również do zbiorowości, takich jak rodzina, społeczność pewnej miejscowości czy grupa etniczna.
Co więcej, nawet uzyskanie od uczestników badania zgody na przetwarzanie danych nie zwalnia socjologa z etycznej odpowiedzialności za konsekwencje pro- wadzonych badań odczuwalne w życiu badanych jednostek i zbiorowości, również te wynikające z nieprawidłowości przy archiwizacji. Zgodnie z punktem 13 KES, badacze społeczni powinni brać po uwagę, jakie skutki może nieść ze sobą wyko- nywana przez nich praca. Jeśli jest to możliwe, powinni dążyć do przewidywania i zabezpieczania uczestników badania przed szkodliwymi konsekwencjami realizo- wanych projektów. KES wyraźnie stwierdza, że z powyższego obowiązku nie zwal- nia socjologów zgoda udzielona przez uczestników badania. Zagadnienia te wiążą się z przewidzianą w art. 23 i 24 kodeksu cywilnego ochroną dóbr osobistych (takich jak np. wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, prawo do prywatności, więź rodzinna, pamięć o osobie zmarłej), dotyczącą również uczestników badań naukowych. Ta tematyka – z uwagi na obszerność – wymagałaby oddzielnego naukowego opracowania. Warto jednak zaznaczyć, że również w odnie- sieniu do tej kwestii zauważalne jest zróżnicowanie norm wynikających z przepisów prawa i etyki zawodowej. W świetle prawa cywilnego, świadomie udzielona zgoda na udział w badaniu oraz na opracowywanie danych przez badacza i ich archiwizację może wyłączać ochronę dóbr osobistych, takich jak prawo do prywatności2.
Podsumowanie
W procesie archiwizacji naukowych danych socjologicznych pojawia się kwestia praw autorskich i ich przestrzegania. Konieczność uzyskania zgody właściciela praw autorskich na udostępnienie badań przez archiwum wiąże się z przestrzeganiem praw dwojakiego rodzaju: osobistych oraz majątkowych. W przypadku współautorstwa na- leży uzyskać zgodę wszystkich współautorów. Współautorstwo (tak jak i autorstwo) utworu wymaga jednak pewnego wartego odnotowania, twórczego i indywidualnego wkładu pracy w zawartość i realizację projektu badawczego – natomiast nie są objęte prawami autorskimi odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania. Warto pod- kreślić, że część najważniejszych przepisów dotyczących praw autorskich (między innymi te ustalające, jakiemu podmiotowi przysługują autorskie prawa majątkowe)
2 Przyjmuje się, że udzielenie zgody na naruszenie dóbr osobistych (np. zgody na przeprowadze- nie zabiegu lekarskiego, który narusza dobro osobiste w postaci zdrowia) wyłącza bezprawność ta- kiego naruszenia, ale z zastrzeżeniem uchylenia skuteczności takiej zgody w niektórych przypadkach (np. wyrok Sądu Najwyższego z 19 X 1989 r., sygn.. II CR 419/89). Istnienia zgody ani jej zakresu nie domniemywa się; podmiot, któremu zarzuca się naruszenie dóbr osobistych innej osoby, ma obo- wiązek dowiedzenia, że uzyskał zgodę uprawnionego, np. na upublicznianie informacji dotyczącej jego życia prywatnego lub rozpowszechnianie wizerunku (wyrok Sądu Najwyższego z 20 V 2004 r., sygn.. II CK 330/03). Tym samym udzielenie świadomej zgody zazwyczaj wyłącza możliwość żą- dania zadośćuczynienia, odszkodowania lub zaniechania tego naruszenia. Jednak przyzwolenie roz- mówców czy respondentów na udział w badaniu czy archiwizację wyników powinno być udzielane z pełną świadomością zakresu tematycznego, jakiego dotyczy badanie, oraz ze zrozumieniem, jakie grupy odbiorców będą miały dostęp do informacji o uczestniku badania. Zasady te dotyczą badanych możliwych do zidentyfi kowania, nie zaś zanonimizowanych danych niemożliwych do połączenia z konkretną osobą.
to normy dyspozytywne, czyli takie, których zastosowanie może być wyłączone wolą stron. Dlatego podczas ustalania podmiotu kompetentnego do zawarcia umowy licen- cyjnej z archiwum naukowym, należy brać pod uwagę umowy o pracę oraz umowy o prowadzenie projektów badawczych zawierane przez pracowników naukowych i zawarte w nich postanowienia dotyczące autorskich praw majątkowych.
Drugą istotną kwestią prawną, dotyczącą już nie tyle praw badacza, ile upraw- nień uczestnika badania, jest ochrona identyfi kujących danych. Ustawa o ochronie danych osobowych stwarza obowiązki wobec uczestników badań socjologicznych, które muszą być przestrzegane zarówno przez badaczy, jak i przez archiwum gro- madzące materiały z badań. Ochrona danych osobowych ogranicza się jednak do informacji identyfi kujących respondentów i rozmówców: imienia, nazwiska, miejsca zamieszkania, numerów PESEL, kont bankowych czy podpisanych imiennie zdjęć.
W odniesieniu do innych danych możliwość identyfi kacji uczestników badań jest bardzo rzadka i dotyczy wyjątkowych przypadków danych tak charakterystycznych oraz szczegółowych, że umożliwiałyby identyfi kację respondenta czy rozmówcy przez przeciętnego odbiorcę. Jeśli zebrane materiały dotyczące uczestników badań nie spełniają przesłanek ustawowej defi nicji danych osobowych, uzyskiwanie zgody na wykorzystywanie tych danych nie jest konieczne.
W przypadku badań zawierających dane osobowe, prowadzonych przed 1998 rokiem, pojawia się konieczność uzyskania zgody na archiwizację materiału i jego wykorzystanie przez innych badaczy. Przed wejściem w życie ustawy o ochronie danych badacze nie uzyskiwali takiej zgody w czasie badań i archiwizacja stano- wi pierwsze przetworzenie danych w okresie obowiązywania ustawy, a tym samym uczestnicy badań powinni wyrazić na nie zgodę. Z kolei w przypadku archiwizo- wania badań, podczas których uzyskiwano zgodę uczestników na przetwarzanie in- formacji o nich, ustawa nie przewiduje prawnego obowiązku uzyskiwania odrębnej zgody przez archiwum naukowe. Jednak w świetle norm etycznych obowiązujących socjologów, a także w kontekście postaw prezentowanych przez uczestników badań, warto uzyskiwać takie zgody na archiwizację podczas przeprowadzania wywiadów i badań terenowych3.
Literatura
Barczewski, Maciej. 2004. Ochrona prawnoautorska publikacji naukowych – aspekt międzyna- rodowy. „Studia Prawnicze” 3: 117.
Barta, Janusz. 2011. Komentarz do art. 6 ustawy o ochronie danych osobowych. W: J. Barta, P. Fajgielski i R Markiewicz (red.). Ochrona danych osobowych. Komentarz. Warszawa:
Wolters Kluwer.
Bieganowska, Magdalena. 1998. Ochrona autorskoprawna pracowniczych utworów nauko- wych. „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 11: 21.
Błeszyński, Jan. 2010. Co jest przedmiotem ochrony prawa autorskiego. „Rzeczpospolita. Pra- wo Co Dnia” z 8 II 2010, Lex 111742/1.
3 Dziękuję dr. Marcinowi Zielińskiemu z Archiwum Danych Społecznych UW za ważne pytania i uwagi do omawianych zagadnień.
Bogdalski, Piotr. 2003. Środki ochrony autorskich praw majątkowych oraz ich dochodzenie w świetle prawa polskiego. Kraków: Zakamycze.
Bukowski, Marek. 1994. Podmiot prawa autorskiego. „Przegląd Ustawodawstwa Gospodar- czego” 11: 9.
Kędzierska-Cieślak, Alicja. 1996. Pierwszeństwo instytucji naukowej do opublikowania utworu jej pracownika. „Państwo i Prawo” z. 8–9.
Krzysztofek, Mariusz. 2011. Zmiana przepisów o zgodzie na przetwarzanie danych osobowych.
„Przegląd Prawa Handlowego” 4: 57–58.
Monarcha-Matlak, Aleksandra. 2008. Obowiązki administracji w komunikacji elektronicznej.
Warszawa: Wolters Kluwer.
Parry, Odette i Natasha Mauthner. 2004. Whose Data are They Anyway? Practical, Legal and Ethical Issues in Archiving Qualitative Research Data. „Sociology” vol. 38, nr 1: 139–152 Poźniak-Niedzielska, Maria i Grzegorz Tylec. 2009. Działalność naukowo-dydaktyczna na wyż-
szej uczelni w świetle prawa autorskiego. „Państwo i Prawo” 5: 33–48.
Sakowska-Baryła, Marlena. 2007. Rejestracja zbiorów danych osobowych na podstawie ustawy o ochronie danych osobowych. „CASUS” 1: 32.
Sibiga, Grzegorz. 2003. Postępowanie w sprawach ochrony danych osobowych. Warszawa:
Dom Wydawniczy ABC.
Słomczyński, Kazimierz M. 1966. Niektóre moralne aspekty badań społecznych. „Przegląd So- cjologiczny” t. 20: 119–133.
Słomczyński, Kazimierz M. 1992. Informacja i moralność. W: Z. Gostkowski (red.). Analizy i próby technik badawczych w socjologii. Tom IX. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Sokołowska, Dorota. 2012. Kreacja przez eliminację w prawie autorskim. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1: 5–18.
Ślęzak, Piotr. 2012. Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych. Warszawa: Wolters Kluwer.
Stanisławska-Kloc, Sybilla. 2012. Prawo do autorstwa i współautorstwa (uwagi na tle orze- czenia Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 527/10). „Transformacje Prawa Prywatnego” nr 2.
Stryja, Arkadiusz i Magdalena Stryja. 1999. Teraz zacznie się na dobre. „Rzeczpospolita. Prawo Co Dnia” nr 11.30.
Szewc, Andrzej. 1999. Z problematyki ochrony danych osobowych. „Radca Prawny” 3: 20.
Wujczyk, Marcin. 2012. Prawo pracownika do ochrony prywatności. Warszawa: Wolters Kluwer.
Zespół do Spraw Dobrych Praktyk Akademickich przy Ministrze Nauki i Szkolnictwa Wyż- szego, Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności intelektualnej, Warszawa 2012
AKTY NORMATYWNE
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny, Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93.
Kodeks Etyki Socjologa – uchwała Walnego Zgromadzenia Delegatów Polskiego Towarzystwa Socjologicznego z dnia 25 marca 2012 r.
ORZECZENIA SĄDOWE
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 X 2010 r., sygn. ACa 1233/12 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9 III 2010 r., sygn. I ACa 1216/09
Wyrok Sądu Najwyższego z 19 X 1989 r., sygn.. II CR 419/89 Wyrok Sądu Najwyższego z 20 V 2004 r., sygn. II CK 330/03 Wyrok Sądu Najwyższego z 25 V 2011 r., sygn. II CSK 527/10
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 18 XI 2009 r., sygn. I OSK 667/09 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 24 II 2011 r., sygn. OSK 653/10 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 28 I 2008 r., sygn. I OSK 1365/06 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 19 V 2011 r., sygn. I OSK 1086/10 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (do 31 XII 2003) w Warszawie, z 7 XI 2003 r.,
sygn. II SA 1432/02
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (do 31 XII 2003) w Warszawie z 4 IV 2003 r., sygn. II SA 2135/02
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 28 X 2010 r., sygn. II SA/
Gl 668/10
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 3 III 2009 r., sygn. II SA/Wa 1495/08
Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z 11 X 2013 r., sygn. II SA/Kr 682/13
Legal and Ethical Aspects of Archiving Sociological Data Summary
The subject of this article are obligations and rights defi ned in the legal and ethical dimension, associated with the conducting and archiving sociological research data (both qualitative and quantitative). The text contains the analysis and interpretation of the binding provisions from the Act of the Protection of Personal Data and the Copyright and Neighbouring Rights Act.
These regulations defi ne the way of conducting sociological research and archiving its results.
They also outline entitlements of researchers and participants of the research. The article also compares the provisions and standards imposed by the legal acts and the Ethical Code of a Sociologist, emphasizing the differences between the two orders and ascertaining that the latter type of regulations imposes higher requirements, at least in some aspects.
Key words: archiving social data; protection of personal data; copyright.
