Lublin. Pamięć Miejsca

instytucją kultury, działającą w Lublinie, mającą siedzibę w Bramie Grodzkiej. Brama, wraz z wrośniętymi w nią kamienicami, tworzy jednolitą, zwartą przestrzeń z charakterystycznym labiryntem korytarzy, wielością poziomów i schodów. Wszystko to jest mate- rialnym zapisem przeszłości tego miejsca, tego jak się zmieniało.

Najbardziej zasadniczą cechą położenia Bramy jest to, że przez lata znajdowała się na granicy dwóch odmiennych światów: miasta chrześcijańskiego i miasta żydowskiego. Dlatego w programie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” stała się symbolicznym miejscem spotkania Polaków i Żydów.

LUBLIN. PAMIĘĆ MIEJSCA

Otoczenie Bramy

Wielka pusta przestrzeń po jednej stronie Bramy – tu, gdzie stoi Zamek – to teren, na którym znajdowała się kiedyś dzielnica żydowska. W roku 1939 w 120-tysięcznym Lublinie żyły prawie 43 tysiące Żydów. W czasie wojny zostali oni wymordowani przez nazistów, a dzielnica żydowska zniszczona.

Zaczynając na początku lat 90. naszą działalność w Bramie Grodzkiej, nic nie wiedzieliśmy o historii lubelskich Żydów. Nie byliśmy świadomi tego, że olbrzymia, pusta przestrzeń po jednej stronie Bramy ukrywa pamięć po mieście żydowskim z jego domami, synagogami i ulicami; nie zdawaliśmy sobie sprawy, że Brama prowadzi do nieistniejącego miasta żydowskiego.

Duża część tego terenu została pokryta betonową skorupą parkingu, pod którą, razem z fundamentami dawnych żydowskich budynków, została schowana pamięć o tych, którzy tu mieszkali.

To wtedy musieliśmy odpowiedzieć sobie na pytanie, czym ma być obecność Teatru NN właśnie tutaj – obok pustego miejsca po mieście żydowskim. Miejsca, które powstało po wymordowaniu przez nazi- stów żyjących tu Żydów i zburzeniu ich miasta. Wydało nam się czymś głęboko niemoralnym tworzenie w takim szczególnym miejscu instytucji kultury, która w swoim programie nie odniesie się do tego.

Tak więc obecność w tym miejscu – w Bramie – i tworzenie tu nowej instytucji kultury, zaczęło oznaczać dla nas wzięcie odpowie- dzialności za pamięć o nieistniejącym lubelskim mieście żydowskim i jego zagładzie. W realizowanych w Bramie programach tworzymy symboliczną przestrzeń spotkania dla Polaków i Żydów – miejsce rozmowy o przeszłości, ale też o budowaniu przyszłości.

Żydzi, którzy tu przychodzą pytają: Dlaczego to robicie, przecież nie jesteście Żydami? Jesteście Polakami, a miasto żydowskie to nie wasza historia.

LUBLIN. PAMIĘĆ MIEJSCA

Kościeln a

Przyjaźni

Przymieszczańska Mościckiego

Tumidajskiego

Most Lu tosławskieg o

Mieszczańska Peowiaków

Wróblew skiego

Dominikań ska Ciasna

DolnaPanny Marii

Dra Ch odźki

Wysoka

Prezydenta Gruella

Górna

Ku Farze zaułek

Hartwigów

Kozia

Browarna

Przechodnia

wKi

ersk

iego

Zam ojska N oworybna

Bajkowskiego Dolna

3Maja

Karmelicka

Cyrulicza

Nadstawna

Ceglana Polna

Orlika

Ruc

kem

ana

Miedziana

Budrysów

Podlaska Targow

a

Bramowa

1Maja

Bocz

na R

usałki SiostrySzerwentke

Chełm ska Hirszfelda

Złota

Drewniana Radziwiłłowska

Hrubieszo wska Archidia

końska

Szambe

lańska

Bazylianówka

Słupkowa ks. Słowikowskiego

Zamkowa

Bulwarowa

Czerniejowska

PCK

Placo wa Kleniewskich

Dra Dolińskiego

Boczna Łęczyń

skiej Stolarska

Cerkiewna

Wrońska Koryznowej AlejaSpółdzielczościPracy

Nowy Plac Targowy

Tatars ka

Kapu cyńs ka

Żytnia Dymowskiego

Miła

LubelskiegoLipca'80 Zielona

Niecała

Szewska

Furmańska

Parkowa

Szklana Bystrzycka

Jezuicka

Żmigród Królewska

Przemysłowa Grodzka

Farb iarska Wodopojna

Krzemieniecka

Sienna

Prezydenta Narutowicza

Fabryczna Półno cna

Kow alska

Białkowsk a Góra

Wołyńska Okrzei

Skibińska

Biłgorajska Składowa Zgodna Obyw atelska

Firlejow ska Unicka

Św iętoduska

Krakowskie Przedmieście

aleja Piłsudskie

go Prusa

Kuronia

Prym asa W yszyńskiego

Wesoła

Ruska Biernackiego

DraJaczewskiego

Czwartek

Walecznych

Sieroca

Aleja Solidarności

al. Andersa

Bronowicka

Aleje Zygmuntow skie

Kalinowszczyzna

Łęczyńska Aleje Tysiąclecia

Rusałka

Lwowska

Działkowa

aleja Unii Lubelskiej Ryb

na Panzauasałek

Olejna

Floria ńska Szkolna

Kąpie lowa

Niska Podzamcze

Misjon arska Probo

stwo

Staszica

Podw ale

Berna rdyńska

Dembowskiego Lubartowska

Rynek

Krakowskie Przedmieście

Okopowa

Aleja Solidarności

Chmielna Kasztelańska

Kam eliow a Gruszkowa Mieczykowa

Dzbenin

Zadębie

Mełgiewska

Metalurgic zna

Rataja

Ko nc er to w a Sud

eck a

Halickiego Zelwerowicza

Kre sow a

Motorowa Monta żowa D ło tli ce

Al ej a Sp ół dz ie lc zo śc i P ra cy

Ło ku ci ew sk ic h

Ko sy ni er ów

Kroch

malna

Wa pien na

Wa pie nn a Na dby strz yck a

Magnolio wa Łubinowa

Śniadeckiego Reja

Jes ienn a Pogo dna Łab ędz ia

Dulęb y Ge n. D

uch a Północ na

Jana Paw ła II Romantyczna

Aleja Młod ości Gościn na

Pla ta no w

a

Sła w in ko w

sk a

So w iń sk

ieg o Cz w ar ta kó w Weteranów

Langiewicza

al. An de rs a

Az alio w a

Kalinowszczyzna

Klee berg a Kło so w

a Ko rz

en na

Sł ow ic za

He rc

De ku to ws kie go

Tur yst ycz na Jak ubo wic ka

Kossaka Krasickiego Lu ba rto w sk a

N ie ca ła

W al ec zn yc h

Lw ow sk a

Księdz

a Popie łuszki

aleje Racła wickie Jaśminow a

Nałęczo wska

Wojciechowska

Powstania Styczniowego

Wo lińs kie go

Uh orc za ka Ks. Zalewskiego

Żeglarska Sk au tó w

Pu ła w sk a Go pla n

Sławin

Obro ńców Lub lina

Zorza Pawia

Sucha Ruska

Czwartek

Parczewska

Rąblowska

Ko źm ian a

N ad

rze cz na Ja sp

iso w a Ko ra

lo w a Gra na

tow a G ołę

bia Je m

io łu sz ki

Op alo wa Sz af iro w a

Ne fry to wa Ag ato wa

Ro śli nn a Krę żn ick a

Tę cz ow a Mr ów cz a

Sa rn ia

Granic zna

Muz yczn a Nad bys

trzy cka

W ro ńs ka Łęc zyń ska

Br on ow ick a Zb oż ow a

Cha bro wa

Gę sia

Kon sta

ntyn ów

Ork ana

Zw yc ięs ka Opolan

Lędzia n Ślę ża n

Sz er ok ie

Lip nia k

Rom ea

Kró low ej J ad w

igi

W yz w ole nia

Al. W

itosa

Władysław

a Jagiełły Or ze ch ow a

Na rc yz ow a Da lio w a

Polan

Biskupińsk a

G rz yb ow a

Os m ol ick a U rz

ęd ow sk a

Po dh

ala ńs

ka

Kr ań co wa

Żu raw ia Les zka

Światowida

Perlicza Wróbla

Lisia

Si er oc a Sz el ig ow

sk ie go

La zu ro w a St el m as ia ka

Ta rn in ow a

Wielkopolska Łukowska

11 Lis topa da

Grena dieró w 3 M aj a

W ien ia w

sk a

1 M aj a

Wo lsk a

Dł ug a Ale ja K raś nic ka

Balladyn y

Fi la re tó w Sa w y

Aleja Solid arnoś ci Botanicz na

D un ik ow sk ie go

Bi er na ta z L ub lin a

Św ię to ch ow

sk ie go Szmaragdo wa

Jana Pawła II Klo now a

Grabowa

Ab ra m ow

ic ka G

łu sk a Ze mb orz yc ka

Pa w ło w a Solarza

Północ na

Piękna Cze ska

Plis zcz yńs ka

Łysak

owsk a

Orkana Ryc ers ka

pp or. B ołb ott a kp t. R

ag in isa

D er ec ki eg o Po lig on ow a

Panc ernia ków

Chemiczna Dw or sk a

Trz eśn iow ska

Sz cz yt ow a Fi la re tó w

Mat ejki

Mic kie wic za

Rejt ana

Ro da ki ew ic za N ał ko w sk ic h

Ja no w sk a

St ar y G aj Zamenhofa

Sierp ińsk iego Le tn ia

Si ew na

Ko ło

M ed al io nó w

Sp ok ojn a

O gr od ow a

Ku nic kie go Bo ya

-Ż ele ńs kie

go Ko ch

an ow sk ieg o Na drz ec

zn a On yks ow a

G ra nit ow

a

Nas turc jow a

Rum iank owa

Gr yg ow ej He rc

Gr ab sk ie go

Gr yg ow ej

He ss a

Kr au ss e Ba jk ow a

Si ela nk ow a

So w iń sk

ieg o

Głębo ka

Paderewskiego

Elsne ra

Wąd olna Wod na

M ot yl ow

a Tu

lip an ow a

Sa m so no w ic za

D om ey ki

Top olow a

Puch acza Rym wid a

Gra żyn y

Na d Z ale we m Tę cz ow a

Energety ków Diam entow a

Kruc zkow

skie go

Bu do wla na

Bron Staf iews fa kieg o

Ja ło w co w a Go źd zik ow a

Ku pi ec ka

Pt as ia Ku Sł oń cu

Kro chm aln a

Wr otk ow sk a

Inż yni ers ka

Fir lejo w sk a al ej a U ni i L ub el sk ie j

Strzelecka

Powstańców Śląskich Jagiellońska

Skalista Gajowa

Kr ań co w a

Gr ab sk ieg o

Łus zcz ow ska

Zim na

Ch op in a Lip ow

a

Bl ac ha rs ka Fr ez er ów

Strzeszewskiego Doży nkow a

M ło de j P

ols ki

La w

in ow

a

Rom ano wsk iego

Fra nko ws kie go

Le gi on ow a Al . g en er ał a S iko rs kie go

Str ug a Na my sło ws kie go

Za wi lco wa Dasz yńsk iego

Ka szt an ow a

Str us ia Ry sia

1 M aj a Mł yń sk a

M ac ki ew ic za

Bu rs ak i

Klonowica

Odległa Des zcz ow a

Km ieca

Za ką te k

Głó wn a

Rzeck iego

Zana Willo wa

Bart nicz a

No wy Św iat Leśna

Sadowa

Powojowa

Podleśna Do Dysa

Nasutowska

Rapackiego

Związkowa Be skid

zk a Go rcz

ań sk a

Na fto wa To ro w a

Lu do wa U st ro ni e

Ch oin y Kw

ie tn io w a

Hutnicza Al. W

ito sa

W sp óln a

Krę ta

Tuw ima

Głuska Ponik wod a

Wiejs ka

Ra dz yń sk a

Pa ga ni ni eg o

Piastow ska Fila retó w

Ro sy

Ci en is ta

Lipska

Ziołowa

Zagajnikowa

Ce ra m ic zn a

Bu rs ak i

Rey mon ta

Kra sze wsk iego W spó

lna

Żela zna

Ka cz a Ko gu

cia

Migdało wa Nagietk owa

Jaw orow a

Kmin kowa

Ag ro no m ic zn a M gi eln a

Jud ym a Pa rys a

Willow a

Relaksowa

Lip nia k

Fil on a

La ury Or lan da

Prz y B oc zn

icy

Sm olu ch ow

sk ieg o

Palm owa

Czern icow a Ko nw al io w a

M al w ow a

Br zó sk i ge n.

Kru ka

Po d G aj em

Ro m er a

Dąb row ska Pró żna Jana Pawła II

Gdańska

Różana Jutrzenki Stroma

Przejrzysta

Wajdelo ty Zana

Parafialna

Zdrowa Piątkowsk iego

Krwawicz a

Rus ałka

W es oła

Str ze m bo sz a Cz um

y

aleja Piłs

udsk iego

Prz esk ok

Makowa Glińskiego Bo ha

ter ów M on

te C as sin o

Za na

Cy pry so w

a Bl us zc zo w a

Zachodnia Gliniana

Węglinek

Folwarczna Uprawna

Narzę dziow a

Konstr uktoró w

prof . Re ligi Lipe ckie go

Ro bo tn icz a

So ko ln iki

D oj az do w a

Bi sk up ie Biskupie

Bławatkowa

M ire ck ie go Że ro m sk ie go

Turkus owa Burszt ynowa

Iw as zk iew

icz a Ko lbe rg a

Orląt L wowsk ich Wilcza

Ułanów Hetmańska

Rów na Dob ra

Vett eró w

Krę pie cka

Miętowa Handlo wa Lis a

Sła w ink ow

sk a

Rud nick a Prz eja zd

Ba na ch a Mo ritz a

Legendy

Kaprysowa W ój to w ic za

Pa rt yz an tó w

H ia cy nt ow a St or cz yk ow a

Bór Nie za po mi na jki

Wyżynna

Wąwoz owa Ro giń

sk ieg o O fe

lii

To ka rs ka

Ty sz ow ie ck a

Majd an T

atars ki

Smo lna M ie rn ic za

Po cz ąt ko w a

Psz cze la

Letn isko wa Berylo wa

Jan taro wa

Li pi ńs ki eg o

Al ej a Ko m po zy to ró w P ol sk ic h

Niz inn a

Pas iecz na Gawronia

Sójki

Gr en ad ie ró w Su lis ła w ick a

G nie źn ień

sk a

M orw ow a

Narzę dziow a Resoro wa

Do m ino w

sk a W ólc

za ńs ka Pr ez yd en ta N ar ut ow icz a

Willo wa

Szwedzka

Peowiak ów Halickiego

Ok rze i

Towarowa

Gi lo wa

Jarm arczn a al. Anders a

Czech owska Wołynian

Sza ńco wa

Do św iad cz aln a W at yk ań sk a

Arm ii K ra jo w

ej Skubisze wskiego

St as zi ca

Ge ne rała U

rba no w icz a Kaliska

Dziewanny Poznańska

Ra do śc i Aleja W

ars zaw ska

Sł ow ac ki eg o

Wapowskiego Kie pu

ry

Kurantowa

Junoszy Buż an

Podw ale Ale ja Ró ż

Szafra nowa

Ślę ża n

Gr af fa Pla ter

Świdnicka

Papro ciow a

Porzeczkowa

Aleje Tysiąclecia

Pr os ta

Elektr yczna Kle pa

ck ieg o

Raszyńska

Willo wa Fiołkowa

Ku ku łcz a

Skrz ypco wa H ar na si e

Dra C ho dź

ki aleja Smora wińskiego

Ge n. Za jąc zk a

De re nio wa

We rte ra

Śliwk owa Węglarza

Curie-Skłodowskiej Ak ad

em ick a

Radzis zewsk iego Świerkowa

Żywnego

Pu ła w sk a Ci so w a

Za m ojs ka

Sieciecha Kr ok us ow a

Łowick a

Sz pa cz a

Sy bi ra kó w Lub elsk ieg o L ipca '80

Zygm unta A

ugusta

Kn iaź nin a Czeremchow a

Reja Łomżyńska

al ej a Sm

or aw iń sk ie go

Przybylskiego

Cie pło wn icz a

Połu dnio wa

Sie m

irad zkie go

Św ię to ch ow sk ie go

Po ck a

Sekwo jowa

Dubois

Żyw ieck a

Wojtasa

Dziubińskiej Hajdo wska

Gr od zic kie go Wie rtnic za

Ro zto cz e Śląska

Stwo sza Ka wia

Herbo wa

Spiessa Rudli ckieg o

Ka rp ac ka

Juranda Leonarda

Skrzetu skiego

Al ta no w a

Jaskó łcza Dulęb y

Sł aw in

Ple wiń skie go

Kr au ss e Gr en ad ier ów

Kryszta łowa

Tr au gu tta

M oc

hn ac kie go

Sk rzy nic ka Nowomiejska

Św ież a Słowian

M ilc za n

Wo łyń ska

Pa na B alc era

Tumida jskiego

Orłowskiego Sk ow

ro nk ow a

M io

do w

a Kos mo nau tów

Olc ho w a Boc ian ia

Ta ra so w a

Abelarda

Fe lin W ądo

lna

Gł ow ac ki eg o

Pagi

W ęg lo w a

Ma rza nny

Go sp od arc za Działkowa

Ba zy lia nó w ka Czapskiego

Pie kar ska Aleja Marz eń

Pe rło wa

Mo drz ew iow a

Zak ole

Dz ierż aw na

Kwarcowa

Baśnio wa Kr ys ta lic zn a

Pana Tadeusza Wile ńsk a

Przepiórcza Sachsów

Wyścigowa

Pan kiew icza

M od ra

Fałata

Pr om ie ni st a

Sta dion ow a

Szklarniana Zuchów

Ci ep ła

Wyg odna Unic ka

Jacy ny-O

nysz kiew icza Tu rc

zy no w icz a

Bi el sk ie go

Lis zko ws kie

go

Sz elig ow sk ieg o

Krasińskiego

Be ton ow a

Sielska

O rg an ow a

Kr ól ow ej B on y Cm

en ta rn a

Ka sp ro w icz a

Poz ytyw

istó w Potok

Mł od zie żo wa Gazo wa

Sp ółd zie lcz a Śliwiń skieg o

Szwajcarska

Tatarakowa

Piaskowa Śliska Sn op

ko w sk a

Wiro wa Pie lęg nia rek

Mełg iews ka

Fre dry Cy da

Barwna Liliowa

Pr zy go dn a Arasz kiewi cza

W yg on

Jasna

Ko ry zn ow ej

Ko ry zn ow ej

Skośna Górn a

Be łży ck a

Cz ap la

Sta low a

Wielka

Lo tn icz a Sk ow ro nk ow a

Sławinek Strum ykowa

Kle op atr y

Łag iew nic ka Dębowa

Ote lla

Śn ież yń sk ieg o

Zim owa

Panc ernia ków

Dobrz ańskie go Grażyn y

Lędzian

Aksini

Pr zy ja źn i

Bieszczadzka

Bo br za n

O pe ro w a

Za ko le

Łu ka siń sk

ieg o

Dz ia łk ow a

Pu ła sk ie go

Nie po dle gło

śc i

So bó tk i

H us ars ka

Wyścigowa Spadowa

M asz

yno wa D ąb ro w ic ka

Uro dz ajn a

Ster na

So w ia Pr us a

W all en ro da

Ga rba rsk a M ile

nijn a

Łąk ow a

Lawendowa

Za gło by

Rad zik ow ska Kołaczkowskiego

W oje nna Brz es

kie j

Starego Braci W ieniaw skich

Kwa rcow a

Sł on ec zn a

Sło dow a U ro

cz a

Stanisława L eszczyńskie go

Po dz am cz e

Sto kro tki

Re kt or a Ra ab eg o

St ar to w a

Pora nna

Gó rsk a

Ro w ec kie

go dr La

so ck ieg o

Sł om ko w sk ie go Pie ch

oty

La ur ow a

Kuro nia

Ślusar ska Or la

Row erow a

Pierwszą wystawą w Bramie opowiadającą o mieście żydow- skim – już w formie „Teatru Pamięci” – była wystawa Portret miejsca (1999 r.). To wtedy w jej przestrzeni został umieszczony pierwszy obiekt o charakterze scenografii teatralnej – „Maszyna pamięci”.

Do dzisiaj stanowi ona jeden z podstawowych elementów wystawy.

„Maszyna pamięci” powstała jako element scenografii, który miał „opleść” wszystkie korytarze i sale Bramy, scalając je w spójną całość. Tworzą ją czarne skrzynie o kształcie wąskich prostopadło- ścianów wiszących na ścianach. Są w nich zamontowane głośniki i wizjery. Dzięki temu można w nich, jak w fotoplastykonie, oglądać fotografie oraz odsłuchiwać nagrania audio.

„Maszyna” jest uruchamiana, gdy w przestrzeń Bramy wchodzą widzowie zamieniając ją w rodzaj sceny teatralnej. Włączenie

„Maszyny pamięci” powoduje, że przestrzeń Bramy ożywa tak, jakby mury tego miejsca zaczynały opowiadać swoją historię poprzez obrazy i „muzykę” nieistniejącego miasta żydowskiego.

Słyszymy stukot drewnianych kół furmanki po bruku, hałas targo- wiska z nawoływaniem żydowskiego handlarza, odgłosy dziecię- cych zabaw, piosenkę żydowską. Przez wizjery oglądamy setki zdjęć tamtego miasta.

Następna wystawa – Pamięć zagłady (2008) upamiętniała zagładę miasta żydowskiego w Lublinie. Rozpoczynała się tu, gdzie kończyła się opowieść o przedwojennym mieście żydowskim, w miej- scu, gdzie stoi jego makieta. Te dwie przestrzenie – jedną opowia- dającą o życiu miasta żydowskiego, drugą odnoszącą się do jego zagłady – rozdziela framuga drzwi z pustym miejscem po mezuzie.

Wystawa Światła w ciemnościach – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (2008) powstała w przestrzeni strychu pomalowanej na biało. Tworzy to kontrast z widzianą uprzednio czarną prze- strzenią wystawy opowiadającej o zagładzie. Sprawiedliwi, ratując życie Żydów z narażeniem swojego własnego, potrafili przeciwsta- wić się wszechobecnemu złu. To, co robili, było jak światło w głębi ciemności. Stąd właśnie wziął się tytuł wystawy.

Wystawa Lublin. Pamięć miejsca (2010) została zbudowana jako wnętrze archiwum. Miało to podkreślić, że przez lata Brama stała się miejscem, w którym jak w „arce pamięci” ocalamy stare fotografie, dokumenty, wspomnienia. Rozwinięciem tej wystawy jest projekt Lublin. 43 tysiące (2015) będący też rodzajem „misterium pamięci”.

Materializuje się on w przestrzeni wystawy tysiącami teczek, z których każda przypisana jest konkretnemu mieszkańcowi miasta żydowskiego.

a miasto żydowskie to nie nasza historia. A może jesteście Żydami?

Tłumaczymy, że to jest nasza wspólna historia: Polaków i Żydów.

Żeby pamiętać o zamordowanych Żydach nie trzeba być Żydem.

Żeby pamiętać o zamordowanych Polakach nie trzeba być Polakiem.

W świecie, w którym żyjemy potrzeba więcej takich Bram.

To dzięki takim miejscom – zgodnie z żydowską zasadą „tikkun olam” („naprawiania świata”) – czynimy go trochę lepszym.

„Teatr Pamięci” w Bramie Grodzkiej

Już sama nazwa instytucji: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, wskazuje na jej teatralny rodowód. Rzeczywiście wszystko zaczęło się od Teatru NN, który w roku 1992 związał swoją dzia- łalność z Bramą Grodzką. Bardzo szybko okazało się, że język teatru w zderzeniu z dramatyczną historią Bramy Grodzkiej i jej otoczenia jest często banalny i bezradny. Ta sytuacja wymusiła na nas poszukiwanie nowej formy aktywności zarówno dla powsta- jącej nowej instytucji, jak i dla realizowanych w jej ramach działań animatorsko-artystycznych. Ze względu na nasze związki z teatrem, zaczęliśmy myśleć o przestrzeni Bramy Grodzkiej, jak o „scenie teatralnej”. Proces „teatralizowania” tej przestrzeni opierał się na wprowadzaniu do niej różnych obiektów o charakterze sceno- grafii teatralnej. W ten sposób powstał w Bramie rodzaj „teatru pamięci”. Ma on swoją własną konstelację symboli, metafor i obiektów.

Powstało kilka wystaw scenograficznych, będących formą

„Teatru Pamięci”: Portret miejsca (1999), Pamięć zagłady (2008), Światła w ciemnościach – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (2008), Lublin. Pamięć miejsca (2010), Lublin. 43 tysiące (2015).

Każda kolejna wystawa wrastała w poprzednią. Na potrzeby wystawy anektowane były też kolejne przestrzenie Bramy. Zwróćmy uwagę, że wystawy Pamięć zagłady (2008), Światła w ciemnościach – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (2008) w swojej formie są instalacjami artystycznymi.

LUBLIN. PAMIĘĆ MIEJSCA

LUBLIN. PAMIĘĆ MIEJSCA

obiekty teatralne

Przestrzeń wystawy w Bramie Grodzkiej podzielona jest na trzy części. Pierwsza opowiada o mieście żydowskim do czasów wojny w 1939 roku. Znajdują się tu m. in. historie osób i domów. Druga część, w formie instalacji artystycznej, upamiętnia zamordowanych w czasie zagłady mieszkańców miasta żydowskiego. Trzecia, również w formie instalacji artystycznej, opowiada historię Sprawiedliwych ratujących Żydów w czasie zagłady. Każda z tych części ma charakterystyczny wygląd i swoje własne obiekty scenograficzne.

LUBLIN. PAMIĘĆ MIEJSCA

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

Axis mundi nieistniejącego miasta żydowskiego

Jest to rodzaj „drogowskazu” zbudowanego z szyldów z nazwami ulic nieistniejącego miasta żydowskiego w Lublinie.

Nazwy tych ulic napisane są w języku jidysz i w języku polskim na metalowych tablicach. Wśród umocowanych do metalowego słupa tablic jest też szyld ulicy Szerokiej z okresu zaboru rosyjskiego. W ten sposób w Bramie Grodzkiej został wyznaczony symboliczny „środek świata” miasta, którego nie ma. Jego symboliczny charakter pod- kreśla to, że nie stoi na ziemi, a unosi się nad nią – jest przyczepiony do sufitu.

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

Pasek ze zdjęciami osób

Od 2013 roku przestrzeń całej Bramy obiega pasek ze zdję-

ciami mieszkańców miasta żydowskiego. Są to zdjęcia uzyskane

ze szklanych negatywów znalezionych podczas remontu kamienicy

na rynku Starego Miasta w Lublinie. Jest ich około 2700. Fotografie

wykonał najprawdopodobniej żydowski fotograf działający

w Lublinie w latach 1914–1939.

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

To ja jestem NN

Na samym początku wystawy dowiadujemy się o historii kon- kretnego miejsca w Bramie Grodzkiej. Miejsca, w którym w czasie wojny było mieszkanie. Dlatego na podłodze widzimy jego plan z zaznaczonym usytuowaniem mebli. To tu rozegrała się „mała historia”, od której zaczynamy opowieść o mieście żydowskim.

– To ja jestem NN – tak przedstawiła się Pani, która opowie- działa tę historię.

W czasie wojny – była wtedy małą dziewczynką – znalazła ją na ulicy Polka. Zaopiekowała się nią i zabrała do swojego miesz- kania w Bramie Grodzkiej. Rodzice dziewczynki mogli być Żydami.

Możliwe, że ich zabito. Nie pamiętała ich i nic o nich nie wiedziała.

Od wielu lat – każdej nocy – śni jej się czarna kotara. Wie, że są za nią ukryci. Kiedy zbliża się do kotary i próbuje ją odsłonić, sen kończy się.

Historia ta jest zapisana w formie murala na jednej ze ścian pomieszczenia, w którym było mieszkanie. Ściana została zbudo- wana jako olbrzymia kartka, którą możemy „odwrócić”. Na jej rewersie jest umieszczony plan miasta żydowskiego, a na następnej

„kartce” jest wielka fotografia lotnicza tego miasta. Oznacza to, że

wejście w przestrzeń wystawy jest też „wejściem” do wnętrza księgi,

która właśnie otwiera się przed nami. Księgi, opowiadającej o życiu

miasta żydowskiego.

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

„Radiowęzeł pamięci”

„Radiowęzeł pamięci” ma formę „dźwiękowej instalacji”, umożli- wiającej odsłuchiwanie mówionych wspomnień mieszkańców miasta.

Obiekt „Radiowęzeł pamięci” został zbudowany z myślą o poka- zaniu, jak ważną częścią tworzonego w ośrodku archiwum są wspo- mnienia mieszkańców miasta.

Każda z takich opowieści jest przypisana do jednej, konkretnej małej skrzynki ze znajdującym się w niej głośnikiem. Po włączeniu

„Radiowęzła pamięci” słyszymy opowieści mieszkańców o mieście.

Z tego „chóru” możemy wybrać do odsłuchania dowolną historię.

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

Archiwum – regały z teczkami i segregatorami

Dominującym elementem scenograficznym na wystawie są meta- lowe regały ze stojącymi na nich tysiącami segregatorów i teczek.

To one teatralizują przestrzeń wystawy, nadając jej formę archiwum.

Przestrzeń archiwum powstała w dwóch etapach:

W roku 2010, w ramach projektu Lublin. Pamięć miejsca opisu- jącego miasto żydowskie poprzez historię znajdujących się w nim domów, każdemu z nich został przypisany jeden segregator.

W roku 2015 – w ramach projektu Lublin. 43 tysiące opowia- dającego o historii miasta żydowskiego poprzez losy jego miesz- kańców, każdemu z nich przypisaliśmy jedną teczkę. Tak więc w ułożonych na półkach segregatorach i teczkach znajdują się informacje o poszczególnych domach, ulicach, osobach. Integralną część tej przestrzeni stanowi kilkanaście stanowisk komputerowych pozwalających na przeglądanie zawartości baz danych (ikonografii, historii mówionej, tekstów).

Archiwum, które powstało jako rodzaj scenografii teatralnej, ma

również bardzo konkretną funkcję użytkową – jest dostępne dla

każdego, kto tu pracuje, i dla tych, którzy przychodzą dowiedzieć

się o historii miasta żydowskiego.

CZĘŚĆ I – OPOWIEŚĆ O MIEŚCIE ŻYDOWSKIM DO CZASÓW WOJNY

Makieta nieistniejącego miasta żydowskiego

W roku 1998 została zbudowana w skali 1:250 makieta nie-

istniejącego miasta żydowskiego. Miała ona pokazać, jak w roku

1939 wyglądała dzielnica żydowska w Lublinie. Na makiecie znaj-

duje się ponad 800 obiektów, w tym 300 już nieistniejących. Dzięki

zgromadzonej przez ośrodek dokumentacji udało się odtworzyć

przebieg nieistniejących już dziś ulic, przypomnieć charakter zabu-

dowy tego miejsca. Część wystawy Lublin. Portret miejsca opowia-

dającej o mieście żydowskim przed zagładą, kończyła się przy tej

makiecie.

CZĘŚĆ II – UPAMIĘTNIENIE ZAGŁADY

CZĘŚĆ II – UPAMIĘTNIENIE ZAGŁADY

Framuga z pustym miejscem po mezuzie

Przez pozbawioną drzwi framugę wchodzimy w symboliczną

„przestrzeń pamięci” związaną z zagładą. Ta drewniana framuga,

z pustym otworem po mezuzie, została wyjęta podczas remontu jed-

nego z pożydowskich domów blisko Bramy Grodzkiej. Stała się ona

symboliczną granicą między dwoma przestrzeniami znajdującymi

się w Bramie – jedną opowiadającą o życiu miasta żydowskiego,

a drugą – o jego śmierci.

CZĘŚĆ II – UPAMIĘTNIENIE ZAGŁADY

Lista zamordowanych mieszkańców getta

W całkowicie czarnej i pozbawionej okien sali znajduje się pulpit z monitorem, na którym wyświetlają się kolejne kartki z nazwi- skami Żydów ze spisu sporządzonego przez Niemców w getcie na Majdanie Tatarskim w nocy z 19 na 20 kwietnia 1942 roku. Jest tam 4600 osób. Zostali oni wkrótce potem zamordowani. Wszystkie nazwiska z listy są czytane przez lektorów. Pulpit skierowany jest w stronę, gdzie znajdowało się getto.

Wykaz Żydów posiadających J-Ausweis, przebywających

na terenie Majdanu Tatarskiego

1 9 4 2

APL, sygn. 164 - Rada Żydowska

w Lublinie 1942

nr zesp. 891

CZĘŚĆ II – UPAMIĘTNIENIE ZAGŁADY

Ściana ze zdjęciami z getta

W tej samej sali, w czarnej ścianie umieszczone zostały wizjery,

w których widać kolorowe fotografie zrobione w lubelskim mieście

żydowskim przez niemieckiego żołnierza w 1940 roku.

CZĘŚĆ II – UPAMIĘTNIENIE ZAGŁADY

Martwy las

Martwy las (suche pnie drzew) znajduje się w wyciemnionym pomieszczeniu. Przechodząc przez to miejsce, musimy przeciskać się pomiędzy martwymi pniami drzew. Jest to nawiązanie do legendy mówiącej o przybyciu do Lublina Żydów. Chcąc odpocząć po dłu- giej wędrówce zatrzymali się w lesie położonym blisko Lublina.

Na liściach drzew zobaczyli napisy po hebrajsku Po-Lin, co oznacza

„tu pozostaniesz”.

W kontekście zagłady Żydów, do której tu doszło, znaczenie tych napisów uległo dramatycznej zmianie. Symbolizuje to martwy las. Stojąc w nim słyszymy mówiony w języku jidysz wiersz Jakuba Glatsztejna „Umarli nie chwalą Boga”, w którym Lublin stał się symbolem zagłady Żydów:

Torę przyjęliśmy na górze Synaj, A oddaliśmy ją w Lublinie.

Umarli nie chwalą Boga.

Tora ma służyć żywym.

[tłum. M. Adamczyk-Grabowska]

CZĘŚĆ II – UPAMIĘTNIENIE ZAGŁADY

Ochronka – siedem opowieści

Po zagładzie lubelskiego miasta żydowskiego jego zamordo- wani mieszkańcy bardzo szybko stali się „wygnańcami” z naszej pamięci. Historie ich życia i śmierci, opuszczone przez wszystkich, były przez lata „bezdomne”. Dopiero w Bramie zaczęliśmy gro- madzić te „osierocone i porzucone” historie. Ocalając je w Bramie, stworzyliśmy tu dla nich Ochronkę.

Wybraliśmy z naszego archiwum siedem opowieści, które można przeczytać w tym miejscu wystawy. Ich liczba odwołuje się do siedmiu świec palących się w menorze. Powstała w ten sposób symboliczna „Menora pamięci”. Pierwszą historią, która znalazła tu swoje miejsce, jest historia żydowskiego chłopca z Kamionki.

Chłopiec z Kamionki

Historię małego żydowskiego chłopczyka – bez imienia i naz- wiska – wiele lat temu opowiedziała starsza nauczycielka. W cza- sie okupacji pracowała w Kamionce, miasteczku niedaleko Lublina.

Któregoś dnia razem z innymi mieszkańcami była świadkiem, jak

niemiecki żołnierz prowadził tego chłopca na egzekucję. Na ich

oczach dziecko osiwiało. Nauczycielka już nie żyje. Po wielu latach

jeden z uczniów, który wysłuchał tę historię, zaczął pytać swoich

kolegów, czy przypominają ją sobie. Nikt nie pamiętał. Uświadomił

sobie, że jest ostatnią osobą na świecie, która pamięta tego małego

żydowskiego chłopczyka. Zrozumiał, że jeżeli chce, aby pamięć

o nim przetrwała, musi tę historię opowiadać innym.

CZĘŚĆ III – SPRAWIEDLIWI WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA

CZĘŚĆ III – SPRAWIEDLIWI WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA

Tabliczki gliniane

Nazwiska Sprawiedliwych, których historie zdokumentowaliśmy,

zostały umieszczone na tabliczkach glinianych, które zostały wypa-

lone w ogniu w czasie misterium. Zapisano je i wypalono w glinie,

żeby podkreślić wagę tego, co zrobili Sprawiedliwi.

CZĘŚĆ III – SPRAWIEDLIWI WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA

„Ściana Sprawiedliwych”

„Ścianę Sprawiedliwych” tworzy, znajdujący się w centrum bia- łej przestrzeni, regał zapełniony w całości segregatorami, z których każdy przypisany jest konkretnej osobie ratującej Żydów. W segre- gatorach umieszczone są materiały związane z tymi historiami.

Przy regale znajduje się instalacja dźwiękowa, tak, że zbli- żając się do niego, słyszymy „chór” nałożonych na siebie głosów Sprawiedliwych, opowiadających swoje historie. Co pewien czas z tego chóru wyłania się rozpoznawalny dla słuchacza fragment którejś historii.

Po drugiej stronie regału odtwarzany jest dokument filmowy

z Misterium pamięci „Jedna ziemia – dwie świątynie”.

CZĘŚĆ III – SPRAWIEDLIWI WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA

Księgozbiór

Na samym końcu wystawy znajduje się księgozbiór. Był on własno-

ścią Żyda pochodzącego z Lublina, od lat mieszkającego w Izraelu

w Tel Awiwie. W latach 50. wyemigrował on z Polski zabierając

ze sobą księgozbiór, w którym są zarówno książki w języku polskim

(m. in. H. Sienkiewicz, J. Słowacki, A. Mickiewicz), jak też w języku

hebrajskim i w jidysz. Po jego śmierci rodzina postanowiła wszystkie

książki oddać na makulaturę. Dla nich nie miały one już żadnego

znaczenia. Nie należały do ich świata. Księgozbiór udało się ocalić

i przywieźć do Lublina. Jest on świadectwem tego, że dla wielu

żyjących w Polsce Żydów, polska kultura była częścią ich tożsamości.

LUBLIN. 43 TYSIĄCE

W ramach projektu Lublin. 43 tysiące obok opowieści o mieście, o jego domach, zaczęliśmy tworzyć opowieść o każdym mieszkańcu.

W roku 1939 – jeszcze przed wybuchem wojny – sporządzono powszechny spis ludności Lublina. Wykazał on, że w mieście żyją 43 tysiące Żydów. Nikt wtedy nie przypuszczał, że wkrótce dojdzie do zagłady i cała ta społeczność przestanie istnieć. Ocaleli tylko nieliczni.

Dlatego tak ważne jest uzmysłowienie sobie, że za tą liczbą kryją się 43 tysiące twarzy, 43 tysiące imion i nazwisk, że byli to mężczyźni, kobiety i dzieci, że każdy z nich urodził się w kon- kretnym dniu i roku i że mieszkał w konkretnym domu, mającym swój adres.

Sprawcy zagłady bardzo chcieli, aby wszelka pamięć o ich ofiarach zginęła. Nie wystarczyło im skazanie Żydów na śmierć, chcieli ich również zepchnąć w otchłań niepamięci. Miały na zawsze zniknąć wszystkie ślady tego, że tu żyli. Każdy dokument będący tego świadectwem miał być zniszczony.

Tej totalnej idei wymazania wszelkich śladów istnienia tysięcy ludzi, tej ciemnej utopii wyrastającej z samego jądra zła – przeciw- stawiamy zupełnie inną utopię, równie totalną. Utopię, w ramach której chcemy ocalić pamięć o każdym mieszkańcu miasta żydow- skiego – odnaleźć ich nazwiska i zrekonstruować na tyle, na ile jest to możliwe ich losy. Jest to nasz fundamentalny akt sprzeciwu wobec utopii, którą stworzyli organizatorzy zagłady.

Dlatego też każdej z osób przypisaliśmy teczkę, w której znajdą się wszystkie odnalezione przez nas i związane z nią informacje.

W przestrzeni Bramy Grodzkiej umieściliśmy 43 tysiące takich teczek tworząc rodzaj wystawy.

Przeszukując różne archiwa, wczytując się we wspomnienia – próbujemy odnaleźć wszelkie możliwe ślady po tych, którzy tu żyli.

Czasami, opierając się na wspomnieniach i materiałach archiwal- nych, udaje się zrekonstruować i opisać jakieś historie mieszkańców miasta żydowskiego. Czasami odnajdujemy tylko nazwisko, zdarza się, że jest jeszcze data urodzenia tej osoby, czasami adres zamieszkania. W takim przypadku teczka przyporządkowana do tej konkretnej osoby opisana jest nazwiskiem i imieniem, wewnątrz umieszczamy te dodatkowe informacje. Wśród wspo- mnień o mieszkańcach miasta żydowskiego są też te, które mają charakter niewyraźnych śladów tego, że ktoś tu żył. Nie niosą one ze sobą żadnej pełnej opowieści. Są ledwo widocznym znakiem

odnajdujemy w czyichś wspomnieniach tylko krótką wzmiankę o jakiejś osobie, o jakimś zdarzeniu z nią związanym. Tylko tyle.

Nie ma podanego żadnego nazwiska i imienia. Dotyczy to rów- nież zdjęć, w szczególności tych robionych na ulicy. Zdarza się, że widzimy na nich osoby, które w kadrze aparatu znalazły się przypadkowo. Tak sfotografowane postacie „wycinamy” ze zdjęć – nawet jeżeli są źle widoczne (nieostre, nie widać twarzy itp.) i przypisujemy im kolejne teczki. Oto kilka konkretnych przykładów takich sytuacji:

1. Krystyna Modrzewska opowiada o mijającym ją wiosną 1942 r.

pociągu towarowym, jadącym z transportem lubelskich Żydów.

W jednym z okien wagonu zobaczyła i zapamiętała dwie twarze:

„Mignęła w okienku twarz jakiegoś mężczyzny z podbitym, czy też wybitym jednym okiem. Mignęła postać maleńkiej, zapewne na ręku trzymanej, dziewczynki w seledynowym płaszczyku, z puklami złotych włosków. Wśród szarej, zapomnianej masy tych wszystkich, w przelocie widzianych tragicznych twarzy ludzi wiezionych na śmierć zapamiętałam (…) tylko te dwie twarze: jednookiego mężczy- zny i dziecka. Minęły lata a tych dwóch twarzy nigdy nie zapomnę”.

Zarówno dziewczynka, jak i mężczyzna z tego wspomnienia mają swoje teczki z nadrukiem „NN”.

2. W liście kogoś o imieniu Daniel wysłanym z Lublina w dniu 29 III 1942 r. czytamy:

„M.Z. z M. i wszystkie dzieci wraz z N. zostały złapane i wysłane nie wiadomo dokąd”.

Są tu wymienione trzy konkretne osoby („M.Z.”, „M”., „N.”), o któ- rych jedyną informacją jest to krótkie zdanie. Każda z nich ma swoją teczkę z podanymi inicjałami: „M.Z.”, „M.” i „N.”. Autor listu, o którym wiemy, że nazywał się Daniel ma przyporządkowaną teczkę opa- trzoną imieniem „Daniel”. Jest w niej umieszczony wspomniany list.

3. Na wiosnę roku 1942 Niemcy zamordowali dzieci z Ochronki, mieszczącej się przy ulicy Grodzkiej 11. Nie znamy nazwisk tych dzieci ani nic o nich nie wiemy. W relacji świadka tego zdarzenia pojawia się krótka wzmianka (niepotwierdzona w żadnych innych materiałach), że z egzekucji ocalała mała dziewczynka:

„Jedno z dzieci, 12-letnia dziewczynka Donia, ukryło się i udało się jej uciec. Wróciła następnego dnia zszokowana i obdarta

LUBLIN. 43 TYSIĄCE

jak to się odbyło”.

Teczka przypisana dziewczynce jest opatrzona imieniem

„Donia”. Zawiera tylko te dwa zdania.

4. Odrębny zbiór stanowią teczki z umieszczonymi na nich zdję- ciami mieszkańców miasta żydowskiego (twarze, postacie). Zdjęcia te były robione konkretnym osobom jako zdjęcia portretowe.

W przypadku portretowych zdjęć grupowych wycinane są z nich poszczególne twarze, każda jest przypisywana do jednej teczki.

Najczęściej nie wiemy nic o sfotografowanej osobie, nie znamy jej imienia ani nazwiska. Ich teczki oznaczamy nadrukiem „NN”.

Wiele zdjęć robionych było na ulicy i przedstawiają one osoby, które znalazły się przypadkowo w kadrze aparatu. Ze zdjęć tych wycinamy każdą sfotografowaną postać – nawet jeżeli jest źle widoczna (nieostra, nie widać twarzy itp.). Przypisujemy im kolejne teczki z nadrukiem „NN”.

i odczytywania na nowo materiałów dokumentalnych związanych z życiem i zagładą miasta żydowskiego w Lublinie. W jego ramach jest miejsce na wydobycie i pokazanie każdej – nawet pozornie nie- istotnej wzmianki o jego poszczególnych mieszkańcach. Wcześniej często nie zwracaliśmy na nie żadnej uwagi, nie niosły ze sobą żad- nej pełnej opowieści. Były jedynie ledwo widocznym śladem czyje- goś istnienia. Często jedynym, jaki pozostał.

Sens tych działań oddają słowa Idy Gliksztajn, jednej z ocalonych, która w swoich wspomnieniach napisała:

„Przytaczam nazwiska pomordowanych, bo może to jedyny nagrobek dla nich, bo nie został nikt z ich rodziny, który by opłakał ich przedwczesną śmierć”.

Misterium pamięci Lublin. 43 tysiące

Projekt Lublin. 43 tysiące jest czymś więcej niż tylko przeszuki- waniem archiwów, docieraniem do różnych materiałów dokumental- nych. Jest nie tylko czysto technicznym działaniem, ma on również wymiar symboliczny, jest rodzajem „Misterium pamięci”, którego materialnym wyrazem jest wystawa. Tworzenie wystawy staje się procesem dziejącym się na oczach ludzi. Procesem, który każdy może współtworzyć.

Poszukiwania prowadzone są w wielu miejscach świata przez setki osób. Wszyscy, którzy w nich uczestniczą, stają się uczestni- kami i twórcami „Misterium”. Nie ma ono żadnych ram przestrzen- nych, czy też czasowych. Jest symbolicznym procesem ocalania pamięci o mieszkańcach miasta żydowskiego.

Jedną z form „Misterium” – proponowaną tym, którzy przycho- dzą do Bramy – może być napisanie krótkiego tekstu odnoszącego się do konkretnej osoby. Może to być nawet odręczne przepisanie czyjegoś nazwiska.

LUBLIN. 43 TYSIĄCE LUBLIN. 43 TYSIĄCE

„Misteria pamięci” – w przestrzeni wokół Bramy Grodzkiej Wielka pusta przestrzeń po mieście żydowskim tuż obok Bramy Grodzkiej jest miejscem pełnym symbolicznych znaczeń, związa- nych z zagładą i pamięcią. To w tej przestrzeni Teatr NN zrealizo- wał wiele parateatralnych działań – „Misteriów pamięci”, których forma inspirowana była średniowiecznymi misteriami. „Misteria pamięci” próbują tworzyć emocjonalny związek uczestników z dra- matycznymi wydarzeniami z przeszłości, utrzymując żywą pamięć o zamordowanych mieszkańcach miasta żydowskiego.

MISTERIA PAMIĘCI

Misterium pamięci Jedna ziemia – dwie świątynie (2000) miało swoje źródło w fundamentalnym pytaniu o to, w jaki sposób na ziemi, na której wymordowano miliony Żydów możemy rozpocząć odbu- dowywać relacje polsko-żydowskie i co może być dla nich punktem oparcia. Uznaliśmy, że nadzieję na tworzenie tych nowych relacji dają historie ratowania Żydów przez Polaków w czasie Zagłady.

Dramaturgia tego misterium była oparta na symbolicznym spo- tkaniu Sprawiedliwych z ocalonymi. Ocaleni stali po stronie Bramy Grodzkiej, gdzie było miasto żydowskie a Sprawiedliwi tam, gdzie było miasto chrześcijańskie.

Innym ważnym symbolem w tym misterium była ziemia. Przez setki lat obok siebie na tej samej ziemi znajdowały się dwie nieistniejące już dzisiaj świątynie: Wielka Synagoga i kościół św. Michała. Dlatego w symbolicznym geście z miejsc, gdzie kiedyś one stały, wykopano ziemię. Rabin z miejsca, gdzie była synagoga, arcybiskup z miejsca, gdzie był kościół. Sprawiedliwi podawali sobie z rąk do rąk naczynie z ziemią wykopaną w miejscu, gdzie był kościół, ocaleni naczynie z ziemią wykopaną w miejscu, gdzie była synagoga. Punktem kulminacyjnym misterium było wymiesza- nie w Bramie Grodzkiej ziemi z tych dwóch miejsc i zasadzenie w niej dwóch krzewów winorośli jako symboli nieistniejących świątyń.

MISTERIA PAMIĘCI

W roku 2001 odbyło się Misterium pamięci Listy do getta, któ- rego dramaturgia została oparta na pisaniu listów do mieszkań- ców nieistniejącego miasta żydowskiego a następnie wysyłaniu ich do nich na nieistniejące już adresy. Było to odejście od myślenia o Misterium pamięci jako parateatralnym działaniu, dla którego

„sceną” jest przestrzeń miasta.

Misterium Poemat o miejscu

W misterium Poemat o miejscu (2002, 2004) chcieliśmy poka- zać, że zapomniana czy też ukryta i niechciana przeszłość zawsze do nas powraca. W tym misterium symbolem powracającej pamięci o zapomnianym mieście żydowskim było światło. Wychodziło ono spod betonowej powierzchni, która przykrywa miejsce po mieście żydowskim. Przy realizacji misterium zostały wykorzystane stu- dzienki kanalizacyjne, znajdujące się na tym terenie. Po ich otwarciu włożono do nich reflektory, które zaświecono w trakcie misterium.

Latarnia pamięci

W roku 2004 na zakończenie misterium Poemat o miejscu została zapalona stojąca na tym terenie przedwojenna lampa uliczna. Tak, aby światło, które przebiło betonową skorupę, zostało z nami. Zapalona wtedy lampa nie gaśnie w dzień ani w nocy.

Świecąc przez całą dobę przypomina o znajdującym się tu kiedyś mieście żydowskim. Jest świadectwem naszej pamięci.

Misterium światła i ciemności

W Misterium światła i ciemności Brama Grodzka staje się bramą pomiędzy światłem i ciemnością, pomiędzy życiem i śmiercią.

W każdą rocznicę początku likwidacji getta w Lublinie (16 marca 1942 roku) w przestrzeni, gdzie znajdowało się mia- sto żydowskie gaśnie światło. Natomiast po tej stronie Bramy, gdzie znajduje się Stare Miasto, na jego oświetlonych ulicach trwa zwyczajne, codzienne życie.

MISTERIA PAMIĘCI

Spójrzmy teraz na program Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” tworzony w Bramie Grodzkiej przez pryzmat metafor i sym- boli używanych do jego opisywania. Są wśród nich: Brama pamięci, Arka pamięci, Archiwum, Kapsuła czasu i wiele innych. Każde z tych określeń mówi w jakiś sposób o tym, czym jest Brama.

Brama – miejsce spotkania

Najbardziej zasadniczą cechą położenia Bramy Grodzkiej w przestrzeni miasta jest to, że znajduje się na granicy dwóch odmiennych światów: miasta chrześcijańskiego i miasta żydow- skiego. A to oznacza, że jest ona również miejscem ich spotka- nia. Dlatego też pierwszą ważną metaforą, do której zaczął się odwoływać Teatr NN w swoim programie, było mówienie o Bramie jako symbolicznym miejscu spotkania między Polakami i Żydami.

Artystycznym wyrazem tej idei było Misterium pamięci Jedna zie- mia – dwie świątynie, w którym doszło do symbolicznego spotkania w Bramie Grodzkiej ocalonych z zagłady i tych, którzy ich ratowali – Sprawiedliwych.

Brama jest też symbolicznym miejscem spotkania z pamięcią o tych, których zabito. Spotkania żywych z zamordowanymi. Stąd Misterium światła i ciemności.

Brama pamięci

Kolejną metaforą stało się mówienie o Bramie jako „Bramie pamięci”, czyli miejscu prowadzącym w głąb Pamięć miasta, miejscu, w którym pamiętamy o nieistniejącym mieście żydowskim.

Zaczęliśmy wtedy myśleć o swojej roli w Bramie jako o „strażnikach pamięci” – czyli tych, którzy stoją na straży pamięci nieistniejącego miasta żydowskiego.

A o tym zgładzonym mieście żydowskim mówiliśmy jak o „żydowskiej Atlantydzie”. Było to czytelne nawiązanie do mitu o zatopionym kontynencie. Przez wiele lat na wystawie Lublin.

Pamięć miejsca, znajdującej się w Bramie Grodzkiej, symbolicznym wejściem w przestrzeń „żydowskiej Atlantydy” było wejście w nary- sowaną na podłodze i powiększoną do wielkich rozmiarów mapę przedwojennej dzielnicy żydowskiej.

Pamięć – Miejsce – Obecność/Odpowiedzialność

Chcąc podkreślić już w samej nazwie kluczowe słowa w tworzo- nym przez Teatr NN w Bramie Grodzkiej programie nazwaliśmy

METAFORY I SYMBOLE „TEATRU PAMIĘCI” W BRAMIE

osie, wokół których zaczynał krystalizować się program Teatru NN.

Pamięć o tym, że obok nas, tu w Lublinie, przez setki lat żyli Żydzi, których zamordowano w czasie zagłady. Miejscem szczegól- nym dla zrozumienia historii Lublina jest Brama Grodzka, zwana kiedyś Bramą Żydowską. Po jednej jej stronie znajdowało się miasto żydowskie, a po drugiej miasto chrześcijańskie.

Obecność w tym miejscu – Bramie Grodzkiej – oznacza wzię- cie odpowiedzialności za pamięć o zamordowanych Żydach, którzy współtworzyli historię naszego miasta.

Symbolicznym tego wyrazem jest umieszczenie na wystawie lustra. Znajduje się ono dokładnie naprzeciw jednego z okien w Bramie Grodzkiej, przez które widać pustą przestrzeń po domach i ulicach miasta żydowskiego, o którym opowiadamy w Bramie.

W ten sposób obraz tej pustej przestrzeni odbity w lustrze staje się częścią wystawy, częścią naszej opowieści. Podkreśla to, że my, którzy jesteśmy gospodarzami Bramy, bierzemy odpowiedzialność i za pamięć o tym nieistniejącym mieście.

Kolejną metaforą, odwołującą się wprost do biblijnego potopu i arki Noego, było mówienie o Bramie jak o arce pamięci. Miejscu, które ma przechować pamięć o mieście żydowskim w czasie, gdy wszyscy o nim zapomnieli. Brama jak arka, czy też kapsuła czasu miała tę pamięć ocalić i przenieść w przyszłość.

Wielka księga miasta

Metafora „księgi” zrodziła się w roku 1997 w czasie przygo- towań do wystawy poświęconej przedwojennemu polsko-żydow- skiemu Lublinowi. Zaczęliśmy wtedy patrzeć na historię miasta jak na księgę, w której zapisana jest historia pojedynczych osób, rodzin, miejsc. Dlatego też wspomnianą wystawę nazwaliśmy Wielka księga miasta. Jakiś czas później – już na innej wystawie – metafora

„księgi” powróciła w elemencie scenograficznym, nawiązującym do kartki książki. W czasie pracy nad wystawą Wielka księga miasta narodził się program „Historii mówionej” – rejestrowania wspomnień mieszkańców.

To wtedy zaczęła powstawać wielka i wielowątkowa Mówiona księga miasta – Lublin opowiadany, na którą składają się setki

„małych historii”.

METAFORY I SYMBOLE „TEATRU PAMIĘCI” W BRAMIE

Metafora „adoptowania historii” wskazuje na symboliczny wymiar programu „Historia mówiona”. Podkreślamy w ten sposób, że zarejestrowanie czyjejś opowieści staje się dla nas rodzajem moralnego zobowiązania wobec świadka historii, że powierzona nam przez niego opowieść zostanie ocalona i będzie dalej żyła.

W jakimś sensie dokonuje się wtedy symboliczny akt „adopcji pamięci”. Takie symboliczne akty przekazywania pamięci zostały zrealizowane również w ramach „Misteriów pamięci”, kiedy to nagrywanie świadków historii odbywało się w otwartej dla widzów przestrzeni Bramy.

Laboratorium pamięci

Szukając różnych sposobów mówienia o pamięci zaczęliśmy patrzeć na działalność Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” jak na „laboratorium pamięci”. Samo pojęcie laboratorium zakłada szukanie, eksperymentowanie, odkrywanie nowego. Wyrazem tego stał się interdyscyplinarny program ośrodka powstający na przecięciu działalności naukowej, muzealniczej, dokumentacyjnej, edukacyjnej, artystycznej i animatorskiej.

Animatorzy pamięci

Ocalając pamięć o zamordowanych mieszkańcach miasta żydowskiego staliśmy się w jakimś sensie „animatorami pamięci”.

Tymi, którzy pokazują, że historia niesie w sobie doświadczenie, które jest ważne również dzisiaj. „Animator pamięci” jest kimś w rodzaju tłumacza dokonującego „przeniesienia” (łacińskie słowo

„translatio” znaczy przeniesienie) wiedzy o tym, co wydarzyło się w przeszłości do współczesności. Kimś, kto pokazuje, że historia nie- sie w sobie doświadczenie, które jest wciąż ważne. „Animatorzy pamięci” próbują w przeszłe zdarzenia tchnąć życie, oświetlić je, dlatego w swojej pracy wykorzystują często język sztuki i animacji.

Stąd m. in. nasze „Misteria pamięci”.

Na drugim biegunie działań, odnoszących się do przeszłości, stoją „rekonstruktorzy historii”, którzy nie tłumaczą lecz odgrywają historię. Tymczasem świat, w którym żyjemy, potrzebuje naszej empatii, współodczuwania i zrozumienia dla innych. W Lublinie dotyczy to w szczególności pamięci o zgładzonej społeczności żydowskiej.

METAFORY I SYMBOLE „TEATRU PAMIĘCI” W BRAMIE

Starając się oświetlić zdarzenia z przeszłości – próbując je lepiej zobaczyć i zrozumieć, staliśmy się „latarnikami pamięci”. Symbolem naszych działań jest „lampa pamięci” zapalona w czasie jednego z „Misteriów pamięci”, w miejscu, gdzie było miasto żydowskie.

Ocalanie pamięci – szukanie śladów po zamordowanych Zanurzając się w ciemność niepamięci, szukając i ratując to, co jeszcze ocalało – zdjęcia, wspomnienia, przedmioty – ocalamy pamięć o mieszkańcach miasta żydowskiego.

W jakimś głębokim sensie jesteśmy kontynuatorami przesłania twórców tzw. Archiwum Ringelbluma dokumentujących Zagładę Żydów. Będąc w samym środku ognia (Zagłada), mając świadomość tego, że wkrótce zginą, opisywali to, co widzieli.

Jesteśmy z pokolenia, które urodziło się na dymiącym pogo- rzelisku po II wojnie światowej. Wychowywaliśmy się obok tych, którzy byli w ogniu i wyszli z niego poparzeni ale żywi. Bardzo długo nie wiedzieliśmy, że na tym wojennym pogorzelisku są też prochy Żydów zamordowanych i spalonych, że żyją jeszcze ocaleni z Zagłady świadkowie. To były ostatnie chwile, żeby zdążyć nagrać ich opowieści.

Po nas przyjdą ci, którzy będą znać tylko nas – tych, którzy jeszcze mogli spotkać i rozmawiać ze świadkami. Jesteśmy ostat- nim ogniwem między świadkami Zagłady a tymi, którzy o tym, co się wydarzyło, będą dowiadywać się jedynie z książek, filmów i Internetu.

Odnajdowaliśmy też różne rzeczy – kawałek nadpalonej Tory, czyjeś świadectwo maturalne, opaskę z getta, framugę z drzwi z pustą szczeliną po mezuzie. Szukając śladów po zamordowanych, próbując ocalić pamięć o każdym z nich staliśmy się, jak opisany w wierszu Czesława Miłosza „strażnik – kret”, który „z małą czerwoną latarką przypiętą na czole” zanurza się w ciemność:

Powoli, drążąc tunel, posuwa się strażnik – kret Z małą czerwoną latarką przypiętą na czole.

Dotyka ciał pogrzebanych, liczy, przedziera się dalej, Rozróżnia ludzki popiół po tęczującym oparze, Popiół każdego człowieka po innej barwie tęczy.

[Czesław Miłosz, „Biedny chrześcijanin patrzy na getto”]

METAFORY I SYMBOLE „TEATRU PAMIĘCI” W BRAMIE

wiają się nazwiska mieszkańców żydowskiego miasta, próbujemy odtworzyć ich pojedyncze historie.

Śladów czyjegoś życia szukamy w archiwach ale też w doku- mentach będących w posiadaniu prywatnych osób oraz w oca- lonych wspomnieniach. Również gazety codzienne, wychodzące przed wojną, są źródłem wiedzy o wielu mieszkańcach miasta żydowskiego w Lublinie.

„Ochronka”

Gdy miasto żydowskie wraz z jego mieszkańcami zostało zgładzone, bardzo szybko o nich zapomniano. Ich historie opusz- czone przez wszystkich, stały się „bezdomne”. Tymi „osieroconymi”

historiami – wygnańcami z naszej pamięci – bardzo długo nikt w Lublinie nie interesował się. Nie było nikogo, kto chciałby o nich pamiętać. Dopiero w Bramie zaczęliśmy je gromadzić i opowiadać o nich. Dawać im „drugie życie”.

W jakimś sensie ośrodek – przygarniając je – stał się dla nich

„Ochronką”. Wśród tych historii szczególną rolę pełnią historie żydowskich dzieci. To one towarzyszyły nam od samego początku pracy w Bramie. Długo nikt z nas nie potrafił spojrzeć na Bramę, jak na symboliczną „ochronkę”. Musieliśmy do tego dojrzeć.

METAFORY I SYMBOLE „TEATRU PAMIĘCI” W BRAMIE

www.teatrnn.pl ul. Grodzka 21 20-112 Lublin

tel. +48 81 53 258 67

Autor

Tomasz Pietrasiewicz

Korekta

Teresa Markowska

Zdjęcia

B. Gajdzik, M. Kirnberger, M. Krasuska, M. Kubiszyn, J. Zętar, K. Zinkiewicz, Archiwum Fotografii Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”

ISBN 978-83-65444-12-7

Nakład 350

Druk

Petit S.K. Lublin

Dofinansowano ze środków

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.