Petr Blažek
Odmowa służby wojskowej w
Czechosłowacji 1969-1989
Pamięć i Sprawiedliwość 2/2 (4), 253-270
2003
<
>
Petr Blazek
Odm owa służby wojskowej
w Czechosłowacji 1969—1989
P rz e ło m e m w h isto rii ru ch u p o k o jo w e g o b y ła I w o jn a św ia to w a , k tó rej za sięg i in ten sy w n o ść p rz e ro sły w szy stk ie d o ty c h c z a so w e d o św ia d cz e n ia . Je d n y m ze sk u tk ó w ta m te g o w strz ą su b y ło w zm o cn ie n ie e u ro p e jsk ie g o ru ch u p a c y fisty cz n e g o , k tó ry o b o k trad y c y jn e g o o p ra c o w y w a n ia p r o je k tó w ro z b ro je n io w y c h sk o n c e n tro w a ł się n a n o w o n a k a m p a n ii n a rzecz lik w id a c ji o b o w ią z k o w e j służby w o jsk o w e j1. Po II w o jn ie św iato w ej p ra w o w o ln e g o w y b o ru m ięd zy za sa d n ic z ą słu ż b ą w o jsk o w ą i z a stę p c z ą słu ż b ą cy w iln ą z o sta ło sto p n io w o u zn an e p rz e z w ie le p a ń stw św ia ta ja k o e lem en t k a ta lo g u p ra w c z ło w ie k a i o b y w ate la. W 1 9 8 7 r. z m ia n a ta z o sta ła p o tw ie rd z o n a w re z o lu c ja c h P a rla m en tu E u ro p e jsk ie g o i K o m i sji P raw C z ło w ie k a O rg a n iz a c ji N a r o d ó w Z je d n o c z o n y c h , k tó re w ezw ały w sz y st k ie p a ń stw a św iata, by - jeśli jeszcze te g o n ie u czy n iły - w p ro w a d z iły z a stę p cz ą słu żb ę cyw iln ą. W E u ro p ie Z a c h o d n ie j d o ty czy ło to ju ż w ó w c z a s ty lk o p ań stw o k ró tk iej trad y c ji d em o k raty czn ej - H isz p a n ii, T urcji, P o rtu g alii i G re c ji, gdzie w d ru giej p o ło w ie lat o sie m d z ie sią ty c h b y ło w iele p rz y p a d k ó w o d m o w y służby w o jsk o w e j2.M ię d z y n a ro d ó w k a p rzeciw n ik ó w w ojn y i służby w ojsk o w ej - W ar R esister’s In tern atio n al (W R I), k tó ra p o w sta ła w k ró tce p o I w ojn ie św iatow ej w L o n d y n ie, od k o ń ca lat pięćd ziesiątych stara ła się rów n ież zw racać u w agę n a sytuację w b lo k u so w ieckim , gdzie nie u m o żliw ian o godnej cywilnej alternatyw y w o b ec służby w siłach zb rojn ych 3. N a p o czątk u lat sześćd ziesiątych p o w sta ła najb ardziej zn an a o rg a n iz a cja m ięd zy n a ro d o w a czu w ająca n a d p rzestrzegan iem p ra w człow iek a - A m n esty In tern atio n al. W edług jej rap o rtu o p u b lik o w an eg o w lutym 1 9 8 8 r. o d m aw iający słu ż
b y w o jsk o w e j
(conscientious objector)
to ten , „ k to o d m ó w ił o b o w ią z k u słu żb y О С 7 w ojsk o w ej lub jak ieg o k o lw iek u d ziału w k on flik tach w ojen n ych z p o w o d ó w su m ien ia albo głęb o k ieg o przek o n an ia, k tó re w y p ły w a z p o b u d e k religijnych, etycznych, m oraln ych , h u m an itarn ych , filozoficzn ych , polityczn ych lub p o d o b n y ch ” 4.
1
W 1926 r. opublikow ano M iędzynarodowy m anifest przeciwko obow iązkow i służby wojskowej, w śród jego 75 sygnatariuszy było wiele znanych osobistości: M ahatm a G andhi, Rabindranath Ta gore, Rom ain Rolland, H erbert G. Wells, Albert Einstein i M artin Buber. Por. T. Pasak, Z ivot Premy-sla Pittra, Praha 1995, s. 17.
2
A. Carter, Peace M ovem ents: International Protest an d World Politics since 1945, London - N ew York 1992, s. 2 2 3 -2 3 3 . Z kolei w niektórych państw ach zachodnioeuropejskich w prow adzono ar mię zaw odow ą, co spraw iło, że problem odm ow y służby w ojskow ej, przynajmniej w czasie pokoju, przestał być aktualny.3
Periodyk, w którym publikow ano inform acje na ten tem at, nosił znaczący tytuł „War Resister”(ibidem, s. 183).
Petr Blazek
O z a in te re so w an iu za ch o d n ich o rg a n iz acji p acy fisty czn y ch sy tu acją w b lo k u w sc h o d n im św iad czy zd arz en ie, d o k tó re g o d o sz ło w P radze p o d c z a s św iato w e g o k o n g re su p o k o ju . 2 2 czerw ca 1 9 8 3 r. p o p o łu d n iu g ru p a o b y w ateli fran cu sk ich ro z w in ę ła p o d p o m n ik ie m św. W acław a d w a tran sp a re n ty z n a p isa m i w języku czesk im , fran cu sk im i n iem ieck im : „A n i so w ieck ie, an i am ery k ań sk ie ra k ie ty ” o ra z „P raw o o d m o w y służby w o jsk o w e j n a Z a c h o d z ie i n a W sc h o d z ie ” . N a obu tra n sp a re n ta c h w p raw y m d o ln y m ro g u w id n iał p o d p is: „R u c h P rzeciw n ik ów Słu żby W ojskow ej (F ran cja)” . T ran sp aren ty n aty ch m iast z a re k w iro w ali fu n k c jo n a riu sze tajnej p o lic ji p olity czn ej S tatn i b e z p e c n o st (StB ), k tó rzy p o cyw iln em u p a tro lo w a li p la c W acław a. E p iz o d , k tó ry w z o rc o w o ilu stro w ał w aru n k i d ziała ń n a rzecz p o k o ju w reżim ie p o licy jn y m , z w iasto w ał je d n o cze śn ie u d z iał W łoch ów , P o la k ó w i W ęgró w w sie rp n io w y ch d e m o n stra c ja c h an ty reżim o w y ch , o d b y w ający ch się p o d k o n ie c lat o siem d ziesią ty c h n a p la cu W acław a5.
Z n a c z ą c a z m ia n a sy tu acji n a stą p iła w p o ło w ie lat o sie m d z ie sią ty c h , k ied y w y siłki n a rzecz w p ro w a d z e n ia zastęp cz ej słu żb y cyw ilnej stały się je d n ą z p ła sz czyzn w sp ó łp ra c y g ru p o p o z y cy jn y ch w b lo k u w sc h o d n im . W ielki o d z e w w z b u d z iła d z ia ła ln o ść p o ls k ie g o R u c h u „W o ln ość i P o k ó j” (W iP), k tó ry p o w sta ł w k w ietn iu 1 9 8 5 r. B e z p o śre d n im im p u lse m d o je g o u tw o rz e n ia b y ło sk azan ie M a r k a A d a m k ie w ic z a n a 3 0 m iesięcy w ię zie n ia z a o d m o w ę z ło ż e n ia p rzy sięgi w o jsk o w e j. W 1 9 8 7 r. w P o lsce ro z p o c z ę c ia słu żb y w o jsk o w e j o d m ó w iło już o k o ło 1 5 0 o só b , a re p re sje d o tk n ę ły jed y n ie 10 p ro c . z nich . M in im a liz a c ja r e p re sji w y n ik a ła z w y p ra c o w a n e g o p rz e z W iP sy stem u in ten syw n ej w sp ó łp ra c y z o rg a n iz a c ja m i za g ran icz n y m i (p rz ed e w szy stk im z A I), w y w o ły w a n ia n acisk u o p in ii p u b liczn ej i p rz e n ie sie n ia n ie p o słu sz e ń stw a o b y w a te lsk ie g o n a o b sz a r p u bliczny. K w e stią zastęp cz ej słu żb y cyw ilnej w P o lsce m u sie li się o sta te c z n ie zająć p rz e d sta w ic ie le rzą d u , a tak że p a rla m e n t6.
O d m o w ą słu żb y w o jsk o w e j in te re so w a ły się tak ż e in ne g ru p y o p o z y cy jn e w p o z o sta ły c h p a ń stw a c h b lo k u so w ie c k ie g o , ch o ć p o z a c z e c h o sło w a c k im N i e za leż n y m S to w a rz y sz e n ie m P o k o jo w y m - In icja ty w ą D e m ilita ry z a c ji S p o łe c z e ń stw a (N e z a v islé m iro v é s d r u z e n i - In ic ia tiv a z a d e m ilita r iz a c i s p o le c n o s t i - N M S ) n ie sta n o w iło to g łó w n e g o p o la ich d z ia ła ln o śc i. P o d k o n ie c 1 9 8 7 r. z in icjatyw y części w y d a w c ó w w ę g ie rsk ie g o c z a so p ism a sa m iz d a to w e g o „ B e sz é lô ” r o z p o c z ę to m ię d z y n a r o d o w ą k a m p a n ię p e ty c y jn ą n a rz e c z z a stę p c z e j słu żb y w o jsk o w e j, k tó r ą p o p a r ło p o n a d c ztery stu p rz e d sta w ic ie li g ru p o p o z y cy jn y ch z Ju g o s ła w ii i p ię c iu p a ń stw b lo k u so w ie c k ie g o . P etycję p o p a r ły c z e c h o sło w a c kie K a r ta 7 7 i K o m ite t O b ro n y N ie sp ra w ie d liw ie P rz e śla d o w a n y c h (V yb or n a o b ra n u n e sp ra v e d liv e stih an y ch - V O N S ); p o d p is a li ją m .in . A d a m M ic h n ik , 5 Archiv M inisterstva vnitra Ceské republiky [dalej: A M V C R ], A 33/193, R aport sytuacyjny Fede ralnego M inisterstw a Spraw W ewnętrznych nr 8 o rozw oju sytuacji bezpieczeństw a w związku ze Św iatowym Z grom adzeniem na rzecz Pokoju i Życia, Przeciwko Wojnie Jądrow ej, 22 VI 1983 r. 6 W. M odzelew ski, Pacyfizm w Polsce, W arszawa 1996, s. 1 4 -1 5 . Podstaw ow ą deklarację WiP wy dano 17 X I 1985 r. we wsi M achow a pod Tarnowem, gdzie podczas II wojny światowej za niepod porządkow anie się rozkazow i udziału w egzekucjach karnych polskich cywili został zastrzelony żoł nierz Wehrmachtu O tto Schimek. Stał się on patronem WiP, niektórzy członkow ie Ruchu dom agali się nawet beatyfikacji Schim ka. Pielgrzymki do M achow ej były nieodłącznym elem entem w iększo ści akcji WiP (Polské h n u tiSvoboda a mir, „Inform ace o Charte 7 7 ” (samizdat) [dalej: „IN F O C H ”] 1986, R. 9, nr 4, s. 15-19).
O dm ow a służby wojskowej w Czechosłowacji 1969-1989
A n d riej S ach aro w , R a lf H irsc h , G y ö rg y K o n r a d i Petr U h l, k tó ry b ra ł u d ział w z b ie ra n iu p o d p is ó w w C z e c h o sło w a c ji. A p e l o d w o ły w a ł się d o re z o lu c ji P a r la m e n tu E u r o p e jsk ie g o i K o m isji P ra w C z ło w ie k a O N Z z 1 9 8 7 r. W sc h o d n io e u ro p e jsc y d y sy d e n ci d o m a g a li się o d p a ń stw stro n K o n fe re n c ji B e z p ie c z e ń stw a i W sp ó łp ra c y w E u r o p ie , by p r z e fo r so w a ły p rzy ję cie p o d o b n e g o z o b o w ią z a n ia p o d c z a s k o le jn e g o s p o tk a n ia w W ie d n iu 7.
Petycję o g ło sz o n o 21 m a rc a 1 9 8 8 r. p o d c z a s k o n fe re n c ji p ra so w e j w W iedn iu, k tó r ą z o rg a n iz o w a ła M ię d z y n a r o d o w a H e lsiń sk a F e d e ra c ja P raw C z ło w ie k a (In te rn a tio n a l H e lsin k i F e d e ra tio n fo r H u m a n R ig h ts). Z n a cz ą c y u d z ia ł w k o o r d y n acji k a m p a n ii m ia ła lo n d y ń sk a E a st E u ro p e a n C u ltu ra l F o u n d a tio n , w k tó rej p ra c o w a ł J a n K a v an . W k o n fe re n c ji p ra so w e j w W iedn iu w ziął u d z ia ł p r z e d sta w iciel o p o z y c ji w ęg iersk iej M ik ló s H a ra sz ti. W sw o im w y stą p ie n iu stw ierd ził, ze o so b y o d m a w ia ją c e p o d ję c ia zasad n icz ej słu żb y w o jsk o w e j stan o w iły w tym o k re sie w E u ro p ie W sch o d n ie j n ajw ięk szy o d se te k o só b o k re ślan y ch ja k o w ię ź n io w ie p o lity c z n i; b y ło ich k ilk a se t, n ajw ięcej n a W ęgrzech i w Ju g o sła w ii. H a rasz ti w y ra ził też so lid a r n o ść z w ię zio n y m i z tych sam y ch p o w o d ó w w G recji, T u rcji i H isz p a n ii8.
S y g n a ta riu sz K a rty 7 7 Petr U h l, w raz z Ja n e m U rb a n e m z a p ro sz o n y n a k o n fe re n c ję p r a s o w ą , p r z e s ła ł list, w k tó ry m u sp r a w ie d liw ił s w o ją n ie o b e c n o ść w W ied n iu i o c e n ił zn aczen ie k a m p a n ii p ety cy jn ej: „In te rn a c jo n a liz a c ja n aszych ż ą d a ń , tak ich ja k p ra w o d o o d m o w y słu żb y w o jsk o w e j z p o w o d ó w su m ien ia o ra z p ra w o d o za stęp cz ej słu żb y cyw iln ej, m a w ielk ie zn aczen ie tak że d la te g o , że d aje o k a zję d o p o r ó w n a n ia stan u p ra w n e g o i fa k ty c z n e g o , ja k i o sią g n ię to w p o szcz egó ln y ch k rajach , w tym p rz y p a d k u w sześciu p ań stw a ch , k tó ry ch p r z e d sta w ic ie le o d w o łu ją się d o tej sam ej id e o lo g ii. Tu o k a z u je się , że sy tu a c ja w p o sz c z e g ó ln y c h k ra ja c h je st z n a c z n ie o d m ie n n a ; je śli c h o d z i o C z e c h o sło w a c ję , u w aż alib y śm y z a p o stę p , gd y b y istn iały p rzy n ajm n iej B a u so ld a te n , ja k w N R D , lub fak ty cz n a m o ż liw o ść n ie ro z p o c z ę c ia słu żb y w o jsk o w e j z p o w o d ó w su m ien ia d la n ie k tó ry c h o b y w ateli, ja k w P o lsce. W zw iązk u z tym ch cę p rz y p o m n ie ć ist n ien ie so w ie c k ie g o d e k re tu z lat 1 9 1 9 - 1 9 2 6 o m o ż liw o śc i o d m o w y słu żb y w o j sk o w e j; ż ą d a n ie p o w ro tu d o tej n o rm y p raw n ej w Z S R R i k raja ch U k ła d u W ar sz a w sk ie g o je st d ziś b a rd z o a k tu a ln e ” 9.
Niebieskie książeczki („modre knizky”)
W C z e c h o sło w a c ji o d k o ń c a lat czterd ziesty ch o b o w ią z y w a ła u sta w a o o b o w iązk u służby w o jsk o w ej nr 9 2 /1 9 4 9 Sb ., k tó ra b y ła w ie lo k ro tn ie n o w elizo w an a, p o ra z o sta tn i w 1 9 7 8 r. W ed łu g niej w szy scy m ło d z i m ężczy ź n i b e z p o w aż n y c h p r o b le m ó w z d ro w o tn y c h b y li z o b o w ią z a n i d o z a sa d n ic z e j słu żb y w o jsk o w e j, c z ę sto d a le k o o d d o m u i w w a ru n k a c h u rą g a ją c y c h g o d n o śc i. Po z a k o ń c z e n iu słu żb y ż o łn ie rz b y ł p rz e n o sz o n y d o reze rw y i w k o le jn y c h la ta c h m ia ł o b o w ią ze k u c z e stn ic tw a w ć w ic z e n ia c h w o jsk o w y c h w p r z e p isa n y m p rz e z u sta w ę 7 D okum ent Charty 77 i . 3 /88: D opis KBSE ve Vidni, „IN F O C H ” 1988, R. 11, nr 9, s. 4 -5 . 8 T.A. [P Uhl], O d pirân i vojenské sluzby z dUvodU sv id o m i ve vychodni E v ro p i, ibidem, nr 7, s. 1 2 -1 4 .
Petr Blazek
w y m ia rz e 10. P o w szech n e szy k an y ze stro n y starszy ch r a n g ą żołn ierzy, p o z b a w io ne k w alifik acji d o w ó d z tw o i złe w a ru n k i so c jaln e p rz y g o to w a n ia w o jsk o w e g o n a le ż a ły d o n a jw a ż n ie jsz y c h p rzy czy n n e g a ty w n e g o p o s tr z e g a n ia ro li a r m ii11. Z n a c z e n ie m ia ło też d o św ia d c z e n ie h isto ry c z n e - w k ry z y so w y ch m o m e n ta c h a rm ia c z e c h o sło w a c k a n ie b y ła w y k o rz y sty w a n a d o o b ro n y p a ń stw a i n a o g ó ł p o z o sta w a ła p asy w n a . P o d k o n ie c lat o sie m d z ie sią ty c h z a w ó d ż o łn ie rz a n ależ ał - w e d łu g b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h - d o n ajm n iej p re stiż o w y c h 12. W ed łu g an aliz In sty tu tu B a d a ń O p in ii P u b licz n e j (U stav p r o v y z k u m v e re jn é h o m in en i) p rzy F e d e raln y m U rzęd z ie Staty sty cz n y m w ty m sam y m o k re sie 3 0 p ro c . o b y w ate li są d ziło , że w w iek u a to m u d w u le tn ia z a sa d n ic z a słu ż b a w o jsk o w a n ie m a ż a d n e g o u z a sa d n ie n ia . W ię k szo ść re sp o n d e n tó w p r o p o n o w a ła jej sk ró c e n ie d o o sie m n a stu m iesięcy. S tw ie rd z o n o n a to m ia st zn aczn y ro z rz u t p o g lą d ó w n a te m a t o d m o w y za sad n icz ej słu żb y w o jsk o w e j: o d ż ą d a ń san k cji p raw n y ch aż p o p rzych yln e sta n o w isk o . Je d y n ie 13 p ro c . re sp o n d e n tó w o p o w ia d a ło się z a w p ro w a d z e n ie m słu żb y a ltern a ty w n ej, w ię k sz o ść z a le c a ła w a ria n t słu żb y w w o jsk u b e z k o n tak tu z b r o n ią 13.
W ty m o k re sie n ie b y ło m o ż liw o śc i w y b o ru m ięd zy z a sa d n ic z ą słu ż b ą w o js k o w ą a z a stę p c z ą słu ż b ą cyw iln ą. N ie sta n o w iła w y jątk u - w e d łu g u staw y o o b o w iązk u słu żb y w o jsk o w e j - n aw e t tzw. z a stę p c z a słu ż b a w o jsk o w a , k tó r ą p o b o ro w y m ó g ł o d b y ć n a p o d sta w ie w łasn ej p ro śb y ze „sz cz e g ó ln y c h p o w o d ó w ro d z in n y ch , e k o n o m iczn y ch lu b so c ja ln y c h ” . W p ra k ty c e ta fo rm a re aliz ac ji o b o w iązk u w o jsk o w e g o , trw a ją ca p ięć m iesięcy, b y ła u m o ż liw ia n a raczej sp o ra d y c z n ie . Z a s a d n ic z a słu ż b a w o js k o w a w p o z o s ta ły c h p r z y p a d k a c h b y ła s k r ó c o n a je d y n ie d la w ię k sz o śc i a b so lw e n tó w sz k ó ł w y ż szy ch , k tó rz y p o d c z a s stu d ió w p rz e c h o d z ili o b o w ią z k o w e p rz y g o to w a n ie w o jsk o w e , o rg a n iz o w a n e p rz e z stu d iu m w o jsk o w e 14. In n y m leg aln y m sp o so b e m u n ik n ię c ia d o św ia d cz e ń w o js k o w y ch b y ło z a w arcie u m o w y o p ra c ę w k o p a ln i; jej w a ru n k ie m b y ło je d n a k z ło żen ie w o d p o w ie d n ie j a d m in istra c ji w o jsk o w e j p ro śb y o d łu g o le tn ie o d ro c z e n ie słu żb y z a sa d n ic z e j. W la ta c h o sie m d z ie sią ty c h m o ż liw o ść ta z o sta ła z m ie n io n a r o z p o r z ą d z e n ie m rz ą d u n r 4 1 / 8 4 i z a r z ą d z e n ie m F e d e r a ln e g o M in iste r stw a O b ro n y nr 7 /8 2 . Je ż e li m ężczyzn a p ra c o w a ł w górn ictw ie d o o sta tn iego d n ia roku, w k tó ry m sk o ń cz y ł 3 0 lat, n ie p o w in ie n o trz y m a ć ro z k a z u m o b iliz a c y jn e g o 15. 10 N a początku lat pięćdziesiątych ustaw a została naruszona, kiedy kilka tysięcy osób pow ołano na tzw. nadzwyczajne ćw iczenia w ojskow e, by m ogły pow stać now e pom ocnicze bataliony techniczne (J. Bilek, Pom ocné technické prapory: O jedné z forem zn euziti arm âdy k politické perzekuci, Praha 2 0 0 2 , s. 2 7 -3 4 ).
11 Całkow icie niezbadanym tem atem jest w związku z tym np. kw estia sam obójstw żołnierzy zasad niczej służby w ojskow ej. D ysponujem y jedynie danymi z drugiej połow y lat sześćdziesiątych, które w skazują na pow agę tej kwestii: od września 1964 r. do grudnia 1968 r. odnotow ano w sumie 774 sam obójstw a i próby sam obójcze (Vojensky historicky archiv, M N O -N G S, R aport o w ynikach ba dań opinii publicznej w Czechosłow ackiej Armii Ludow ej, luty 1969 r., k. 134).
12 J. Fibich, Problémy transform ace a dem okratizace m entality cloveka [w:] V Safan k o v a [i in.],
Transformace ceské spoleenosti 1 9 8 9 -1 9 9 5 , Brno 1996, s. 2 79.
13 J. H erzm ann, Ceskoslovenské verejné m ineni o miru a vàlce, „M ir” 1990, R. 4 2 , nr 1, s. 12. 14 Studium w ojskow e dla studentów Uniwersytetu K arola m iało siedzibę przy ul. Plzenskiej w Pra dze (Seznam prednasek na F F UK 1 9 8 8 -1 9 8 9 , Praha 1988, s. 1 1 0 -1 1 1 ).
15 Ja k zauw ażył M artin M echta, który na początku 1 9 9 0 r. zorganizow ał kam panię petycyjną na rzecz uznania zastępczej służby cywilnej dla obyw ateli pełniących długo okreso w e zobow iązania
O dm ow a sluźby wojskowej w Czechosłowacji 1969-1989
Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść tych, k tó rzy ch cieli u n ik n ąć słu żb y w o jsk o w e j, w y b ie ra ła je d n a k m niej w y m a g a ją c ą d ro g ę - p r ó b o w a ła u zy sk a ć za św ia d c z e n ie le k a rsk ie o n ie o d p o w ie d n im stan ie z d ro w ia . O b ra z o w o p ró b y u z y sk a n ia „n ie b ie skiej k s ią ż e c z k i” w sp o m in a ł p isa r z Ja c h y m T o p o l, k tó ry ta k ja k w ie lu je g o r ó w ie śn ik ó w n a p o c z ą tk u lat o sie m d z ie sią ty c h u d a w a ł c h o ro b ę p sy c h ic z n ą : „P ó jść ta m b y ło n ie w y o b ra żaln e . Z jed n ej stro n y n ie ch cieliśm y z z a sa d y służyć w arm ii k o m u n isty c zn ej, z d ru giej - ta p rz e ra ż a ją c a w izja d w ó c h lat w śr ó d w rz a sk u i b ro n i. D o te g o o czy w iście strach , że m o g ą n a s w y słać n p . d o P o lsk i, A fg a n istan u lub g d z ie k o lw ie k in dziej. J a k u n ik n ąć w o jsk a - to b y ł n ieu stan n y tem at n aszy ch ro zm ó w . T ak sa m o ja k g iełd ę k sią ż e k i p ły t, m ieliśm y też g iełd ę p o m y słów , ja k w y k ręcić się o d w o jsk a . K rąży ły n ajró ż n ie jsz e rady. J a k p rz e d b a d a n ie m w y sm a ro w a ć so b ie ręce ja k ą ś zgn ilizn ą, aż w y sk o cz y w y sy p k a, n ie sp a ć d w ie n o ce i p ić w ia d ra kaw y, ja k się ją k a ć . W k u w a liśm y p o d rę c z n ik i p sy ch iatry cz n e , by m ó c w ła śc iw ie sy m u lo w a ć ch o ro b y . W te d y m o d n e b y ły ta k z w a n e d ra b in k i. O p ię ć lat starsi g o śc ie z m u zy c zn e g o u n d e rg ro u n d u ręce m ieli u sia n e b lizn am i p o d e m o n stracy jn y ch p ró b a c h sa m o b ó jcz y c h . N a jw ię k si p rzeciw n icy słu żb y m ie li n a ciele g łę b o k ie p o p a rz e n ia . N a le ż a ło p o p ro stu p o k a z a ć k o m isji p o b o ro w e j, że n a p ra w d ę je ste ś z d o ln y m d o w sz y stk ie g o w a r ia te m ” 16.
W ed łu g p isa rz a i p ie śn ia rz a V la stim ila T r e s M k a o d w ie d z in y w gab in eta ch p sy ch iatry cz n y ch w u cieczce p rz e d w o jsk ie m by ły p o p u la rn e ju ż w la ta c h sz e ść d ziesiąty ch : „ N o , u czy liśm y się, co m am y ro b ić , ja k m am y się z a ch o w y w ać i tym p o d o b n ie . D ziś p atrz ę n a to z d y stan su , ale w ted y d u p a m i się trz ę sła . S fin g o w a łem p ró b ę sa m o b ó jstw a i m ó w iłe m so b ie w tedy, że jeśli tych p a p ie r ó w nie o trz y m am , to fak ty czn ie się za b iję. B y łem h ip i” 17. P o d o b n e d o św ia d c z e n ia życiow e w ty m sam y m czasie m ia ł inny p ie śn ia rz , Ja r o s la v H u tk a : „W ybrałem d o m w a r ia tó w w S tern b erk u n a M o ra w a c h . W ydał się m i tak i sp o k o jn y i lu d z k i. S fin g o w a łem sa m o b ó jstw o . W cześn iej p rz e czy tałe m lite ra tu rę i w y b ra łe m d ia g n o z ę : p sy c h o p a ta sc h iz o id a ln y ” 18.
Świadkowie Jehowy i odmowa służby wojskowej
P rz y p ad k i b e z p o śre d n ie j o d m o w y słu żb y w o jsk o w e j n ie by ły w C z e c h o sło w a cji zb yt częste. D o p o ło w y lat o sie m d z ie sią ty c h d o m in o w a li p o d ty m w zg lęd em św ia d k o w ie Jeh o w y , k tó rzy p o w o łu ją c się n a z a le c e n ia b ib lijn e, trad y cy jn ie o d m a w ia li u d z ia łu w jak ie jk o lw ie k d z ia ła ln o śc i w o jsk o w e j19. W śró d c z ło n k ó w tej gru p y w y zn an io w ej p a n o w a ła su ro w a d y scy p lin a, a d o k ate g o ry c z n y c h w y m ag ań
w górnictw ie, ta alternatywa w obec zasadniczej służby w ojskow ej była „anachronizm em i dyskry m inacją, biorąc pod uw agę uznawane przez społeczność m iędzynarodow ą praw a człow ieka” (Peti-
ce, „Inform acni servis” 1990, nr 48, s. 9).
16
T. Weiss, J. Topol, NemUzu se zastavit: Rozhovory, Praha 2 0 0 0 , s. 40. Por. Savaronola s Ribanou:Kàdrovy dotaznik Jach ym a Topola, „Babylon” 2 0 0 0 , R. 10, nr 3, s. 1.
17
K arlinskà verbez: Kàdrovy dotaznik Vlastim ila Tresnâka, „B abylon” 2 0 0 1 , R. 11, nr 7, s. 1-2.18
J. H utka, M . Cerm ak, Pravdepodobné vzdâlenosti, Praha 1994, s. 40.19
O gólną liczbę skazanych za odm ow ę służby w ojskow ej z pow odów religijnych lub moralnych w komunistycznej Czechosłow acji m ożna byłoby ustalić zapew ne jedynie dzięki szczegółow ym ba daniom zbiorów archiwalnych dawnej Prokuratury Generalnej C SR S. D o tej dokum entacji nie um ożliw iono dotychczas dostępu.Petr Blazek
staw ian y ch je d n o stk o m n a le ż a ł też za k a z w sz e lk ie g o u d z ia łu w życiu p o lity c z n ym , w łączn ie z o d m o w ą u z n a w a n ia sy m b o li p a ń stw o w y c h i sk ła d a n ia p rzy sięgi w o jsk o w e j. Ś w ia d k o w ie Je h o w y ju ż w I R e p u b lic e C z e c h o sło w a c k ie j m ieli k ło p o ty z p o w o d u o d m o w y słu żb y w o jsk o w e j; n p . w 1 9 2 5 r. w B ra ty sław ie sk a z a n o z a to M a r tin a B o o r a n a 2 ,5 ro k u p o z b a w ie n ia w o ln o śc i20. R o z le g łe rep resje d o tk n ę ły ich je d n a k d o p ie ro p o d c z a s o k u p a c ji n a z isto w sk ie j, k ied y w 1 9 4 2 r. p o sta n o w ie n ie m p r o te k to r a R zeszy ich o rg a n iz a c ja z o sta ła z a k a z a n a , a o k o ło setki jej c z ło n k ó w z a n e g aty w n ą p o sta w ę w o b e c w y siłk u w o je n n e g o w y w ie zio n o d o o b o z ó w k o n cen trac y jn y ch , gd zie część z n ich z g in ę ła 21.
W o k re sie p o w o je n n y m św ia d k o w ie Je h o w y w zn o w ili sw o ją d z ia ła ln o ść i p o n o w n ie z tych sam y ch p o w o d ó w d o c h o d z iło d o ich k o n flik tó w z a p a ra te m p a ń stw a. W reżim ie k o m u n isty czn y m n ależ eli d o n ajb ard zie j re p re sjo n o w a n e j gru p y sp o łe c z n e j, o czym św iad czy w sp o m n ie n ie p isa rz a K a rla Pecki, k tó ry la ta p ię ć d ziesiąte sp ę d z ił w o b o z a ch u ran o w y c h w Ja c h y m o v ie : „ D o N ik o la ja w ty m g o r szym , ale n ie k ry ty cz n y m e ta p ie p rz y w ie ź li tr a n s p o r t je h o w itó w , sekty, k tó r a o d m a w ia n o sz e n ia b ro n i. B y li sk az an i w łaśn ie z a to : ch cieli - ja k d ziś - p rz y k ła d o w o o b słu g iw a ć ch o ry ch , ale o d m a w ia li w z ię c ia b ro n i d o ręk i. W ted y g ro źn e p rz e stę p stw o , z a te m k aż d y d o sta ł o d 1 0 d o 15 lat. P rzy jech ał tra n sp o rt i m ieli iść k o p a ć u ran ! W ysiedli, lecz - co z ro z u m ia łe - o d m ó w ili w y jścia n a zm ian ę. C a ła g ru p a , o k o ło 2 0 o só b , z n a la z ła się za te m n a ty ch m iast w k arc e rz e [...] tw o rzy ła go p iw n ic a p r z e g r o d z o n a d rew n ian y m p rz e p ie rz e n ie m , z a k tó ry m b y ł m ag azy n ziem n iak ó w . Sied zieli tam i śp ie w a li sw o je p ieśn i, m e lo d ie n io sły się d o góry. W racałem z szych ty - w te d y jeszcze n ie p ra c o w a łe m ja k o p o sz u k iw a c z u ran u , ale u św ia d a m ia łe m ju ż so b ie , że b io rę u d z ia ł w p ro c e sie , k tó re g o e fe k te m k o ń c o w ym je st b o m b a a to m o w a - a o n i ciągle śp iew ali. D z ię k i tym su ro w y m z ie m n ia k o m nie u m a rli o d raz u , ale ja k d zień w d zień p rz e c h o d z iliśm y o b o k , to ich śp iew słab n ą ł. A ż p o 1 0 - 1 2 d n ia ch b y ł ju ż b a rd z o słab iu tk i. R a z p rzy sz liśm y z szychty i b y ła cisza. Później p rz y je c h a ła c ię ż aró w k a , p o w rz u c a li ich n a n ią, w w ię k sz o śc i n iep rzy to m n y ch , i w y w ie źli” 22.
H isto ry k K a re l K a p la n stw ierd za, że o b o k św iad k ó w Je h o w y z tych sam y ch p o w o d ó w p ra c y w k o p a ln ia c h u ran u o d m a w ia li też ad w e n ty ści23. W ed łu g Pavla C iernego, a u to ra p o d rę c z n ik a d o ty c z ą ce g o h isto rii, te o lo g ii o ra z d z ia ła ln o śc i K o śc io łó w i to w a rz y stw religijn y ch , o p r a c o w a n e g o w d ru giej p o ło w ie lat o sie m d ziesiąty ch n a p o trz e b y se k re ta ria tu d o sp raw k o ścieln y ch cze sk ie g o rzą d u , c h o d ziło za p e w n e o p o łą c z e n ie ze so b ą „u g r u p o w a ń ad w en ty sty czn y ch (w C S R S c h o d zi z reg u ły o je d n o stk i lu b m n iejsze g ru p y o ch arak terze se k cia rsk im ) tzw. 20 B. M artinek, N dbozenskd spolecnost a stdt: H istorie svedku Jehovovych v Ceskoslovensku, Praha 2 0 0 0 , s. 31.
21 H . Adamy [i in.], Fialové trojùhelniky: Z apom enu tà kapitola holocaustu, Praha 2 0 0 0 , s. 3 9 -4 0 . 22 J. Lukes, H ry doopravdy: Rozhovor se spisovatelem Karlem Peckou, Praha-Litom ysl 1998, s. 9 1 -9 2 . W obozie „R o vn ost” jego dow ódca mjr. Frantisek D vorak („Paluszek” ) kazał św iadkom Je h o wy, którzy odm aw iali w ydobyw ania uranu do celów w ojskow ych, „stać dwa dni i dwie noce zwią zanym w strefie ostrzału pod płotem ” (V H ejl, Z prava o organizovaném nàsili, Praha 1990, s. 243). Z ob. też: B. M artinek, Św iadkowie Jehow y w Czechosłow acji po 1945 r. [w:] Studia i m ateriały
z dziejów opozycji i oporu społecznego, t. 4, red. Ł. Kam iński, W rocław 2 0 0 0 , s. 5 1 -6 4 .
23 K. Kaplan, Jâchym ovské doly [w:] K. Kaplan, V. Pacl, Tajny! prostor Jâchym ov, Ceské Budejovi- ce 1993, s. 39.
O dm ow a służby wojskowej w Czechosłowacji 1969-1989
M ię d z y n a ro d o w e g o Z je d n o c z e n ia A d w e n ty stó w III C z ę śc i o ra z R e fo rm o w a n y c h A d w e n ty stó w D n ia S ió d m e g o z K o śc io łe m A d w e n ty stó w D n ia S ió d m e g o . Te se k ty fak ty czn ie są z g o d n e z je h o w iz m e m [sic!] w k w e stiach sp o łe czn y c h (o d m o w a słu żb y w o jsk o w e j, n e g o w an ie a u to ry te tu p a ń stw a it p .) ” . W ed łu g je g o in te rp re ta cji p rz e d sta w ic ie le trad y c y jn e g o K o śc io ła A d w e n ty stó w D n ia S ió d m e g o r e sp e k to w a li n o rm y p raw n e i n ie p o w o d o w a li „ n a p ię ć w sto su n k a c h z p a ń stw e m ani z in n ym i o rg a n iz a c ja m i re lig ijn y m i” 24. W czerw cu 1 9 5 1 r. d o w ó d z tw o arm ii z d e c y d o w a ło się ro z w ią z a ć p ro b le m o d m a w ia ją c y ch słu żb y w o jsk o w e j, k tó rzy p o p ie rw sz y m sk az an iu i w y k o n a n iu k ary p o n o w n ie o d m ó w ili ro z p o c z ę c ia służby z p o w o d ó w religijn y ch . Z a k la sy fik o w a n o ich ja k o c z ło n k ó w p o m o c n ic z y ch b a ta lio n ó w tech n iczn y ch , gd zie m ieli słu ży ć b ez b r o n i25.
Po sierpn iu 1 9 6 8 r. w C zech o sło w acji p ro cesy sąd o w e św iad k ó w Je h o w y były sp o rad y czn e, ja k o o g ó ł nie sp raw iali w tym ok resie w iększych p ro b le m ó w p ań stw u. K w estię o b o w ią z k u służby w o jsk o w ej ro z w ią zy w ali p rag m aty czn ie - p o d o b n ie jak w ielu in nych ob y w ateli. W ed łu g d an y ch M in iste rstw a S p ra w W ew nętrznych w la tach sie d em d ziesiąty ch p o n a d 8 0 p ro c . m ęskiej p o p u la c ji św ia d k ó w Je h o w y było p o sia d a c z a m i „n ieb iesk iej k sią ż e c z k i” 26, p o z o sta li często u n ik ali służby w o jsk o w ej, p o d p isu ją c d łu g o letn ie u m o w y o p racę w k o p aln i. N a p o c z ą tk u lat o sie m d ziesiąty ch tę d ro g ę w y b ra ł Petr H e rm a n sk y z C zesk iej Lipy, k ied y je d n a k w d z ia le k ad r d o w ie d z ia n o się o je g o w y zn an iu , o d m ó w io n o m u p rzy jęcia d o pracy. Po o trzy m a n iu ro z k az u m o b ilizacy jn eg o 1 p a ź d z ie rn ik a 1 9 8 2 r. staw ił się w je d n o st ce w o jsk o w e j, gd zie nie z g o d z ił się n a b a d a n ie lek arsk ie. K ilk a m iesięcy późn iej z o sta ł sk azan y p rzez W ojsk o w y S ąd O b w o d o w y w B rn ie n a 2 ,5 ro k u p o z b a w ie n ia w o ln o ści z a u n ik an ie służby w siłach zb ro jn y ch . K a rę o d b y ł w w ięzien iu w B e lu sic a c h , sk ąd z o sta ł zw o ln io n y 31 m a rc a 1 9 8 5 r.27
N ie k tó r z y św ia d k o w ie Je h o w y b y li w tym o k re sie w ie lo k ro tn ie sk az y w an i za ten sam czyn. L a d isla v K irile n k o d w u k ro tn ie o d m ó w ił r o z p o c z ę c ia słu żb y w o j sk o w ej i sp ę d z ił w w ięzien iu w su m ie 5 lat. Po ra z d ru g i W ojsk o w y S ą d O b w o d o w y w B rn ie sk az ał go w 1 9 8 4 r. n a 2 la ta p o z b a w ie n ia w o ln o śc i. J a k zau w aży ł p ra w n ik L u b o m ir M ü lle r, re p re sje d o tk n ę ły też p o śre d n io je g o żo n ę , k tó rą p o ślu b ił p rz e d p ie rw sz y m p ro c e se m : „ Z o n a w iern ie c z e k a ła n a n ie g o p rz e z cały o k re s w ięzien ia. J e ś li za te m k to ś d o c e n ia siłę m o ra ln ą i w y trw a ło ść o d m a w ia ją cych słu żb y w o jsk o w e j, to nie p o w in ie n p rzy ty m z a p o m in a ć , że d la ich ż o n był to n ie m n iej tru d n y e g z a m in ” 28. Z a p e w n e n a jb ard z ie j w strz ą sa ją c y b y ł p r z y p a d e k M ic h a la H a b iM k a (ur. 1 9 5 6 ) z W ie lk ie g o K r tisa , sk a z a n e g o n a p o z b a w ie nie w o ln o śc i c z te ro k ro tn ie : w 1 9 7 5 r. n a 13 m iesięcy, w 1 9 7 8 r. n a 2 2 m iesiące, w 1 9 8 1 r. n a 3 6 m ie się c y i w 1 9 8 5 r. n a 4 2 m ie sią c e . A n i ra z u n ie o b ję ła go a m n e stia, z a k a ż d y m ra z e m p o z o sta w a ł w w ięzien iu aż d o u p ły n ię c ia całej kary.
24
P Cerny, Cirkve a nâbozenské spolecnosti v C SSR ..., s. 95.25
W yznaczono naw et konkretne bataliony dla poszczególnych więzień (J. Bilek, Pom ocné technicképrapory: O jedné z forem z n e u z itiarm âdy k politické perzekuci..., s. 85). N aw et to rozw iązanie nie
było dla niektórych św iadków Jehow y zadow alające, poniew aż np. nie zw olniono ich z obowiązku noszenia ubrania z sym bolam i państw ow ym i (na odznakach lub pasku).
26
B. M artinek, N dbozenskd spolecnost a stdt..., s. 52.27
L. M üller, Bitvy beze zb ran i 1 9 9 0 -2 0 0 0 : Co uziteeného prinesly so u d n i procesy s odptracivo-jenské sluzby, O strov-P raha 2 0 0 0 , s. 66.
Petr Blazzek
W w ięzien iu sp ę d z ił p raw ie 1 0 lat, o sta te c z n ie w y sz e d ł n a w o ln o ść w k w ietn iu 1 9 8 9 r.29
Przypadki odmowy służby wojskowej w ruchu opozycyjnym
S k aza n i św ia d k o w ie Je h o w y w w ię k sz o śc i o d m a w ia li u p u b lic z n ie n ia sw oich losów . O p o zy cy jn y V O N S , k tó ry w 1 9 7 8 r. z a ło ż y ła g ru p a sy g n a tariu sz y K a r ty 7 7 , b ez w ielk ich su k c e só w sta ra ł się w sk az y w ać n a p rz y p a d k i re p re sji k arn y ch w o b e c o só b z te g o śr o d o w isk a 30. W ięk szo ść p o z o sta ły c h o só b o d m a w ia ją c y ch słu żb y w o jsk o w e j ja k o m o ty w sw ojej d ecy zji w y m ie n ia ła p o w o d y p acy fisty cz n e, p rz e w a ż n ie u z a sa d n ia n e w z g lę d a m i re lig ijn y m i. W o d r ó ż n ie n iu o d B u łg a rii, Ju g o s ła w ii lub Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o n ie p o ja w iły się w C z e c h o sło w a c ji p rz y p a d k i o d m o w y słu żb y w o jsk o w e j z p o w o d ó w n a r o d o w o śc io w y c h . W d ru giej p o łow ie lat o sie m d z ie sią ty c h liczb a o d m a w ia ją c y ch słu żb y z a cz ę ła ro sn ą ć i o d p o w ia d a ła sy tu acji w p o z o sta ły c h k raja ch , gd zie nie u m o ż liw io n o w y k o n y w an ia zastęp cz ej słu żb y cyw ilnej.
W śro d o w isk u o p o z y cy jn y m w p o ło w ie lat sie d em d ziesiąty ch u w ag ę w z b u d z i ła sp ra w a d w ó ch o só b o d m aw ia jący ch słu żb y w o jsk o w e j, b yłych stu d e n tó w w y d ziału te o lo g ii ew an gelick iej, k tó rzy p o u su n ięciu ze stu d ió w p ra c o w a li ja k o san i tariu sze. W czerw cu 1 9 7 6 r. z a n ie ro zp o cz ę cie służby w siłach zb rojn y ch n a 2 lata p o z b a w ie n ia w o ln o ści z o sta ł sk azan y F ra n tise k M a tu la 31, a w 1 9 7 7 r. n a p o d s ta w ie te g o sa m e g o p a ra g ra fu k o d e k su k a rn e g o sk az an o n a 3 0 m iesięcy w ięzien ia 2 9 -le tn ie g o A le sa B rez in ę32. W liście d o ad m in istracji w o jsk o w ej w ym ien ił o n p o w o d y sw ojej decyzji: „T w ierdzicie, że K a rta 7 7 to są o sz cz erstw a, a k aż d y o b y w a tel m a p ra w o d o k ształcen ia, ch cecie w zb u d z ić w rażen ie, że w y k ształcen ie je st d la k a ż d e g o , lecz m n ie u n ie m o żliw io n o u k o ń cz en ie studiów . P rzed ro k ie m p o p r o s i łem o p o z w o le n ie n a legaln y w y jaz d z a gran icę. N ie w y sz ed łem je d n a k p o z a p ie rw sz ą p ieczątk ę, k tó rą m ia ła m i d a ć w a sz a a d m in istrac ja w o jsk o w a . D o sta łe m jed y n ie o d p o w ie d z , że p r o śb a z o sta ła p rz e k a z a n a w yższym o rg a n o m . T o w szy st k o p rz e k o n a ło m n ie, że C S L A [C z e c h o sło w a c k a A rm ia L u d o w a - p rzy p . tłum .] nie służy d o o b ro n y o k re ślo n e g o sp o łe c z e ń stw a an i d o o ch ro n y je d n o stk i i jej praw , lecz p rzeciw n ie, d o u c isk a n ia jej praw . Je ste m p rzek o n an y , że p ra w d a leży p o stro n ie b o jo w n ik ó w o p ra w a czło w ie k a, k tó rzy b e z o rę ż a b r o n ią g o d n o śc i 2 6 0
29
Ibidem , s. 11.30
Z ałożyciel V O N S i były rzecznik Karty 7 7 V aclav Benda wym ieniał w 1986 r. w śród przypad ków, którymi działaczom V O N S z różnych pow odów trudno było się zajm ow ać, także tę grupę wy znaniową: „św iadkow ie Jehow y (którzy przy okazji przeżyw ają także znaczny w zrost liczebny) są w praw dzie w spaniale zorganizow ani, w praktyce odm aw iają jednak jakichkolw iek kontaktów poza ram am i swojej sekty; represje przeciwko nim są zapew ne kontynuow ane w nie mniejszym stopniu, potrafim y jednak o nich inform ow ać tylko w yjątkow o, sporadycznie” - Beseda Inform aci o Charte 77 s Vâclavem Bendou, Jirim H àjkem , Vâclavem H avlem a Ladislavem H ejdànkem (konec dubna1986) [w:] C harta 77: 1 9 7 7 -1 9 8 9 . O d m orâln i k dem okratické revoluci. D okum entace, oprac. V. Prećan, Scheinfeld-Schw arzenberg - Bratislava 1990, s. 143.
31
W kwietniu 1978 r. został po odbyciu kary zw olniony (Sdrleni V O N S c. 12: Souhrnné sdrleni, „IN F O C H ” 1978, R. 1, nr 8, s. 3).32
Sd rlen i V O N S c. 12: Souhrnné sdeleni, ibidem , s. 3; Ucastnikäm V sekrest’anského mirovéhoO dm ow a służby wojskowej w Czechosłowacji 1969-1989
czło w iek a. Id ee K a rty 7 7 i ich p ra w d z iw o ść są siln iejsze niż k ła m stw a (np. że je steśm y o p ła c a n i z Z a c h o d u ), o sz cz e rstw a (np. że p o d a ję się z a d o k to ra ), ig n o ra n c ja (b rak o d p o w ie d z i n a m o ją p r o ś b ę ), w sp ie ra n e k a r a b in a m i m a sz y n o w y m i i czo łg am i. M o ż liw e , że złam iecie je d n o stk ę , k tó ra się zb u n tu je, lecz p ra w d a , k tó r a leży p o stro n ie słab y ch , p o n iżo n y ch i sk rzy w dzo n y ch , w k o ń cu zw y cięży ” 33.
O b aj sk az an i n ależ eli d o k rę g u p rz y ja c ió ł p a sto r a e w a n g e lick ie g o i p ie śn ia rz a S v a to p lu k a K a ra sk a , k tó ry p o d c z a s w y k o n y w a n ia za sad n icz ej słu żb y w o jsk o w e j w 1 9 6 7 r. o d m ó w ił u d z ia łu w p o g o to w iu b o jo w y m o g ło sz o n y m w zw iązk u z k o n flik te m ara b sk o -iz ra e lsk im . J e g o p o sta w ę sk la sy fik o w a n o o sta te c z n ie ja k o d e fe k t p sy ch iczn y z d ia g n o z ą : „n ie m o ż liw e p rz y sto so w a n ie d o śr o d o w isk a w o j sk o w e g o , a n o rm a ln a o s o b o w o ś ć ” 34.
N ie k tó r z y m ło d z i lu d z ie p ró b o w a li o d m ó w ić ju ż o b o w ią z k u staw ie n ia się p rz e d k o m isją p o b o r o w ą , p o n ie w a ż k ary z a to nie były w y so k ie . D z ie w ię tn a sto letn i M a rtin S im sa, z a in sp iro w a n y p rz y k ła d e m u n d e rg ro u n d o w e g o „k a z n o d z ie i re lig ijn e g o ” A le sa B rez in y 35, z a n ie d o p e łn ie n ie o b o w ią z k u p o b o r o w e g o zo stał w m aju 1 9 7 8 r. sk azan y p rz e z S ą d M ie jsk i w B rn ie n a 5 m iesięcy p o z b a w ie n ia w o ln o śc i w za w iesz en iu n a 2 lata. P ierw szy k o m u n ik a t V O N S b y ł p o św ię co n y w łaśn ie je g o p rz y p a d k o w i. S im sa, ew an g elik , o d m ó w ił staw ie n ia się p rz e d k o m i sją p o b o r o w ą , p o n ie w a ż m ia ł m o ra ln e z a strz e ż e n ia d o słu żb y w o jsk o w e j. Po o trzy m a n iu n o w e g o w e z w an ia p rzy b y ł je d n a k n a k o m isję i o sta te czn ie o d słu ży ł całe 2 lata. Z m ia n ę je g o sta n o w isk a sp o w o d o w a ła p rz e d e w szy stk im sy tu a c ja r o d zin n a - w ty m sam y m czasie d o w ię zie n ia p o n o w n ie tra fił je g o o jciec, sy g n a ta riu sz K a rty 7 7 J a n S im sa 36.
N a p rze ło m ie lat sie d em d ziesiąty ch i o siem d ziesią ty c h ro z p o c z ę c ia zasad n iczej służby w o jsk o w e j o d m ó w ili L u d e k B e d n â r i T o m a s L isk a , u czestn icy p o d z ie m n e g o sem in ariu m filo z o ficz n e g o p r o w a d z o n e g o p rze z J u lia T om in a, k tó ry b a rd z o n egaty w n ie o d n o sił się d o o b o w ią z k u służby w o jsk o w e j. W 1 9 5 6 r. o d m ó w ił u częsz cz an ia n a stu d iu m w o jsk o w e w W yższej S zk o le Ję z y k a R o sy jsk ie g o (V ysoka sk o la ru sk é h o jazy k a) i z te g o p o w o d u p o jed n y m sem estrze z o sta ł w y rzu co n y ze studiów . W lip cu 1 9 5 7 r. z a n ie d o p e łn ie n ie o b o w ią z k u p o b o ro w e g o z o sta ł sk a z a ny n a 6 m iesięcy w ięzien ia, p o o d w o ła n iu o b n iż o n o k arę o p o ło w ę . P o n ad 2 0 lat pó źn iej p o stę p o w a n ie T om in a, d la k tó re g o in sp irac ją - w p rzeciw ień stw ie d o in nych w sp o m n ia n y ch tu p rz y p a d k ó w - były idee o p o ru b ez p rz e m o c y L w a T o łsto
ja i M a h a tm y G a n d h ie g o , n a śla d o w a li je g o n ie fo rm a ln i stu d en ci37. 2 6 1
33
List A lesa Breziny do O bw odow ej Administracji Wojskowej w Pradze 10, w zbiorach autora.34
S. Karasek, Vino Tvé vyborné: Rozhovory Stepan H àjek - M ichal Plzàk, Praha 1998, s. 6 0 -6 1 .35
M . M achovec, O d avantgardy pres p od zem i do undergroundu: Skupina edice Pulnoc 1 9 4 9 -1 9 5 5a undergroundowy okruh Plastic People 1 9 6 9 -1 9 8 9 [w:] J. Alan [i in.], A lternativni kultura: Pribeh ceské spolecnosti 1 9 4 5 -1 9 8 9 , Praha 2 0 0 1 , s. 174.
36
Vic M artina Simsy, „IN F O C H ” 1978, R. 1, nr 5, s. 2 1 ; S d ile n iV O N S c. 1: H la v n ilic e n is M artinem Sim sou, ibidem, nr 6, s. 2 ; S d ile n i V O N S i . 6: O dsouzeni M artina Simsy a G ustava Vlasatého, ibidem , nr 7, s. 2. W edług w spom nień Ja n a Simsy jego syn zdecydow ał się na odm ow ę służby w oj
skowej w edług instrukcji filozofa Ju lia Tomina jeszcze przed kom isją poborow ą, poniew aż sąd wy daw ał w tych przypadkach mniejsze kary (Ustav pro soudobé dejiny Akadem ie ved Ceské republi- ky [Instytut H istorii W spółczesnej Akadem ii N auk Republiki Czeskiej], Centrum pro oralni historii [dalej: U SD , C O H ], Rozhovory; rozm ow ę z Jan em Sim są przeprow adził Petr Blazek 13 II 2 0 0 2 r.).
Petr Blazzek
W p a ź d z ie rn ik u 1 9 8 0 r. S ą d W o jew ó d z k i w H ra d c u K ra lo v é o d rz u c ił o d w o łan ie T o m a sa P etriv eg o , sk a z a n e g o n a łą c z n ą k arę 2 lat p o z b a w ie n ia w o ln o śc i za rz e k o m y a ta k n a fu n k c jo n a r iu sz a p u b lic z n e g o i u n ik a n ie słu żb y w o jsk o w e j. P etrivy, sy g n a ta riu sz K a rty 7 7 , k tó ry p o d k o n ie c lat sie d e m d z ie siąty c h a n g a ż o w a ł się w k o n ta k ty z p o lsk im ru ch e m o p o z y cy jn y m , z o sta ł zw o ln io n y z w ię z ie n ia p o u p ły w ie p o n a d p o ło w y k a ry 38. N a p o c z ą tk u lat o sie m d z ie sią ty c h K arel H ra b a n e k stał się o fia r ą p ro w o k a c ji p o licy jn ej. Z o s t a ł sk azan y z a o d m o w ę słu ż by w o jsk o w e j, p o zw o ln ien iu - zg o d n ie z in stru k cjam i w sp ó łw ię ź n ia - sk o n ta k to w a ł się w ra z z p rzy jacie le m z c zło w iek iem , k tó ry m iał p rz e p ro w a d z ić g o d o A u strii. E m ig ru ją c , ch ciał d efin ity w n ie u n ik n ąć słu żb y w o jsk o w e j. P o d c z a s s p o tk a n ia z rz e k o m y m p rz e w o d n ik ie m , w rze cz y w isto ści w sp ó łp ra c o w n ik ie m StB, z o sta ł zatrzym an y, a n a stę p n ie z a p ró b ę n ie le g a ln e g o o p u sz c z e n ia p a ń stw a sk a z a ny n a k o le jn e 3 0 m iesięcy p o z b a w ie n ia w o ln o śc i39.
B a rd z o su ro w a k a ra sp o tk a ła w 1 9 8 1 r. e w a n g e lik a i sy g n a ta riu sz a K a rty 7 7 J a n a H ra b in ę , k tó ry nie b y ł są d z o n y w e d łu g ju ry sd y k cji cyw iln ej. W yższy S ąd W ojsk o w y w P rib ram i p o d p rz e w o d n ic tw e m p p łk . M o jm ir a P o sp isila za tw ierd z ił 12 sty czn ia 1 9 8 2 r. w cześn iejszy w y ro k - p o z b a w ie n ie w o ln o śc i n a 2 ,5 ro k u . P o d cza s p rz e słu c h a n ia 2 8 -le tn i ro b o tn ik stw ierd ził, że o d m ó w ił słu żb y w o js k o w ej ró w n ie ż z obaw y, że m ó g łb y u czestn iczy ć w ew en tu aln ej in terw en cji w P o l sce. P o d c z a s ro z p ra w y o d w o ły w a ł się d o sw o je g o su m ien ia, a tak że d o „ a p e li p o k o jo w y c h L e o n id a B r e ż n ie w a ” , je d n a k w y m ia r k a ry u z a s a d n io n o „w y so k im sto p n ie m n ie b e z p ie cz e ń stw a sp o łe c z n e g o id ei p acy fisty cz n y ch w e w sp ó łczesn ej sy tu acji o g ó ln o św ia to w e j” 40. W zw iązk u z tą sp ra w ą w czerw cu 1 9 8 1 r. p r z e d sta w iciele V O N S i C z e c h o sło w a c k ie j L ig i P raw C z ło w ie k a (C e sk o slo v e n sk a lig a p ro lid sk a p rav a ) w e zw ali d o w p ro w a d z e n ia p ra w a d o całk o w itej zastęp cz ej służby w o jsk o w e j, co u m o ż liw iło b y le g a ln ą o d m o w ę słu żb y w o jsk o w e j z p o w o d ó w su m ien ia41.
Po p o w ro c ie z w ię zie n ia J a n H ra b in a w lu ty m 1 9 8 4 r. o trz y m a ł n o w y ro z k az m ob ilizacyjn y. M ie sią c p ó źn iej w liście o tw arty m o p isa ł p o w o d y sw ej d ecyzji o ro z p o c z ę c iu p ię cio m ie się cz n e j słu żb y z a sad n icz e j: głó w n y m b y ła g ro ź b a p
o-38
Tom âs Petrivy od października 1978 r. w raz z innymi dysydentami był ścigany w związku ze spo tkaniami na granicy polsko-czeskiej, a następnie został w ykluczony ze studiów na W ydziale Film o wo-Telewizyjnym Wyższej Szkoły Artystycznej (FAMU) w Pradze. W kwietniu 1979 r. rozpoczął za sadniczą służbę w ojskow ą, m iesiąc później próbow ał popełnić sam obójstw o. N ie przyjęto go do kliniki psychiatrycznej i dlatego był później ścigany za unikanie służby w ojskow ej oraz za wcześniej szy rzekomy atak na funkcjonariusza publicznego (P. Keller, Vztahy ceskoslovenské a polské opozicev sedmdesâtych a osmdesâtych letech, praca dyplom ow a na Uniwersytecie K arola w Pradze, 200 0 ,
s. 9 4 ; P Blazek, Setkant predstavitelu ceskoslovenské a polské opozice na stâtnich hranicich
1 9 7 8 -1 9 8 9 [w:] D. H rodek [i in.], C eskà a polska historickà tradice a je ji vztah k soucasnosti, Pra
ha 2 0 0 3 , s. 1 8 4 -1 8 5 ).
39
Sdëlenî V O N S o. 3 5 9 : Pripad K arla H rabânka, „IN F O C H ” 1984, R. 7, nr 3, s. 9 -1 0 .40
W przypadku Ja n a Hrabiny nie chodziło o rozpoczęcie zasadniczej służby w ojskow ej w tradycyj nym w ym iarze, poniew aż um ożliw iono mu zastępczą służbę w ojskow ą. Pierwszą 19-miesięczną część w ykonał jako robotnik w C K D Praga, w iosną 1981 r. odm ów ił rozpoczęcia drugiej części, ja ką m iała być zasadnicza służba w ojskow a przez 5 miesięcy. Sdzlent V O N S c. 2 5 4 : Odsouzent ]a n aH rabiny, „ IN F O C H ” 198 1 , R. 4, nr 7, s. 1; S dzlen i V O N S z. 2 8 7 : ]a n H rabina pravom ocne od- souzen, ibidem 1982, R. 5, nr 1, s. 7.
O dm ow a sluźby wojskowej w Czechosłowacji 1969-1989
w tó rn e g o w ięzien ia, „ty m ra z e m o k o ło 5 lat w II g ru p ie p o p r a w c z e j” . P o tęp ił ja k o n ie m o raln y p o w sz e ch n y w śr ó d m ło d z ie ż y zw yczaj z d o b y w a n ia fałszy w y ch z a św iad cz e ń le k arsk ich o n ie z d o ln o śc i d o słu żb y w o jsk o w e j: „K ie d y czło w iek p o d ejm ie ju ż ja k ą ś w alk ę , to p rze cie ż n ie zaw sze w p ie rw sz y m rzęd z ie ch o d zi [o] d o p ro w a d z e n ie sp raw y d o zw y cię sk ie g o k o ń ca , ale raczej o to , b y sp raw ę w o g ó le d o p ro w a d z ić d o k o ń ca , je d n o c z e śn ie d o k o ń c a h o n o ro w e g o , czy je st o n zw y cięsk i, czy też p rzegran y . D o p ro w a d z ić w szy stk o d o k o ń c a w je d n y m stylu, tzn. w p ro w a d z o n e j
fair
i o tw arcie w alce, b e z u c ie k a n ia się d o w y b ie g ó w ” 42.B e z p o śre d n im im p u lse m d o szero k iej d y sk u sji krytyczn ej w śro d o w isk u cz e ch o sło w ack ie j o p o z y c ji o b ra k u za stęp cz ej słu żb y cyw ilnej stał się w styczn iu 1 9 8 7 r. k o m u n ik a t V O N S o sp raw ie d w u d z ie sto le tn ie g o P etra O b sila , k tó ry p rz e z są d w o jsk o w y w O ło m u ń c u z o sta ł sk az an y n a 2 2 m iesiące p o z b a w ie n ia w o ln o śc i. W ed łu g ro z k a z u m o b iliz a c y jn e g o słu żb ę w o jsk o w ą m ia ł ro z p o c z ą ć 1 p a ź d z ie rn ik a 1 9 8 6 r., trzy d n i p ó źn iej u m y śln ie się zra n ił i p o b a d a n iu o d m ó w ił k o n ty n u o w a n ia służby. P o d cza s ro z p ra w y ja k o głó w n y p o w ó d sw ojej p o s t a w y w y m ie n iał p rz e k o n a n ia p acy fisty cz n e. W cześn iejszy w y ro k z o sta ł z a tw ie rd z o ny p o p o stę p o w a n iu o d w o ła w c z y m p rz e z W yższy S ą d W ojsk o w y w T a b o r z e i 25 lu te g o 1 9 8 7 r. O b sil r o z p o c z ą ł k arę w Z a k ła d z ie P o p raw czo-W y ch ow aw czy m
(N a p r a v n s v y ch o v n y ù stav ) w P ilz n ie-B o rach 43.
C h o c ia ż p o stu la t w p ro w a d z e n ia zastęp cz ej słu żb y cyw ilnej b y ł w ym ien ian y ju ż w cześn iej w k ilk u d o k u m e n ta c h K a rty 7 7 i k o m u n ik a ta c h V O N S , p o raz p ierw sz y k on k retn y, sz c z e g ó ło w y p ro je k t sfo rm u ło w a ł w m arc u 1 9 8 7 r. J a n Svo- b o d a w liście o tw arty m d o Z g r o m a d z e n ia F e d e ra ln e g o C S R S . L ist p o p a r ła K a r ta 7 7 , p o d p is a ło g o k ilk a se t o só b . We w rz eśn iu 1 9 8 7 r. A lice S v o b o d o v a i R uth S o r m o v a p rz e sła ły d o p rz e d sta w ic ie li w ła d z n o w y list o tw arty z tak im sam y m ż ą d an ie m . Ich in icjaty w a, p o d o b n ie ja k w cześn iejsze prób y , p o z o s ta ła b e z o d p o w ie d z i ze stro n y o r g a n ó w p a ń s tw a 44. P o w sta łe 1 6 k w ie tn ia 1 9 8 8 r. N M S , k tó re sk o n c e n tro w a ło się n a k a m p a n ii n a rzecz w p ro w a d z e n ia za stęp cz ej słu żb y cy w il n ej, n a w ią z a ło d o w cześn iejszej ak cji p etycyjn ej 11 m a ja 1 9 8 8 r. p rzy o k a z ji M ię d z y n a r o d o w e g o D n ia P o p a r c ia d la O s ó b O d m a w ia ją c y c h S łu ż b y W o jsk o w ej z P o w o d ó w S u m ie n ia . W liśc ie o tw a rty m p o p r o s iło o rg a n y p a ń stw a , b y o d m a w ia ją c y o trz y m a li m o ż liw o ść słu żb y altern a ty w n ej w o śr o d k a c h z d ro w ia , „ in sty tu cjach o p ie k i sp o łeczn ej lu b e k o lo g ic z n y c h ” 45.
_______________________ 2 6 3
42
U SD , Spuścizna Jirieg o H ajka, List otwarty Ja n a H rabiny z 2 7 III 1984 r., m ps. Por. praca Jan a Hrabiny o Petre Chelćickim , pokazująca stosunek autora do pacyfizm u religijnego: J. H rabina, PetrChelcicky o trojim lidu, „PARAF” (samizdat) 1989, nr 10, s. 4 2 -5 1 .
43
Sd elen iV O N S c. 6 04: Petr O bsil odsouzen za o d m itan iv ojen skésluzby, „IN F O C H ” 1987, R. 10, nr 2, s. 3 - 4 ; S d e le n iV O N S c. 6 23: Petr O b sil ve vykonu trestu, ibidem, nr 4, s. 1 1 -1 2 ; Petr O bsil, „Bulletin N M S ” (samizdat) 1988, nr 2, s. 6.44
D opis A. Svobodové a R. r orm ové k problémtim vojenské sluzby, „IN F O C H ” 1987, R. 10, nr 19, s. 16. Obie próby były m otyw ow ane „ciężką sytuacją rodzinną m ałżeństw a Svob od ów ” , poniew aż Ja n Svoboda jako ojciec dwójki dzieci był zm uszony do rozpoczęcia zasadniczej służby wojskowej (R. V évoda, N M S..., s. 16).45
List został przesłany do Zgrom adzenia Federalnego C SR S, rządu federalnego, Czeskiej Rady Poko ju (Ceska mirova rada), agencji prasowej C T K , kardynała Frantiska Tom âska, rady synodalnej Kościo ła Ewangelickiego Braci Czeskich, Centralnej Rady Czechosłowackiego Kościoła Husyckiego i według informacji opublikowanej przez „Bulletin N M S ” osobiście przekazany Czechosłowackiemu Kom iteto wi Pokojow em u (Ceskoslovensky m irovy vybor - CSM V ). M iędzynarodow y Dzień Poparcia dlaPetr Blazzek
Kampania na rzecz zalegalizowania zastępczej służby cywilnej
S k a z a n ie P etra O b s ila sta ło się w y d a rz e n ie m p rz e ło m o w y m . W k ró tc e n a ś la d o w a ło g o k ilk u in n ych p o b o ro w y c h . Z a p e w n e n a jb a rd z ie j zn an y m p r z y p a d k iem o d m o w y słu żb y w o jsk o w e j w d ru g ie j p o ło w ie lat o sie m d z ie sią ty c h sta ła się s p r a w a c z ło n k a c h a ry z m a ty c z n e g o z b o r u e w a n g e lic k ie g o V la d a n a K o c ie g o , w io lo n c z e listy O p e ry K a m e ra ln e j w P ra d z e , o jc a d w ó jk i m ały ch d zieci, k tó ry z o sta ł d w u k ro tn ie sk az an y z a o d m o w ę słu żb y w o jsk o w e j z p o w o d ó w re lig ij n ych 46. Po p ie rw sz y m z w o ln ie n iu z w ię z ie n ia o p isa ł sw o ją d ecy zję ja k o sk u tek p rz e ż y cia d u c h o w e g o : „W sie rp n iu 1 9 8 7 r. B ó g z a c z ą ł c a łk ie m k o n k re tn ie r o z m a w ia ć z n am i. Z e m n ą, a 14 d n i [p óźn iej] z [żon ą] H a n ic k ą . Po p r o stu z a cz ą ł n a m ja sn o w sk a z y w a ć , co m am y ro b ić . P rz y k ła d o w o - że n ie p o w in ie n e m iść do w o jsk a i to je st d r o g a m o je g o ży cia. W sk a z a ł n a m , że n ie p o w in ie n e m u n ik ać w o jsk a w ja k iś p o śr e d n i s p o só b , i d a ł m i o b ie tn ic ę , że b ę d z ie ze m n ą , a to , c z e g o się p o d e jm ę , w n ajm n ie jsz y m sto p n iu m i n ie z a g ro z i. T eraz m o g ę w y zn ać, że p rz e c iw n ie , w z m o c n iło n a s to w ew n ę trzn ie i d o d a ło o tu c h y n a d ro d z e z B o g iem . N ie ch cem y ju ż żyć p o p r z e d n im ży ciem , n aw e t gd y b y m ia ło to o z n acza ć k o le jn e tak ie p r o b le m y ” 47.
V O N S z a jm o w a ł się też sp ra w ą d w u d z ie sto le tn ie g o J a n a S u b rta , k tó ry tak sa m o ja k V la d a n K o c i o d m ó w ił słu żb y w siłach zb ro jn y ch z p o w o d ó w religijn y ch i w e w rz eśn iu 1 9 8 8 r. p o sta n o w ił za w rzeć d łu g o le tn ią u m o w ę o p ra c ę w k o p a l ni „P rezy d en t G o ttw a ld ” w H a v iro w ie . P o w ia to w a A d m in istra cja W o jsk o w a w S em ila ch o d m ó w iła je d n a k u z n a n ia je g o u m o w y o p ra c ę i p rz e sła ła m u ro z k az m o b ilizacy jn y d o P re so w a w e w sch o d n iej S ło w acji. Z a p o n o w n ą o d m o w ę r o z p o c z ę c ia słu żb y w siłach zb ro jn y ch w p ierw szej p o ło w ie 1 9 8 9 r. J a n Su b rt z o sta ł sk az an y p rze z O b w o d o w y S ą d W ojsk o w y w H ra d c u K ra lo v é n a 1 6 m iesięcy p o zb aw ie n ia w o ln o śc i. We w rz eśn iu 1 9 8 9 r. z o sta ł zw o ln io n y w a ru n k o w o p o u p ły w ie p o n a d 10 m iesięcy w ię zie n ia48.
N M S p o p a r ła też L ib o r a F ran k la , k tó ry n a p o c z ą tk u k w ie tn ia 1 9 8 9 r. o d m ó w ił słu żb y w siłach zb ro jn y ch z p o w o d ó w religijn y ch . O sw ojej p o sta w ie p o in fo rm o w a ł o d p o w ie d n ią a d m in istra c ję w o jsk o w ą , k tó r a p rz e sła ła m u n o w y r o z k az m o b ilizacy jn y z p ó ź n ie jsz y m te rm in e m ro z p o c z ę c ia służby. K ilk a d n i p óźn iej L ib o r F ran k l z o sta ł za trzy m an y p o d c z a s rzek o m ej p ró b y p rz e k ro c z e n ia gran icy 2 6 4 _______________________
O sób Odmawiających Służby Wojskowej z Powodów Sumienia został ogłoszony z inicjatywy polskie go Ruchu „Wolność i Pokój” 15 m aja (Dopis i . 2 Nezàvislého mirového sd ru ien i - Iniciativy za demi-
litarizaci spolecnosti, „Bulletin N M S ” 1988, nr 1, s. 6).
46
Po raz pierwszy V ladan K oci został skazany 24 VIII 1988 r. na 15 miesięcy w ięzienia, po odw o łaniu w yrok ten zatw ierdził 29 IX 1988 r. Wyższy Sąd Wojskowy. Pod koniec października 1988 r. został zwolniony w ram ach szerokiej am nestii ogłoszonej przez prezydenta C SR S G ustava Husaka. W kwietniu 1989 r. ponow nie odm ów ił rozpoczęcia zasadniczej służby w ojskow ej, w związku z czym 15 V 1989 r. wszczęto kolejne postępow anie przeciwko niemu. Aresztow ano go 5 VI 1989 r., a 13 lipca skazano na 16 miesięcy w ięzienia. Karę rozpoczął 11 IX 1989 r., zwolniony zo stał dzięki nowej am nestii H usaka pod koniec listopada 1989 r. (O dpiraci vojenské sluzby v Cesko-slovensku, „Bulletin N M S ” 1989, nr 11, s. 7 - 1 0 ; O dpirdni vojenské sluzby, ibidem 1990, nr 12,
s. 5 0 -5 3 ).
47
Z it s Bohem , „Bulletin N M S ” 1990, nr 12, s. 51.48
Sdelen i V O N S i . 1014: Ja n i ubrt ve v iz e n i za od m itn u ti vojenské sluzby, „ IN F O C H ” 1989, R. 12, nr 10, s. 8; S d ile n i V O N S i . 1066: Ja n Subrt p o d m in in i p ro p u stin , ibidem, nr 17, s. 5.O dm ow a sluźby wojskowej w Czechosłowacji 1969-1989
p a ń stw a , w p o ło w ie c z e rw c a 1 9 8 9 r. W o jsk o w y S ą d O b w o d o w y d la P ra g i 1 sk a za ł g o n a 14 m iesięcy p o z b a w ie n ia w o ln o śc i w za w iesz en iu n a 2 la ta 49.
U d z ia łu w trz y ty g o d n io w y c h ćw icze n iach w o jsk o w y c h o d m ó w ił p o o tr z y m a niu ro z k a z u m o b iliz a c y jn e g o R o m a n R a k o sn ik z Ja b lo n c a n a d N y są , d ziała cz K lu b u P o m o cy P raw n ej (K lu b p ra v n i p o d p o r y ) i z a ło ż y c ie l K lu b u O d m a w ia ją cych Słu ż b y W o jsk o w ej (K lu b o d p ir a s â v o je n sk é slu z b y )50. W o b a w ie , że z o s ta nie skazan y, sp o n ta n ic z n ie z d e c y d o w a ł się p rz e jść d o p o d z ie m ia : „P ik a n tn e b y ło to , że w sz y stk o o d b y ło się w ła śc iw ie z d n ia n a d zień . O p o d z ie m iu n ie m y śla łem , b y łe m z d e c y d o w a n y iść d o w ię zie n ia, d ru g i w a ria n t to p ó jśc ie d o jak ie jś am b asa d y . W o sta tn ie j ch w ili z d e c y d o w a łe m się p rz e jść d o p o d z ie m ia - to ch y b a n a jb a rd z ie j o d p o w ia d a ło tem u , co czu łem , c h c ia łe m żyć ja k n o rm a ln y c z ło w ie k ... P o je c h a łe m z a te m n a śle p o d o sw o ic h zn a jo m y ch d o B rn a, k tó rz y p o m o g li m i ju ż w p rz e sz ło śc i i w o g ó le n ie a n g a ż o w a li się p o lity c z n ie . Z n a m ich z k r ę g ó w c h rz e śc ija ń sk ic h i w ie m , że m o ż n a n a n ich p o le g a ć ... K ie d y się o str z y g łe m , o g o liłe m i z a ło ż y łe m ok u lary , b y łe m n ie d o p o z n a n ia . M o g łe m się zatem p o r u sz a ć c a łk ie m sw o b o d n ie . S ta n d a D e v a ty m ia ł z p e w n o śc ią g o rz e j, je g o k a ż dy p o z n a n a 1 0 0 m e tr ó w ” 51.
W m arc u 1 9 8 9 r. d z ia ła c z N M S Jir i ć ten cl p rz e sła ł d o p re z y d iu m Z g r o m a d z e n ia F e d e ra ln e g o C S R S list w zy w ający d o z a le g a liz o w a n ia zastęp cz ej słu żb y cy w il n ej. Sw o je n eg aty w n e sta n o w isk o w o b e c o b o w ią z k o w e j słu żb y w o jsk o w e j u z a sa d n ia ł p rz e k o n a n ia m i relig ijn y m i i p a cy fisty cz n y m i52. We w rz eśn iu 1 9 8 9 r., gdy nie staw ił się n a k o m isję p o b o r o w ą , z o sta ł n a k ró tk o za trzy m an y i o sk a rż o n y o p rz e stę p stw o u ch y lan ia się o d słu żb y w siłach zb ro jn y ch . K w a lifik a c ja je g o p o stę p o w a n ia z o sta ła p ó źn iej z m ie n io n a , p o d k o n ie c p a ź d z ie rn ik a 1 9 8 9 r. S ą d P o w ia to w y w O ło m u ń c u sk az ał go n a 4 m ie siąc e p o z b a w ie n ia w o ln o śc i w zaw
ie-49
D a lsio d p tra ci ve vezeni, ibidem 1989, R. 12, nr 9, s. 4; D opis N M S poslancäm F S CSSR k peti-ci za n àh rad n iciv iln islu zb u , ibidem , nr 10, s. 1; O dptraci vojenské sluzby, ibidem, nr 13, s. 7-8.
50
R ozkaz m obilizacyjny doręczon o R om anow i R akosnikow i 11 VIII 1989 r. z ew identnym za m iarem uniem ożliw ienia m u udziału w dem onstracji 21 sierpnia. R om an R ak osn ik przesłał list do m inistra obrony gen. arm ii M ilana V aclavika i pow iatow ej adm inistracji w ojskow ej z w yja śnieniem sw ojej odm ow y udziału w ćw iczeniach w ojskow ych z pow odó w religijnych. N a zakoń czenie d od ał: „M am nadzieję, że kom petentne organy zrozum ieją już w krótce, że człow iek to nie m aszyna, którą m ożna program ow ać, i opow iedzą się za legalizacją zastępczej służby cywilnej, k tórą chętnie w ykonam . D o tego czasu nie pozostaje mi nic innego, niż przejść - jak po w o jsk o w em u się m ów i - do p od ziem ia albo - jak ja to czuję - w dalszym ciągu używ ać darów Bożych, z którym i na św iat przychodzi każdy człow iek, to znaczy praw a do w olności sum ienia i p o ru sza nia się, oraz starać się sensow nie pracow ać dla d ob ra całego społeczeństw a. Z pozdrow ieniam iPacem in Terris W asz odm aw iający służby w ojskow ej R om an R ak o sn ik ” (O dptraci vojenské sluzby v Ceskoslovensku, „B ulletin N M S ” 1 9 8 9 , nr 11, s. 10). Por. Vyhodnoceni ürovne doku- m entace tre stn é zin n osti vytipovanych osob v Severozeském kraji, „Secu ritas Im perii” 199 6 , nr 3,
s. 146.
